Ix bob. Ionlashtiruvchi nurlanishlar va ularning xususiyatlari

Turli xil yo‘llar bilan oziq-ovqat mahsulotlariga tushadigan sun’iy radionuklidlar

5-jadval

^7Be-berilliy	^76^As-mishyak	^103^Ru-ruteniy	^123^Te-tellur
^22^Na-natriy	^88^Rb-rubidiy	^105^Ru-ruteniy	^134^Cs-seziy
^51^Cr-xrom	^89^Sr-^st^ron^s^iy	^106^Ru-ruteniy	^137^Cs-seziy
^54^Mn-magniy	^90^Sr-^st^ron^s^iy	^108^Ag-kumush	^139^Cs-seziy
^59^Fe-temir	^91^Sr-^st^ron^s^iy	^110^Ag-kumush	^141^Cs -seziy
^57^Co-kobalt	^95^Zr-sirkoniy	^113^Sn-qalay	^144^Cs-seziy
^58^Co-^k^obalt	^97^Zr-^s^irkoniy	^45^Cd-kadmiy	^140^Ba-bariy
^60^Co-^k^obalt	^95^No-niobiy	^124^Sb-surma	^140^La-lantan
^63^Ni-nikel	^99^Mo-molibden	^125^Sb-surma	^180^Ta-tantal
^65^Zn-rux	^99^Te-texnitsiy	^123^Sn-qalay	^14^C-uglerod

YUqoridagi ko‘rsatilgan elementlar ham turli xil oziq-ovqat mahsulotlari orqali inson organizmiga tushadi. Ma’lumotlarga ko‘ra baliq va baliq maxsulotlaridagi¹³⁴Cs izotopining radioaktivligi-690-750 Bk/kg bo‘lsa¹³⁷Cs izotopiniki esa-570-590 Bk/kg ga to‘g‘ri keladi.

CHernobel AES-portlashidan so‘ng bir qator mamlakatlarda Ruminiya, SHvetsiya, Gretsiya, Bolgariya, Belorussiya, Ukraina va Rossiyada oziq – ovqat mahsulotlarida ¹³¹I (yod) va ¹³⁷Cs larning konsentratsiyasi juda yuqori bo‘lib ayniqsa sut va sut mahsulotlarida 30-45 Bk/kg ni tashkil qilgan edi

Ayniqsa ¹³⁷Cs oziq-ovqat mahsulotlaridan tashqari boshqa o‘simliklar tarkibida ko‘p uchraydi, 150-215 Bk/kg gacha etadi (Gretsiya, YUgoslaviya). BMT olib borgan tadqiqotlarga ko‘ra oziq-ovqatlar orqali inson organizmining radionuklidlar bilan nurlanishining 50% ¹³⁷Cs va ¹³⁴Cs elementlari izotoplari hissasiga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari 4-10% qismi ⁹⁰Sr (stronsiy) orqali inson organizmiga kirib boradi. YAdro sinovlari davrida bu radionuklidlarning umumiy hissasi 2000-3000 Bk/kg (1975 yil) to‘g‘ri keladi.

Har holda keyingi yillarda stronsiyning oziq-ovqatlar tarkibida inson organizmiga kirishi biroz kamaydi. Inson organizmiga kirgan tabiiy va texnogen radionuklidlarning inson tanasining qaysi qismida to‘planishi 10 bobning 7 paragrafida keltirilgan.

11.5. Biologik xavfli izotoplar (yod, stronsiy, seziy va h.k) va ularning xarakteristikasi.

Radioaktiv izotoplar tirik organizmlar uchun turlicha xavf tug‘diradi. Biosferaga va tirik organizmlarga eng katta ta’sir ko‘rsatadigan kattaliklar quyidagilar :

1)YArim emirilish davri. Bu vaqt har qanday elementning dastlabki yadrolari sonining 2 marta kamayishi uchun ketgan vaqt. YArim emirilish davri qancha kichik bo‘lsa bu izotop shuncha tez emiriladi va bu vaqt ichida uning aktivligi shuncha katta bo‘ladi.

2)Ionizatsiya nurlanish energiyasi. Radioaktiv emirilish mahsulotlari ( va nurlanishlar) energiyasi qancha katta bo‘lsa tirik organizmlar to‘qimalarini jarohatlash imkoniyati ham shuncha katta bo‘ladi. Radioaktiv nurlanishlar energiyasi yuqori bo‘lsa, organizmning nurlanish dozasi ham yuqori bo‘lib, chegaraviy dozadan o‘tgandan so‘ng organizmning halok bo‘lishi bilan tugaydi.

3)Radionuklidlarning kimyoviy xossalari. Berilgan radionuklidning turli xil kimyoviy reaksiyaga kirishish qobiliyati organizm uchun eng katta va hal qiluvchi xavfni tug‘diradi. Ba’zi bir radioaktiv izotoplar boshqa elementlar bilan tezda bog‘lanadi, masalan: radioaktiv izotoplar tuproq zarralari bilan tezda birikib, qisman xavfsiz holatga o‘tadi. SHu bilan birgalikda kimyoviy juda aktiv bo‘lgan radioaktiv izotoplar tirik organizmlar to‘qimalariga chuqur kirib boradi va u organizmda to‘planadi, bu esa organizm uchun katta xavf tug‘diradi. Radioaktiv izotoplar energiyasi va yarim emirilish davriga qarab inson organizmining turli a’zolarida to‘planadi va jarohatlaydi.

Bir qator radioaktiv izotoplar ba’zi elementlar bilan tezda reaksiyaga kirishib boshqa elementlarga aylanadi va ular deyarli migratsiyaga uchramaydi. Bu esa inson organizmi uchun juda katta xavf tug‘diradi.