J. I. A L im j o n o V a, A. A. Is m a t o V

Yaqin  masofa  tartibligi,  uzoq  m asofa  tartibligi,  to ‘r  ko'prik 
kislorod,  to ‘r  hosil  qiluvchi  kom ponent,  modifikator.
(?)  N a zora t  savollari
1.  Suyuq  holatdagi  moddaning  tuzilishi  haqida  nimalarni  bilasiz?
2.  Suyuq  holatdagi  silikatlar  qanday  xossalarga  ega?
3.  Suyuq  holatdagi  moddalarning  tuzilishi  haqida  qanday  gipote- 
zalar  mavjud?
4.  Shishaning  tuzilishi  haqida  Zaxareasen  gipotezasining  mohiyati 
nimadan  iborat?
5.  Shishaning  tuzilishi  haqidagi  Lebedev  gipotezasining  mazmun- 
mohiyati  nimadan  iborat?
6.  Shishaning  tuzilishida  modifikatorlarning  roli  qanday?
7.  Shisha  hosil  qiluvchilarga  qanday  elementlar  kiradi?
8.  Qovushqoqlik  deganda  nima  tushuniladi?
9.  Sirt  tarangligini  oshiruvchi  va  pasaytiruvchi  oksidlar  qanday 
oksidlar  hisoblanadi?
10.  Shishalarda  yaqin  masofa  tartibligi  mavjudmi?

6-  BOB.  QATTIQ  MODDALARNING  ZONALAR 
NAZARIYASI
40 -§ .  Kristallarda  energiya  zonalarining 
hosil  bo‘lishi
M a ’lum  bir  elem ent,  masalan  natriy  atom i  elektronlarining 
energetik sxemasini  ko'rib chiqamiz.  2  ta  ato m n i  bir-biridan  ular 
orasidagi  t a ’sir u m u m an   yo'qolgan  masofagacha  uzoqlashgan  deb 
tasavvur etamiz.  U  holda  har bir  natriy atomidagi  elektronlarning 
energetik sxemasi  alohida  olingan  va  natriy atom ining bir-biridan 
ch egaralangan  elektronlari  energetik  sxemasiga  mos  tushadi. 
Elektron  holati  energetik  sxemasini  potensial  o ‘ra  holida  aks 
ettiram iz  (46-  rasm).
N atriy  elem entida  \s 22s22pb3s'  elektronlar  sathi  mavjuddir. 
U nda  Is,  25,  2p  sathlar  elektronlar  bilan  b atam o m   toMgan,  3s 
sathi  esa  yarmigacha  toMgan.  Chegaralangan  2 ta atom  bir-biridan 
kristall  panjara  doimiysi  boMgan  a  ga  nisbatan  katta  masofaga 
uzoqlashgan.  Shu sababli  ular orasida  potensial to ‘siq mavjud  boMib, 
bu to ‘siq  elektronlarni  bir atom dan  ikkinchi  atomga erkin  harakat 
qilishiga  imkon  bermaydi  (46-rasm,  a).
Potensial  t o ‘siqning  qalinligi  r  »   a  (a  —  panjara  doimiysi), 
to'siqning  balandligi  turli  sathda  joylashgan  elektronlar  uchun 
turlichadir.  Masalan,  Is  elektronlari  u ch u n   Uv  2s  elektronlari 
uchun  U2,  2p   elektronlari  uchun  U}  va  3s  elektronlari  uchu n   U4 
ga  teng,  y a’ni  elektronlar  sathidan  0  sathgacha  boMgan  masofaga 
teng.  Potensial  to'siq  elektronlar  harakatiga  to ‘sqinlik  qiladi.  Shu 
sababdan bu elektronlar erkin  harakat  qila  olmaydi.
Endi,  hosil  boMgan  en erg etik   sxem an i  asta-sek in   uning 
simmetriyasiga ta ’sir ko‘rsatmay siqa boshlaymiz. Atomlar bir-biriga 
yaqinlasha  borgan  sari  ular  orasida  t a ’sir  kuchi  vujudga  keladi  va 
r —  a  holatda  t a ’sirlashish  natriy  kristali  panjarasining  t a ’sirlanish 
kuchiga yetadi.  Bu holda energetik sxemadagi potensial o ‘ra chiziqlari 
bir-birini  qoplab,  natijaviy  yangi  potensial  t o ‘siqlarni  vujudga 
keltiradi.  Bu to ‘siqlar awalgi  nol sathdan ancha pastda joylashgandir 
(46-rasm,  b).
A tom larning  yaqinlashishi  potensial  t o ‘siqning  qalinligini  a 
gacha,  to'siqning  balandligini  esa  turli  elektron  sathlari  uchun 
turlicha  pasaytiradi.  Bunda  Is,  elektron  sathi  uch u n  t o ‘siqning

