Iv bob. Ta’LIM SIFATINI NAZORAT QILISH VA BAHOLASH Ta’lim sifatini o‘lchash baholash shakli va metodlari, indikatorlarini tanlash

Uchinchidan. Uzbekistan Resiublikasining «Ta’lim tugrisida»- gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasguri tugrisida»gi konunlari talablaridan kelib chikib, uzluksiz ta’lim tizimida ta’lim muas- sasalari va ta’lim jarayonini boshkarishning mazmuni, shakllari, uslublari va vositalari sifatini kutarish, bolalar va ukuvchi yosh- lar ongida milliy istikdol goyasini shakllantirish, boshqaruvchi damda pedagoglarning mas’uliyatini oshirish asosida amalga oshi- rilsa, ta’lim sifatini boshkarish samarali bulishi mumkinligi- ni tadkikotlarda tasdikdandi.
Uzbekistonda va rivojlangan demokratik mamlakatlarda tuplan- gan tajribaning taxdili kuilab muammolarning uxshashligini, ular- ning uzaro alokadaligini kursatdi. Shuning uchun tadkikot jarayo- nida mazkur tajribani kiyosiy taxlil kilish asosida ta’lim sifa­ tini boshkarishning konseptual goyalari x;amda ularni ruyobga chikarish mexanizmlari ishlab chikildi.
Ta’lim sifatini ijtimoiy-iedagogik boshqaruv chogida, tizim- liliq uzviylik va uzluksizlik irinsiplariga asoslanib boshka- rilayotgan ob’ektning uziga xos xususiyatlarini xisobga olish za- rurligi ta’kidlandi. Aslida tizimli pedagogik boshqaruv kuyil- gan va amalga oshirilayotgan maksadlar orkali mavjud muammolarni ochish va bartaraf etish, tegishli maksadlarga erishish imkonini beradi. Ta’lim sifatini tizimli boshkarish jamiyatning ijtimo­ iy buyurtmasini bajarish imkonini beradi.
Tadkikot jarayonida tavsiya etilgan ta’lim sifatini ijtimo- iy-pedagogik boshkarishning konseptual modeli ushbu tizimning kup kirrali jarayonlarini uzida gavdalantiradi. Ijtimoiy-peda- gogik boshqaruvning maksadlari, mazmuni, metodlari va vositala­ ri shu asosda belgilanadi xamda natijalarga kura bosщarishga taya- nib, ijobiy natijalarga erishiladi.
Turtinchidan. Tadkikot natijalari kursatishicha, Davlat ta’lim standartlarining qabul kilinishi xamda ularning boskichma-bos- Kich joriy etilishi davlat va jamiyatning ta’lim sifatini ta’-
minlash buyicha kup qirrali kafolatlarining mustavil komponen­ ta bulib, ukuvchilarni ukiti sh va tarbiyalash jarayonlarini boshk.a- rishda ijobiy uzgarishlar bulishiga olib keladi, ta’lim muassasa- laridagi ishning advoli tugrisida real va ishonchli axborot olish- ni ta’minlaydi, shuningdeq asoslangan boshkdruv karorlari kdbul kiltpda kumaklashadi.
Tad*dik;ot jarayonida ta’lim sifatining nazariy damda amaliy jidatlari, uning mazmuni va modiyati, sifatni kafolatlash, ta’­ lim samaradorligini muntazam monitoring kil shin i joriy etish va boshkd kdtor masalalar ochib berilgan. Jumladan, ta’lim sifati monitoringi ta’lim muassasasi ichida dam, undan tashkdrida dam, odatda, vakolatli davlat boiщaruv organi tomonidan amalga oshi- riladi.
Umumta’lim muassasasi jamoasining ukuv jarayonining sifa­ ti, kafolatlari, uni boshkdrish damda masbullashtirish jarayoni- ni nazorat qilish buyicha barcha ishlari monitoring tarzida tav- siflanadi. Vakolatli boshkdruv organlari tomonidan ta’lim na­ tijalarini badolash buyicha kuriladigan choralar tashk.i sifatni monitoring silish, deb ataladi. Monitoringning ushbu turi, odat­ da, pedagoglar jamoasining ta’limni boshkdrish organlari oldi- dagi disoboti orkdli kullaniladi.
ch; Sifat monitoringi uchun axborot ta’lim muassasasi ichida dam, undan tashkdrida dam tuplanib, foydalanilishi mumkin. Bunda ular tegishli ravishda ta’lim muassasasi strategiyasini yoki butun bir ta’lim siyosatini shakllantirish uchun foydalaniladi.
