«ИҚтисодий фанлар» kaфедраси «ИҚтисодиёт назарияси» фанидан маърузалар матни

1-chizma. Tovarlar, xizmatlar va resurslarning takror ishlab chiqarish

jarayonlaridagi harakati. 

Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi ehtiyojlarning cheksizligi va iqtisodiy

resurslarning cheklanganligidir.

Bu masalani to’g’ri tushunish uchun, eng avvalo, ehtiyoj nimaligini, uning turlarini bilish

zarurdir.

Yuqorida aytib o’tganimizdek, inson yashamog’i uchun, eng avvalo, oziq-ovqat, kiyim-

kechak, uy-joy, uy-ro’zg’or buyumlari, trans’ort hamda isitish va yoritish vositalari zarurdir.

Bundan tashqari, inson kamol to’mog’i uchun o’qib, bilim olishi, kasb o’rganishi, malaka

egallashi va davolanishi, dam olishi, turli xizmatlardan foydalanishi va boshqa juda ko’’

hayotiy narsalarga ehtiyoj sezadi. Insonning yashashi va kamol to’ishi, umuman

insoniyatning rivojlanishi uchun kerak bo’lgan hayotiy vositalarga bo’lgan zaruriyati

iqtisodiyot nazariyasi fanida ehtiyoj deb ataladi.

Barcha hayotiy ehtiyojlar (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy, siyosiy ehtiyojlar) ichida

ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar alohida o’rin tutadi. Bu ehtiyojlar kishilarning yashashi,

mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan moddiy ne’matlardan hamda

xizmatlardan iborat bo’ladi. Shu jihatdan olganda ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar moddiy va

ma’naviy ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Moddiy ehtiyojlar, bu avvalo, kishilarning o’zlariga

foydali bo’lgan moddiy ne’matlarni xarid qilish va foydalanishga bo’lgan xohishlaridir.

Bular iste’mol uchun zarur bo’lgan ko’’lab hayotiy ‘redmetlarni (oziq-ovqat, kiyim-kechak,

turar-joy) va zeb-ziynat buyumlarini (taqinchoq, atir-u’a, engil avtomobil va h.k.) o’z ichiga

oladi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, bir necha yil oldin zeb-ziynat buyumi, dabdaba bo’lib

---

hisoblangan narsa endi eng oddiy hayotiy zarur ‘redmetga aylanishi mumkin. Xizmatlar

ham moddiy ne’matlar kabi ma’lum ehtiyojlarni qondiradi. Masalan, shaxsiy

avtomashinani remont qildirish, soch oldirish, huquqshunos maslahatidan foydalanish

kabi xizmatlar moddiy tovarlar bilan bir qatorda kishilarning ehtiyojlarini qondiradi.

Jamiyatning moddiy ehtiyojlari korxonalar va davlat muassasalari ehtiyojlarini ham o’z

ichiga oladi. Korxonalarga ishlab chiqarish maqsadlarini amalga oshirish, ya’ni tovarlar

ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi kerak. Davlat, jamoa va

xususiy korxonalar, mamlakat aholisining umumiy ehtiyojlarini aks ettirib, avtomobil va

temir yo’llari, maktablar, kasalxonalar qurilishiga xizmat qiladi.