balandligi  U 'r   2s  elektron  sathi  uchun  U 'v   2p  elektron  sathi 
uchun  U '3  ga  teng  b o ‘lib  qoladi,  3s  elektron  sathi  esa  potensial 
to ‘siq  chizig‘idan  yuqorida  joylashib  qoladi.  Shu  sababdan  3s 
elektronlari  hech  qanday  to ‘siqsiz  bir  a to m d an   ikkinchi  atom  
tom on  harakat qilish  imkoniga ega bo‘ladi.  Natijada,  bu elektronlar
/
rsw
>iTIV /Tis^
( i _______ j j
(I 
A К
 
/1
A
 
,
1
9
 
n
j
2s
Is
46-rasm.  Ikkita  natriy atomi elektronlarining energetik  sxemasi: 
a — atomlar bir-biridan  uzoqlashgan  holat;  b —  atomlar bir-biriga 
yaqinlashgan  holat.
10—  J.I.  Alim jo nova,  A.A.Ismatov 
145

4 7-rasm .
  Diskret  atom sothlaridan energetik zonalaming 
hosil  boMishi.
bir  xil  zichlikdagi  elektron  bulutini  hosil  qilib,  um um lashgan 
elektronlarga  aylanadi.  Ana  shu  umumlashgan  elektronlar  erkin 
elektronlar,  ularning  yigMndisi  esa  elektron  gazi  deyiladi.
Atomlarning yaqinlashishi valent elektronlarga erkinlikberibgina 
qolmay,  quyi  elektron  sathidagi  elektronlarning  harakatini  ham 
osonlashtiradi. T o ‘siqning torayishi va pasayishi  natijasida quyi sathda 
joylashgan  elektronlar bir atom dan  ikkinchi  atomga potensial to ‘siq 
tunellari  orqali  oMishi  m um kin.  T o ‘siq  q ancha  to r  va  past  boMsa, 
o ‘tish  shuncha  oson  boMadi.
A tomlarning  yaqinlashishi  farqi  natijasida  ular  orasida  t a ’sir 
kuchlari  borgan sari ortib boradi.  Bunda elektronning energiya sathi 
kristall  panjara  hosil  boMish  ja ray o nid a  bir-biriga  ju d a  yaqin 
joylashgan  kichik-kichik sathlarga boMingandek boMib tuyuladi. Ana 
shu sathlarning yigMndisi  energetik  zonani vujudga keltiradi. Agarda 
atom da energetik  sath  2/ +  1  marta qaytarilgan boMsa,  undan  hosil 
boMgan  zona  N(21+  1)  sathchalarni  o ‘z  ichiga  oladi,  natijada  .v 
sathi  N  sathchalardan  iborat  boMgan  va  2 N  elektronlarni  sig‘dira 
oladigan  s  zonani  vujudga  keltiradi.  p  sathi  esa  3 N  sathchalardan 
iborat  va 6 N  elektron  sig‘dira oladigan p  zonani vujudga  keltiradi.
D em ak ,  atom ga  taalluqli  boMgan  elektron  energiyasining 
sathlari o'rnida kristallda diskret energiya zonalari  hosil boMadi  (47- 
rasm).