Uzbekistan Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini rivoj- lantirishda kuzatiladigan asosiy tendensiyalar tadlil k;ilindi,
«nazorat» tushunchasi pedagogik tizim sifatida anikdandi damda ta’lim faoliyati sifatini nazorat qilishi i takomillashtirish- ning psixologik-pedagogik asosi bo‘lgan masalalar kurib chikildi. Mavjud nazorat amaliyotini, TMda ta’lim faoliyatini nazorat k;ilishning shakl va uslublarini kurib chiqish asosida nazorat ti­ zimini takomillashtirish, uni Kadrlar tayyorlash milliy dasturi tomonidan kuyilayotgan vazifalarga muvofikdashtirish zarurligi
tugrisida xulosa chikdrildi.
Beshinchidan. Kasb-dunar ta’limi (boshlangich, urta, oliy) tizi- mi butun jadonda malakali mutaxassislarni tayyorlashning asosiy shakllaridan biri va yoshlarning umumta’lim darajasini oshirish asosi sifatida kdraladi.
X,oz irg i boskdchda kasb-dunar ta’limi tizimidagi muassasalar oldida turgan asosiy muammo — kadrlar tayyorlash sifatini, kasb- dunar mednati va ta’lim xizmatlari bozorida ularning ra krbat- bardoshliligini ta’minlashdan iborat.
Tadkdkot kursatishicha, TMda mavjud ichki boshqaruv tizimi ni kayta kurish, ta’lim jarayoni samaradorligini oshirish, kadrlar tayyorlash- ning zaruriy sifatini ta’minlash yullaridan biri bulib qolishi mumkin. Bundan taiщari, ta’lim muassasasining kadrlar, moddiy-tex- nika, normativ-xukukiy va ijtimoiy axioli strategik axamiyatta ega.
Muammoning retrospektiv taxlili mamlakatimizda kasb-xunar ta’limi bir necha bor uzgarishga duch kelganini kursatdi. Ularning bari tarixiy onlar xususiyatiga muvofik davlat va jamiyat mavjud bo‘lgan biron-bir boskdchda x;al etishga tugri kelgan vazifalar bi­ lan boglik bo‘lgan.
TM raxbariyati uzining boshqaruv amaliyotida asosan umuman kasb-
xunar ta’lim iii rivojlantirishga yunaltirilmagan intuitiv va empirik yondashuvlardan foydalangan. TM ichki boshqaruvi muam- mosiga boshqaruv koidalari, prinsiplari va nazariyalarini, ti- zimli yondashuvni, kvalimetriyani kullashni takozo kiluvchi ilmiy yondashuv tulik amalga oshirilmagandi. Boshqaruv faoliyati kasb- xunar ta’limi axvolining tub sabablarini annkdashga, uni taxlil kilishga va ba^olashga yunaltirilmagandi.
Kasb-xunar ta’limi tizimini tubdan kayta kurish, boshqaruv­ ning rejali-ma’muriy metodlaridan voz kechish, Uzbekistonda ta’­ lim siyosatining yangi konsepsiyasini qabul kilish zarurligi ayon buldi.
Mustakillik kulga kiritilgach, uz siyosiy yulimiz tanlangach (1991 y), ta’lim soxasida xam yangi yunalishlar belgilandi. Xozir­ gi zamon ta’limining konseptual asoslari Uzbekiston Respubli- kasining «Ta’lim tu1risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy das- turi» konunlarida uz ifodasini topgan.
Biroq tadkikotlarimiz natijalari kursatishicha, TMning Xozirgi boshqaruv xodimlari korpusi va muhandis-pedagoglari tar- kibi yangi ta’lim paradigmasida belgilangan goyalarni amalga oshi- rishga tulik tayyor emaslar.
