Ix – bob. Korxona mahsulotlariga narxning shakllanishi

---

IX – BOB. Korxona mahsulotlariga narxning shakllanishi 
 
9.1. Narxning iqtisodiy mohiyati va turlari 
Narx (baho) bozor kategoriyasi bо‘lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz 
beradigan iqtisodiy munosabatlar vositasi hisoblanadi. Ilmiy jihatdan asoslangan 
narx va baho belgilash iqtisodiyotni tartibga solish vositalaridan biri hisoblanadi. 
Narx (baho) siyosati davlat iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va 
istiqboldagi strategiyasini belgilashning muhim ajralmas qismidir. Shu bois 
ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotni 
jadallashtirish 
raqobat 
muhitini 
yaratish, 
raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqish, ishchilaring tashabbuskorligini 
rivojlantirishda narx belgilash siyosati alohida о‘rin egallaydi. Narxni iqtisodiy 
mexanizmlarni harakatga keltirish ustuni deyish mumkin. Korxona ishchi 
xodimlariing daromadlari, ularning iqtisodiy manfaatlari tovar narxining tо‘g‘ri 
belgilanishiga bog‘liq. 
Narx bozor konyukturasini kо‘rsatib turadigan ulchov asbobining 
kо‘rsatkichidir. Narx pul – kredit siyosatining samaradorligi va iqtisodiyotning 
moliyaviy barqarorligi bilan bog‘liq. Davlatning korxonalar va ularning xodimlari
hamda aholining individual rejali bog‘lanishi baho yordamida tartibga solinadi, 
yalpi ichki mahsulotni iqtisodiy о‘sishi, jamg‘arish va qayta taqsimlash amalga 
oshiriladi. Narxni qiymat asosida belgilanadi, lekin bozorda u qiymatdan past yoki 
yuqori bо‘lishi mumkin. Bu holat bozordagi tovarga bо‘lgan talab va taklif 
qonuniga bog‘liq. Shu bois tovarni bozor baholaydi. Tovarning narx darajasi, 
tovarning naflilik darajasi va boshqa о‘rnini bosuvchi tovarlar, muomaladagi 
pulning xarid qiymatiga ham bog‘liq bо‘ladi. Bozor munosabatlari sharoitida narx 
yordamida sanoat korxonalari faoliyatini tashkil etishning asosiy savollaridan biri
nima ishlab chiqarish kerak ekanligini hal etishdir. Narx XX-XXI asrda tovar taklifi, 
aholining tо‘lov qobiliyati, ishlab chiqarish resurslari narxi tо‘g‘risida axborot 
beruvchi asosiy vositalaridan biridir. 
Narxning asosi bо‘lgan qiymat iqtisodiy kategoriya bо‘lib, tovarga srflangan 
mehnat sarfi bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Tovar ishlab 
chiqarishida moddiylashgan va jonli mehnat sarflanadi. Zero, qiymat har qanday 
mehnat sarfi emas. Balki, qiymat tovarni yaratishga ketgan ijtimoy zarur mehnat 
sarfidir. Ya’ni ehtiyojni qondira olish va bozorda tan olinishi mumkin bо‘lgan
mehnat sarfidir, chunki mehnatning bir qismini, agar u kerakli bо‘lmasa, bozor 
inkor etadi va shu sarf qiymatni yaratishda ishtirok etmaydi. Bozorda tan olinmagan 
qism xarajatlarini kamaytirish zarur. 
Narxlar pul-kredit munosabatlari muomalasining turlari va sotiladigan 
mahsulot turiga kо‘ra farqlanadi. Narxning turlari bir-biri bilan о‘zaro bog‘liq 
bо‘lib, ular yagona tizimni tashkil etadi. Mazkur tizimning muhim elementlari 
quyidagilardir: 
a) ulgurji narxlar. Ular firmalar о‘z mahsulotlarini katta hajmda boshqa 
firmalarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotayotganlirida 
qо‘llaniladi. Ulgurji narx korxonalarga ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashni, zarur 
foyda olishni ta’minlanishi zarur; 

---

b) chakana narxlar. Ulardan tovarlarni bevosita iste’molchilarga sotishda 
foydalaniladi. Bu narxlarga davlat savdosi, xususiy mulk egalari dо‘konlari va 
bozorda yuzaga kelayotgan narxlar kiradi. Chakana narx darajasi aholining peal 
daromadlari bilan belgilanadi. 
v) xarid narxlari qishloq xо‘jaligi mahsulotlarining davlat tomonidan sotib 
olinishida ishlatiladi. 
g) dunyo narxlari xalqaro savdo munosabatlarida qо‘llaniladi. 
Narxlar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga о‘z vazifalari orqali ta’sir 
etadi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijlimoiy zarur mehnat sarfiga
keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi narxni hosil qiladi. 
Nazariy jihatdan olib qaralganda, narx - tovar qiymatining puldagi ifodasidir. 
Amaliy jihatdan qaralganda esa, narx - muhim iqtisodiy vosita, dastak hisoblanadi. 
Ma’lumki, qiymat ishlab chiqarish kategoriyasi bо‘lib, ishlab chiqarishning о‘zidagi 
mehnat sarfi bilan bog‘liq munosabatlarni ifoda etadi. Tovarning yaratilishida
moddiylashgan va jonli mehnat sarf qilinadi, ularning majmuasi qiymat demakdir. 
Ammo qiymat har qanday mehnat sarfi emas. Qiymat tovarni yaratishga ketgan 
ijtimoiy zarur mehnat sarfi, aniqrog‘i, ehtiyojni qondira olgani sababli bozorda tan 
olingan mehnat sarfidir, chunki mehnatning bir qismini, agar u kerakli bо‘lmasa, 
bozor inkor etadi va shu qism qiymatni yaratishda ishtirok etmaydi. Bozorda turli 
mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu 
sarfning pulda ifodalanishi narxni hosil qiladi. 
Narxning mazmun va mohiyatini uning funksiyalari yaqqol kо‘rsatib beradi.
Narx qaysi manbadan qat’i nazar unung beshta asosiy funksiyasi mavjud: 
1. Muvozanatni ta’minlash funksiyasi.
2. О‘lchov funksiyasi.
3. Regulyator funksiyasi.
4. Raqobat vositasi funksiyasi.
5. Ijtimoiy himoya funksiyasi.. 
Narxning hosil bо‘lishi murakkab bо‘lib, uning ishtirokchilari kо‘pchilikni 
tashkil etadi. Narxlar turli vazifalarni bajarganligi sababli ham ularning turi kо‘p. 
Narxlarning asosiy turlariga quyidagilar kiradi: 
1. Ulgurji narxlar.
2. Chakana baholar.
3. Nufuzli narxlar.
4. Dotatsiyali narxlar 
5. Davlat narxlari. Bu ishlab chiqaruvchilarga davlat tomonidan buyurtma 
berilganda qо‘llaniladi. 
6. Mavsumiy narxlar.
7. Milliy va jahon narxlari 
8. Standart narxlar.
9. Preyskurant narxlar. 
10. Maksimal narx.
11. Minimal narx.
12.Ob’yektiv narx.

---