Ix – bob. Korxona mahsulotlariga narxning shakllanishi

9.2. Korxonaning narx siyosati va shakllanish strategiyasi 
 
Narxdan oqilona foydalanish tadbirkorlik uchun muhim ahamiyatga ega. Shu 
sababli sanoat korxonalari narx belgilashga katta e’tibor beradilar. Ular о‘zlarining 
narx strategiyasini ishlab chiqishda quyidagi maqsadlarni kо‘zlaydilar: 
- tovar sotishni kо‘paytirish; 
- kо‘proq foyda olish; 
- о‘rnini muayyan mavqeini saqlab qolish. 
Tovar sotishni kо‘paytirishdan uch natija kutiladi:
a) tovar sotishni kо‘paytirish orqali bozorda о‘z hissasini oshirish, imkon 
bо‘lganda bozorni о‘z nazoratiga olish;
b) har bir tovarni (tovar birligini) sotishdan tushadigan foydaning kamayishiga 
rozi bо‘lgan holda tovarlarni kо‘plab sotish orqali keladigan yalpi foydani oshirish;
v) tovarni kо‘p sotish natijasida uning hajmiga nisbatan savdo-sotiq 
xarajatlarini qisqartirish. 
Bozordan raqiblarni surib chiqarib, о‘z mavqeini mustaxkamlash uchun 
firmalar maxsus narx qо‘llaydilar, uni bozorga kirib olish narxi yoki demping narx 
deb ataladi. 
Bu narx raqibni sindirishga qaratilganligidan davlat uni ta’qiqlaydi, shu sababli 
firmalar uni yashirin qо‘llaydilar va bu ish rasmiy narxning bir qismini kechib 
yuborish shaklida bо‘ladi. 
Bozorda sotuvchi bilan xaridor о‘rtasidagi iqtisodiy munosabat bо‘lganidan 
narxning shakllanishida har ikki tomon ishtirok etadi. Xaridor deganda, biz tovar va 
xizmatlarni iste’mol etuvchilar - fuqarolar, ishlab chiqarishni yurgizish uchun 
resurslarni sotib oluvchi firmalarni tushunamiz. Narxlarning shakllanishida tovarni 
ishlab chiqarishdan tortib, iste’molga yetgungacha bо‘lgan mehnat sarflari ishtirok 
etadi. Jamiki xarajatlar narx tarkibiga kiradi. 
Narxni shakllantiradigan asosiy omillar esa quyidagicha: 
1. Iqtisodiy xarajat darajasi; 
2. Tovarlarning naflilik darajasi; 
3. Tovarga bо‘lgan talab va uning taklifi; 
4. Raqobat shakllari va usullari; 
5. Tovarni iste’mol qilish vaqti. 
Raqobat cheklangan bozorlarda (sof monopoliya, monopolistik raqobat, 
oligopoliya) ishlab chiqaruvchilarning о‘rni bozor narxlarini belgilovchi muhim 
omillardan hisoblanadi. Monopoliya sharoitida bozorda bir turdagi mahsulotlar 
taklif qilinishi sababli narx ustidan tо‘liq nazorat amalga oshiriladi. 
Bu degani monopolist ishlab chiqaruvchilarning narx belgilashdagi 
hukmronligi, iste’molchi daromadlari cheklanganligi bilan tо‘qnashadi. О‘rnini 
bosuvchi tovarlarning mavjudligi ham ularning narx belgilashdagi mutlaq 
imkoniyatini cheklaydi. 

---

Oligopoliya sharoitida esa alohida ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) bir-biriga 
bog‘liq bо‘lganliklari sababli narxlarni mustaqil belgilashga botina olmaydilar. 
Faqat narx belgilashda yashirincha kelishishlari mumkin. 
Bozor iqtisodiyotiga о‘tish jarayonida narxning roli va ahamiyati beqiyosdir. 
Ma’lumki, hozirgi zamon iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotidir. Bu iqtisodiyot yer
yuzidagi kо‘pgina davlatlarda turli darajada va о‘ziga xos xususiyatlar bilan 
rivojlanib bormoqda. Uning mohiyat belgilarini eng rivojlangan mamlakatlar 
iqtisodiyotida 
kо‘rish mumkin. Shunday belgilaridan biri, narxlarning 
liberallashuvi, narx-navoning erkin shakllanishidir. Tovarlar narxini davlat 
yuqoridan belgilamaydi. U bozordagi talab va taklifga qarab, xaridor bilan 
sotuvchining savdolashuvi asosida yuzaga keladi. Kelishilgan narxlar esa bozor 
munosabatlariga xizmat qiladi. Narx pul bilan о‘lchanadi. Bozor iqtisodiyoti pulsiz 
bо‘lishi mumkin emas. Pul esa, iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositasi bо‘lib, 
iqtisodiyotda о‘ta muhim rol о‘ynaydi. Pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining 
ajralmas qismi hisoblanadi. Pul oboroti, pul emissiyasi, qadr-qimmati, inflyatsiya, 
valyuta kursi kabi hodisalar iqtisodiy vaziyatning kо‘zgusi hisoblanadi. Bozor 
iqtisodiyotida tovar taqchilligi bо‘lmaydi, shu sababdan bozorda ishlab chiqaruvchi 
emas, balki iste’molchi (xaridor) о‘z izmini о‘tkazadi, tovar va xizmatlarni sifati va 
narxiga qarab tanlab olish imkoniyatiga ega bо‘ladi.