Ix bob. Ionlashtiruvchi nurlanishlar va ularning xususiyatlari

Er atmosferasining umumiy tarkibi jadvalda keltirilgan.

9-jadval

t\\t/r	Havoning (atmosfera) tarkibi	Havo miqdori	tarkibidagi , %
		Hajm bo‘yicha	Massa bo‘yicha
1	Azot ()	78,9	75,52
2	Kislorod ()	20,8	23,15
3	Argon (Ar)	0,93	1,28
4	Karbonat angidrid	0,03	0,05
5	Neon		-
6	Geliy (He)		-
7	Kripton (Kr)		-
8	Vodorod		-
9	Ksenon		-
10	Ozon		-
11	Radon		-

9-jadvaldan ko‘rinib turibdiki atmosfera tarkibining 98,89 % qismini azot va kislorod molekulalari tashkil qilsa , qolgan 9 ta gaz hissasiga bor yo‘g‘i 1,11 % miqdor to‘g‘ri keladi.

Uzoq yashovchi kosmogen radionuklidlarining xarakteristikasi va ularning atmosferada hosil bo‘lish tezligi 10-jadvalda keltirilgan.Uzoq yashovchi radionuklidlar bilan bir qatorda havoda yarim emirilish davri kichik bo‘lgan oraliq radionuklidlar ham hosil bo‘ladi:

Masalan: , . . soat, kun, kun, soat soat va yana bir qator qisqa yashovchi radionuklidlar bunga misol bo‘la oladi.

t/r	Radionuklid	YArim emirilish davri (yil)	Emirilish turi va zarrachaning energiyasi (mev)	Atmosferada hosil bo‘lish tezligi ()
1	(tritiy)	12,32	,0,0186	2500
2		53,3 kun	,0,862	81
3			,0,555	300
4		5715	,0,1565	17000-25000
5		2,605	,0,545	0,5
6			,1,16	1,2
7		160	,0,213	1,6
8		87,2 kun	,0,167	14
9			,0,709	60
10		268	,0,565	56

10-jadval

1gramm havo tarkibidagi uzoq yashovchi radionuklidlar konsentratsiyasi atmosferaning barcha qatlamlarida o‘rtacha bir xil, ya’ni radionuklidlarning hosil bo‘lish tezligi taqriban ularni atmosferadan yuvilib emirilib ketishi bilan muvozanatda bo‘ladi. Bu radionuklidlar yomg‘ir suvlari bilan suv havzalariga va tuproqqa tushadi va so‘ngra o‘simlik dunyosiga o‘tadi. Tabiatda suvning aylanishi tufayli uzoq yashovchi radionuklidlarning tabiatdagi konsentratsiyasi suvda, suv havzalarida, daryolar, ko‘llar va dengizlarda muvozanat holatda saqlanadi. SHu bilan birgalikda atmosferadan yomg‘irlar bilan tuproqqa va suv havzalariga oraliq kosmogen radionuklidlar ham tushadi va ularning konsentratsiyasi yog‘adigan yomg‘irlarning intensivligiga bog‘liq. 10-jadvalda keltirilgan barcha uzoq yashovchi radionuklidlar -emirilishni hosil qiladi. Bu radionuklidlar inson organizmini ham ichki ham tashqi nurlantiruvchi manbalar hisoblanadi. , , , izotoplari atmosferadan insonni tashqi beta va gamma nurlantiruvchi asosiy kosmogen manbalardir. Asosiy ichki nurlantiruvchi kosmogen manbalarga- (tritiy) va misol bo‘la oladi. Bu radionuklidlar inson organizmiga havo va oziq-ovqat orqali kirib boradi. Bu kosmogen radionuklidlarning effektiv o‘rtacha yillik dozasi 15 mkzv/yilga teng. Inson organizmiga tushuvchi kosmogen radionuklidlarning o‘rtacha yillik dozasi 11-jadvalda keltirilgan.

11-jadval.

t/r	Radionuklid	Tushishi Bk/yil	Yillik effektiv ekvivalent doza, mkzv
1		250	0,04
2		50	0,002
3		20000	12
4		50	0,15

Endi ikkita uzoq yashovchi kosmogen radionuklidlarni qarab chiqamiz.

11.6.1. Tritiy ().

Sayyoralarni tadqiq etish, birinchi navbatda oyni o‘rganish unda tritiyning konsentratsiyasi juda yuqori ekanligini ko‘rsatdi. Buni esa kosmik nurlarning Oy sayyorasining sirti bilan o‘zaro ta’sirlashuvi orqali tushuntirib bo‘lmaydi. Gap shundaki Oy ham Er kabi tritiyni ma’lum qismini Quyoshdan (quyosh shamoli tarkibidan) oladi. Ammo tez neytronlarning engil yadrolar bilan kechadigan reaksiyasi ta’sirida Er atmosferasida hosil bo‘lgan miqdori Er sayyorasining magnit maydoni Oynikidan ancha kuchli bo‘lganligi uchun Quyoshdan atmosferaga kiradigan miqdoridan katta bo‘ladi. Tritiy hosil bo‘lishining asosiy reaksiyasi quyidagicha:

(1)

elektronlarning maksimumi energiyasi 18 kev bo‘lgan-nurlantiruvchidan iborat bo‘lib ning tashqi nurlantirishi unchalik xavfli emas. Atmosferada hosil bo‘lish tezligi doimiy bo‘lib-2500 atomlar ga teng, kosmogen ning Er sayyorasida global aktivligi Bk ga teng. suv bilan (og‘ir suv) juda yaxshi aralashadi va shu sababli dunyo gidrologik sikliga kiritilgan. Tritiyning atmosferada bo‘lish davomiyligi (2 yil) uning yarim emirilish davriga qaraganda ancha kichik. ning Erda tarqalishi taxminan bitta atomiga vodorodning ta atom to‘g‘ri keladi, hisobidan suvning aktivligi 250-850 gacha etadi (o‘rtacha qiymati 400 ).

Bugungi kunda ni atmosferaga texnogen tushishi hisobidan suv havzalaridagi solishtirma aktivligi 2500-5000 gacha etadi, hatto shimoliy yarim sharda bu ko‘rsatkich bundan ham yuqori. Tritiy -atmosferada yadro qurollarini sinashda va yadro energiyasini ishlab chiqarishda hosil bo‘ladi va uning hosil bo‘lishi yadro reaktorining quvvatiga va turiga bog‘liq. Dunyodagi barcha reaktorlardan ning atmosferaga global chiqishi (1990 yilda) Bk ni tashkil qildi.. Bu esa kosmogen tritiyning 1 % tashkil etadi. Ayniqsa, 1950-1960 yillarda dunyoda yuzlab vodorod bombalarini sinash natijasida Er mintaqasidagining miqdori nihoyatda oshib ketdi.