Bunday xolatning asosiy sabablaridan biri sifatida TMda bosh­ karuv faoliyati darajasining pastligiga tuxtalaylik. Bunda bosh­ karuv xodimlari tashkiliy tuzilmalarning mamlakatdash yangi ta’­ lim siyosati yunalishlariga muvofik kelmaydigan eski statik shak- llaridan foydalangan xolda ish yuritganlar. Ularning kuplari ta’limni boshkarish organlarini markazlashuvdan chikarish sharo- itida zarur boshqaruv karorlarini mustakil qabul kilishga tayyor Xamda kodir emasliklarini kursatishdi. Ayni maxalda ularga uz TM kulamida kuplab boshqaruv va pedagogik masalalarni mustakil ravishda xal kilish borasida katta imkoniyatlar berilgan.
Shu munosabat bilan bitiruvchilar kasbiy tayyorgarligining zaru­ riy sifatini ta’minlashda ichki boshqaruvning roli keskin oshadi.
Ichki boshqaruvning ta’lim sifatini boshkarish yunalishidagi muammolari kasb-xunar ta’limi zamonaviy iedagogikasi sodasida- gi eng kam taщit kilingan masalalardandir.
Shu bois ushbu kitobda asosiy vazifalardan biri —- ta’lim si fatini boshkarishning ijtimoiy-pedagogik va metodik asoslari ning ta’lim muassasasi mikyosidagi tamili kurib chikiltan.
Oltinchidan. Rivojlanish jarayonida, ta’lim sifati ta’lim mu­ assasasi faoliyatining asosiy natijalari tarzida kurib chikili shi boshlangich pozitsiyani belgilab beradi.
Ushbu konsepsiyada ta’limning lozim darajasini ta’minlash ta’­ lim muassasalarining asosiy maksadi sifatida karaladi. Talab |tilga11 ta’lim sifatiga erishish uchun shart-sharoit va omillarning uygun birikuvi boshqaruv xodimlarining yetakchi vazifasi bulib koladi. TM tashkaridan belgilangan vazifalarni bajarish samaradorligigagina emas, balki uz ishini tashkil kilishning integrativ sifatiga, yukori darajasiga erishish samaradorligiga x;am yunaltirilishi darkor. Faoliyat prinsiplari, TMning ichki tuzilmasi mustakillikni, ap tonomlikni ta’minlash mexanizmidir. Ta’lim jarayoni ishtirokchi larining faoliyati pirovard samaraga — kadrlar tayyorlashning yukori sifatiga erishishga yunaltiriladi.
Ichki boshqaruvning funksional korrelyatsiya prinsipi asosi­ da kurilgan markaziy-simmetriktuzilmasi buning sharti bulishi mumkin.
Uning boshka tuzilmalardan afzalligi boshqaruv xodimlari, ne dagoglar va ta’lim oluvchilarning darakatchanligida, uygun, sinxron tarzda ish olib borishini ta’minlashga yunaltirilganligidadir. U boshqaruv xodimlariga ta’lim sifatini real boshkarish im kopi ya tini yaratadi. Bunday boshqaruv innovatsion boshqaruv turi ga gaal lukdi. Sifatni boshkarish, ta’lim sifatini boshkarishda nazorat asosiy omil xisoblangan mavjud ichki boshqaruv amaliyotidan fark- li ravishda, tizimning vaziyatiga boglik bo‘lgan shart-sharoit va omil larni muntazam tartibga solishni, nomakbul jarayonlar va dodisa larning oldini olishni, sabab-okibat alokalarini urnatishni na­ zarda tutadi.
Markaziy-simmetriktuzilma muayyan shart-sharoit mavjud bulga nidagina yaratilishi m u m k i n : mu'X.andi s- ieda gog xodimlar, boshka ruv xodimlari va ta’lim oluvchilar salox,iyati doimo tarkok bula di, ular normal taksimot konuniyatga buysunishi darkor; ta’lim jarayoni ishtirokchilarining ta’lim tuzilmasidagi pozitsiyasi anik ligi faoliyat maksadlarini idrok etish, anglash, uzgartirish dara jasiga boglik va x.k.
