«ИҚтисодий фанлар» kaфедраси «ИҚтисодиёт назарияси» фанидан маърузалар матни

Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ko’rinishga ega bo’lmagan kishilarning bilim va dam olish,

madaniy saviyasini oshirish, malaka-mahoratga ega bo’lish, har xil xizmatlardan

bahramand bo’lish kabi ko’’lab ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Ehtiyojlar yakka tarzda va

birgalikda qondirilishi mumkin. Bu esa ehtiyojning tabiatiga va uni qondiruvchi obe’ktlar

xususiyatiga bog’liq. Shunday buyum va xizmat turlari borki, ulardan faqat birgalikda

foydalanish mumkin. Masalan, ta’lim olish binolari, kasalxonalardan, dam olish joylaridan

bahramand bo’lish, s’ort o’yinlari va ko’ngilochar tomoshalarni birgalikda ko’rish kabilar

shular jumlasidandir.

Jamiyat ehtiyojlariga bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Bular quyidagilar:

a) jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi. Iqtisodiyoti rivojlanishdan orqada qolgan

mamlakatlarda ehtiyojlar doirasi tor bo’lsa, aksincha, iqtisodiyoti yuqori darajada

rivojlangan mamlakatlarda uning doirasi keng va xilma-xil bo’ladi;

b) jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum. Agar jamiyatdagi tuzum bozor iqtisodiyoti yoki

ka’italistik tartiblar asosida qurilgan bo’lsa, undagi ijtimoiy guruhlar boylar va

kambag’allar, mulkdor va mulksizlarga bo’linib, ularga mansub kishilar ehtiyojlari

o’rtasida katta farq mavjud bo’ladi. Yuqori daromad oluvchilar juda sifatli, noyob

mahsulotlar va xizmatlarga ehtiyoj bildirsa, kambag’allarning ehtiyojlari o’z hayotini

saqlash uchun juda zarur mahsulotlar va xizmatlar bilangina cheklanadi;

v) tabiiy—geografik sharoitlar. Ular ham ehtiyojlarning miqdori va turiga ta’sir qiluvchi

omillardir. Nisbatan sovuq iqlim sharoitida, issiq iqlim sharoitiga qaraganda hayot

kechirish uchun oqsil va yog’ga boy oziq-ovqat, issiq kiyim—kechak, uy va trans’ort

vositalariga ko’’roq ehtiyoj bo’ladi;

g) tarixiy-milliy an’analar va urf-odatlar ham ehtiyojlarga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, tarixan

shakllangan milliy va diniy marosimlar, urf-odatlar, Navro’z bayrami, ro’za va hayitlar

o’ziga xos ehtiyojlarni yuzaga keltiradi.

d) aholi sonining o’sishi, uning tarkibidagi o’zgarishlar ham ehtiyojlarga ta’sir etuvchi

asosiy omillardan hisoblanadi.

e) xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o’rtasidagi aloqalar, ayniqsa, ular o’rtasidagi

mahsulot va axborot ayirboshlash yangi ehtiyojlarning keng tarqalishiga olib keladi.

Alohida kishilarning ehtiyojlari ularning yoshi, jinsi, oilaviy ahvoli, kasbi, mehnatning

tabiati kabi omillarga bog’liq. Masalan, keksa kishilar yoshlardan farq qilib, engil hazm

bo’ladigan ovqatga, dori-darmonga, shovqin-suronsiz yashash muhitiga ko’’roq ehtiyoj

sezadilar. Ko’’ bolali oilalarda bolalar kiyimi, o’yinchoqlarga ehtiyoj yuqori bo’lsa,

farzandsiz oilalarda bunday ehtiyojlar bo’lmaydi. Alohida kishilar ehtiyojlariga kuchli ta’sir

qiluvchi omillar shundan iboratki, murakkab, og’ir va engil mehnat turlari bilan

shug’ullanuvchi kishilar ehtiyojlari bir-biridan tubdan farq qiladi.

---

Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to’liq qondirish mumkin emas.

Jamiyatda har bir ma’lum davrda ko’’lab qondirilmagan ehtiyojlar bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan

yangi buyumlarning ‘aydo bo’lishi, keng reklamaning ta’siri va savdoning rag’batlantirishi

natijasida ehtiyojlar o’zgaradi va ko’’ayib boradi. Shunday ekan, jamiyatning, ya’ni uni

tashkil qiluvchi shaxslar, muassasa va korxonalar ehtiyojlarining cheksizligi, ularning

to’xtovsiz yangilanib va o’sib borishi tabiiydir. Bu ehtiyojlarning to’xtovsiz o’sib borishi