Energiya  zonalari  —  bu  elektron  energiyalari  m iqdorining 
uzluksiz  q a to ri  boMmay,  balki  diskret  energiya  s a th la rin in g  
sistemasidir.
A to m la rd a n   kristall  hosil  boMganda  yuz  b erad ig an   k o ‘p 
o ‘zgarishlar valent  elektronlari  holatida  yuz beradi.  Shu sababdan, 
ulardan  hosil  boMgan  elektron  zonalari  eng  qalin  hisoblanadi. 
A tom   bilan  m u stahk am   joylashgan  ichki  sathlardagi  elektronlar 
esa  birozgina  o ‘zgarib,  ulardan  hosil  boMgan  zonalar  avvalgidek 
u n ch a  qalin  boMmaydi.  Shunday qilib,  atom dagi  h ar bir energiya 
sathiga  kristallda  maMum  energiya zonasi  to ‘g‘ri  keladi.  Bu energiya 
zonalari  ozod energiya zonalari deb ataladi.  Ozod  energiya zonalari 
bir-biri  bilan  taqiqlangan  energiya  bilan  ajralib  turadi.  A tom dagi 
e le k tro n n in g   energiyasi  q a n c h a   k atta  boMsa,  ozod  energiya 
zonalarining  qalinligi  ham   shuncha  katta,  taqiqlangan  energiya 
zonalari  shuncha  kichik  boMadi.
41-§.  Zonalarning  elektronlar  bilan  toMishi
H ar  bir  energetik  zona  faqat  maMum  miqdordagi  energetik 
sathlardan  tashkil  topadi.  Pauli  prinsipiga  ko‘ra,  har  bir  energiya 
sathida  2  tadan  ortiq  elektron  boMishi  m u m k in   emas.
Agarda  qattiq  m odda  tarkibida  elektronlarning  soni  chegara­
langan boMsa,  u holda faqatgina quyi energetik zonalargina elektronlar 
bilan  toMgan  boMadi.
Energetik  zonalarning  elektronlar  bilan  toMish  xarakteriga 
qarab,  barcha qattiq  moddalar 2 ta katta guruhga boMinadi:
1 - g u r u h .   Elektronlar  bilan  batam o m   toMgan  zona  ustida 
elektronlar  bilan  qisman  toMgan  zona  joylashgan  boMadi.  Agar 
atom   tarkibida  elektronlar  bilan  toMiq  boMmagan  sath  mavjud 
boMsa,  bunday holat  ro‘y beradi.  Elektronlarning bunday joylashish 
holati,  asosan,  metallarga,  jum ladan  ishqoriy  metallarga  xosdir 
(48-rasm,  a,  b).
2 - g u r u h  
B atam om   toMgan  zonalar  ustida  b o ‘sh  zonalar 
joylashadi.  Bu guruhga  Mendeleyev davriy sistemasining  IV gruppa 
ele m e n tla ri  —  o lm o s  m odifikatsiyasidagi  uglerod,  k rem niy, 
germaniy va olmos strukturasidagi  kulrang qalay kiradi.  Bu guruhga 
yana  k o ‘pgina  kimyoviy  birikmalar:  metall  oksidlari,  nitridlar, 
karbidlar,  ishqoriy metallarning galogenidlari  ham  kiradi (48-rasm,
d,  e).  Z o n alar  nazariyasiga  ko‘ra,  tashqi  valent  elektronlari  qaysi

4 8 -ra sm .
  Energiya zonalarining elektronlar bilan toMish xarakteri: 
a va 
b —
  1-guruh  moddalarda; 
d \  a e  —
  2-guruh  moddalarda.
qattiq m oddada boMganligidan,  ya’ni  metallarda yoki dielektriklarda 
b o ‘lishidan  q a ’tiy  nazar,  bir  xil  harakat  erkinligiga  egadir.  Bunda 
elektronlarning bir ato m d an   ikkinchi  atomga o ‘tishi tunnel  orqali 
namoyon boMadi.  Demak,  qattiq  moddalarda erkin harakat qiluvchi 
elektronlarning  mavjud  boMishi  o ‘sha  m oddada  elektr  tokining 
vujudga  kelishi  uchun  yetarli  boMmagan  shartdir.
Agar energetik zonalarning tashqarisi  elektronlar bilan  qisman 
toMgan  boMsa  (1 -hoi),  kuchsiz  elektr  maydoni  bu  elektronlarga 
q o ‘shim cha  impuls berib,  ularni  o ‘zining yonida joylashgan  b o ‘sh 
sathlarga  uzatishga  qurbi  yetadi.  Natijada  qattiq  m oddada  elek­
tronlarning  tashqi  elektr  m aydoni  y o ‘nalishiga  q aram a-q arsh i 
yo‘nalishda  majburiy  harakati  yoki  oqimi  vujudga  keladi  va  elektr 
toki  paydo  boMadi.  Shu  sababdan  birinchi  holdagi  tuzilishga  ega 
m oddalar  elektr  o ‘tkazuvchan  m oddalar  deb  ataladi.
Ikkinchi  holda  valent  zonasi  elektronlar  bilan  toMiq  boMib, 
bo ‘sh  zo n adan  ancha katta boMgan  taqiqlangan  zona  orqali  ajralib 
turadi.  Agar  bunday  moddalarga  elektr  maydoni  t a ’sir  ko ‘rsatsa, 
u elektronlarni quyi zonadan yuqori zonaga  itarib chiqarishga  kuchi 
yetmay qoladi.  Shu  sababdan bunday  m oddalarda  elektronlarning 
majburiy harakati  ro‘y bermaydi va elektr toki  ham vujudga kelmaydi. 
B u n d ay  q a ttiq   m o d d a lar,  o d a td a ,  nolga  teng  boMgan  elektr 
o'tkazuvchanlikka  egadir,  ya’ni  ular  dielektriklardir.
2-guruh  m oddalar taqiqlangan  energiyaning  kattaligiga  qarab 
shartli  ravishda  ikkita guruhchaga boMinadi:

—  s o f  d ie le k trik la r;
—  y a r i m o ‘tk azgichlar.
T a q i q l a n g a n   e n e r g i y a   k a tta lig i  3  e . v . d a n   k a t t a   b o ‘lg a n   q a t t i q  
m o d d a l a r  
s o f   d ie le k tr ik la r
  h i s o b l a n a d i .   A g a r d a   t a q i q l a n g a n  
e n e r g i y a   k a tta l i g i  1  e.v.  d a n   k ic h ik   boM sa,  u  h o l d a   m o d d a   y a r i m -  
o ' t k a z g i c h   h i s o b l a n a d i .   M is o l  u c h u n   Si  v a   G e   ni  o l s a k ,   Si 
t a q i q l a n g a n   e n e r g i y a   z o n a s i n i n g   k a t t a l i g i   1,8  e.v.  g a ,  G e   d a   0 , 6 6
e.v.  ga  t e n g ,   b u   m o d d a l a r  y a r i m o ' t k a z u v c h a n l i k   x u s u s i y a t i g a   ega. 
D e m a k ,   y a r i m o ‘t k a z g i c h l a r n i n g   o ‘t k a z u v c h a n l i g i   h a y a j o n l a n g a n  
o ' t k a z u v c h a n l i k d i r ,   y a ’ni  u l a r d a   e l e k t r   t o k i n i n g   v u j u d g a   k e lis h i 
u c h u n   t a s h q i   o m i l   t a ’siri  boMishi  k e r a k .  T a s h q i   o m il   e l e k t r o n l a r g a  
q o ' s h i m c h a   e n e r g i y a   b erib ,  u l a r n i   toMiq  boMgan v a le n t   z o n a s i a d a n  
a n c h a   y u q o r i d a  j o y l a s h g a n   b o ‘sh  o ‘t k a z u v c h a n l i k   z o n a s ig a   itarib  
c h i q a r i s h g a   y o r d a m   b e r a d i.
E n d i   a n a   s h u   2  t a   e l e m e n t d a   e n e r g e t i k   z o n a l a r n i n g   h o s i l  
bo M is h   s x e m a s i n i   k o ' r i b   c h i q a m i z .   B u  s x e m a   o l m o s   s t r u k ­
t u r a s i g a   e g a   b o M g a n   b a r c h a   m o d d a l a r   u c h u n   x o s d i r .   B u  e l e ­
m e n t l a r   4   t a   v a l e n t   e l e k t r o n l a r g a   e g a   b o M ib ,  u l a r   25,  2
p
  s a t h -  
l a r n i   e g a l l a y d i l a r .   A t o m l a r   q o ' s h i l i s h i d a n   k r i s t a l l   p a n j a r a   v u ­
j u d g a   k e l g a n d a  
s
 va 
p
  s a t h l a r   b i r - b i r i n i   q o p l a b ,   s h u n d a y   i k k i t a  
z o n a n i   h o s i l   q i l a d i k i ,   b u   z o n a l a r n i n g   h a r   b i r i d a   e l e k t r o n l a r ­
n i n g   4  h o l a t i   n a m o y o n   b o M a d i,  y a ’ni  I s   va  3
p
  h o l a t .   N a t i j a d a ,  
b a r c h a   4   t a   e l e k t r o n   f a q a t  q u y i   z o n a d a  j o y l a s h a d i   va  y u q o r i d a g i  
z o n a   b o ‘s h   q o l a d i   ( 4 9 - r a s m ) .
49-rasm.
 Olmos strukturasiga ega boMgan elementlarda energiya 
zonalarining  hosil  boMish  sxemasi.