Ichki boshqaruvni ilmiy tashkil kilish sifatni loyixdlash ning asosiy boskichlarini muayyan maksadni kuzlab va iuxta ishlab
ChIK.IShNI takozo etadi. Bunda boshqaruv xodimlari malakasining yukori saviyasi faoliyat dasturlarini sifatli loyixalashning za­ rur shartidir. Boshqaruv xodimlari damda pedagoglarning kvali- metrik madaniyatisiz boshqaruvning bu turi bulishi mumkin emas. Ta’lim jarayoni ishtirokchilarining faoliyati natijalari kursatkichlarini muntazam takomillashtirish yana bir muxim shart- dir. Buning uchun ichki boshqaruv tizimi komponentlarini biron- bir parametrik makonda tavsiflash talab kilinadi. Sung ularni ulchashning samarali usulini damda tadkik etilayotgan ob’ektni ushbu ulchov bilan kiyoslashning tegishli metodini topish lozim buladi. Natijada barcha parametrlarni sifatni tavsiflash imkonini be- ruvchi bir integrativ kursatkichga birlashtirish tartibi anikdana- di. TM boshqaruv xodimi shu tarika maksadlarni ishning advoliga monand ravishda aniklash, boshqaruv faoliyati mazmunini loyixa-
lash imkoniga ega buladi.
Ob’ektning sifat x;olati doimiy emasligini, u yangi xususiyatlar iaydo bulishiga kura uzgarishini boshqaruv xodimlari anik bilmok- lari darkor. Yaxlit ob’ektda uning uzaro ichki munosabatlari bunday xususiyatlarning yuzaga kelishi manbai buladi. Shu bois ob’ektlar si­ fatini tadkdk kilishda ularning mavjudligining konkret sharoit- lari va omillarini xisobga olgan x;olda, fakat dinamik jarayonda karash zarur.
Yettinchidan. Ta’lim sifatini boshkarishni tadkdk kilish ikki: tavsifiy-tushuntiruvchi va shakllantiruvchi gurudlariga bulinadi. Tadkikotlarning bu tiplari bir-birini istisno etmaydi, aksin- cha, tuldiradi. Bor narsani tavsiflaydigan va tushuntiradigan na- zariy modellar yangi boshqaruv faoliyati modellarini ishlab chi- Kishda asos bulib xizmat kiladi. Ayni maxalda, kanday bulishini kursatuvchi modellar boshqaruvning mavjud amaliyotidagi xodisa- larni taxlil kilish va izoxlash vositasiga aylanadi.
Ta’lim muassasasini ichki boshkarish tizimining boshkarila- digan ob’ekt ex.tiyojlariga, imkoniyatlariga va xususiyatlariga mu- vofikligini saklab turish boshqaruv xodimlaridan ularni murak- kab, maksadga intilgan, x;arakatchan tizim sifatida teran tushunishni talab etadi.
Ta’limni tizim sifatida tulik tavsiflash va tushunish uning asosiy kirishlarini, ichki faoliyat jarayonlarini xamda chikishda- gi natijalarini ajratib kursatishni takozo etadi. TM ijtimoiy muxigning va ta’lim tizimining tarkibiy kismi bo‘lgani x,olda, ularning talablariga moslashmogi lozim. Ayni maxalda tashki mu- ditdagi vaziyatga sust emas, faol moslashadi.
Ta’lim tizimining asosiy kirishlari — ukuvchilar bulib, bu tizim ularga ta’lim olish va shaxsni rivojlantirish uchun kulay
sharoit, imkoniyat xamda TM muvaffakiyatli faoliyati uchun zarur bo‘lgan sharoit yaragishi darkor.
TMning ichki muxiti ta’lim jarayoni, u qabul kilgan tamoyil- lar, vazifalar bilan, uning tashkiliy madaniyati bilan belgilana- di. Ta’lim, innovatsiya, ta’minot va boshqaruvning kichik tizimla- ri TMning asosiy kichik tizimlari sifatida ajratib kursatila­ di. Ushbu kichik tizimlarning x,ar biri uziga xos kirishlarga, jarayonlarga va chikishlarga ega.
TM uz faoliyati davomida turli boskichlar xamda rejimlardan utadi. Ularning eng muximlari barkaror ishlash va rivojlanish rejimidir. Boshqaruvda TMning xar kanday tipi va turlariga xos bo‘lgan umumiy extiyojlar bilan bir katorda, ushbu extiyojlarda TMning uziga xosligi xamda turlari, rang-barangligi bilan bel- gilanadigan muxim tafovutlar xam bor. Ta’lim muassasalarini bo­ shkarish ularning texnologik tavsiflari va tur xususiyatlarin i Xisobga olgan xolda loyixalashtirilishi xamda amalga oshirilishi zarur.