Tayanch  so ‘z  va  iboralar
P otensial  o ‘ra,  p o ten sial  to 'siq ,  e le k tro n   gaz,  en erg etik   zon a, 
taqiqlangan zona, o ‘tkazgich, dielektrik, valent zona, o ‘tkazuvchanlik zonasi.
1.  Natriy atomi elektronlarining energetik sxemasini tushuntirib bering.
2.  Kristallarda energiya zonalari qanday hosil boMadi?
3.  Z on alar nazariyasining  m ohiyati  nim adan  iborat?
4.  Elektron energiya sathlari bilan  energiya zonalari orasida qanday 
farq bor?
5.  Pauli prinsipida nima haqida so‘z yuritiladi?
6.  Zonalar nazariyasiga ko‘ra,  m oddalar necha guruhga boMinadi?
7. Yarimo‘tkazgichlaming energetik zonalari qaysi usulda tashkil topgan?
8.  0 ‘tkazgichlam ing energetik zonalari  qanday hosil boMadi?
9.  Dielektriklarda eneigetik zonalar  qanday sxema bo‘yicha hosil boMadi?
10.  Krem niyda elektron energetik zonalar qanday usulda tuziladi?
7- 
BOB.
 
SILIKAT  VA  QIYIN  ERIYDIGAN  NOMETALL 
MATERIALLARNING  ELEKTR  XUSUSIYATLARI
42-  §.  Elektr  xususiyatlari  bo‘yicha 
moddalarning  sinflari
T e x n i k   k e r a m i k a ,   e l e k t r  iz o ly a tsio n   va  o l o v b a r d o s h   k e r a m i k a ,  
te x n ik   s h is h a   va  sitall  m a t e r i a l l a r n i n g   ish latilish   s o h a la r i   u l a r n i n g  
e le k tr xo ssalarig a b e v o s ita   bogMiq.  B u n d a y   m a t e r i a l l a r n i n g   m u h i m  
e le k tro fiz ik  x o s sa la rig a   q u y id a g ila r kiradi:
—  s o lis h tirm a  e le k tr  qarshilik  p =  l /ст  ( o m   •  s m )  yoki  s o lish tirm a  
e le k tr  o ‘t k a z u v c h a n l i k   a   ( o m -1 
s m 1);
—  d ie le k trik   s i n g d i r u v c h a n l i k  
e ;
—  d i e l e k t r i k   y o ‘q o t i s h l a r   b u r c h a g i n i n g   t a n g e n s i   tg5;
—  e l e k t r   m u s t a h k a m l i k   E mm  ( k v / m m ) .
P y e z o k e r a m i k a ,   f e r r o m a g n i t   va  k o n d e n s a t o r b o p   k e r a m i k a d a n
y asa lg a n   b u y u m l a r  q o ' s h i m c h a   ra v is h d a   y a n a   b o s h q a   e le k tr o fiz ik  
xossalarga  h a m   e g a boMishi  kerak.
H a m m a   q a t t i q   m o d d a l a r   e l e k t r o n   e n e r g i y a   s p e k t r i n i n g  
x a r a k te rig a  q a r a b ,   2  t a   asosiy g u r u h g a   boMinadi:
—  m e ta l la r ;
—  m e t a l l m a s l a r .
N azo rat  savollari

M e t a l l a r g a   v a le n t  e l e k t r o n l a r i n i   ak tiv la sh   e n e r g i y a s i n i n g   m i q ­
dori  nolga teng boMgan  m o d d a l a r  kiradi.  M etallm aslard a esa aktivlash 
e n e rg iy a s i  n o l d a n   k a t t a d i r ,   y a ’ni 
A 
E
  >  0  boMadi.
M e t a l l a r   e l e k t r   t o k i n i   y axshi  oM kazadi.  U l a r n i n g   e l e k t r   q a r ­
shiligi j u d a   k ic h k in a .  M e t a l l a r g a   t a s h q a r i d a n   e l e k t r   m a y d o n i   t a ’sir 
e ttirilsa ,  u l a r d a   zichligi  e l e k t r   m a y d o n   k u c h l a n i s h i g a   p r o p o r s i o n a l  
boMgan  e l e k t r  toki  v u j u d g a   keladi:
y  =   a v £   yoki  ctv 
=  j  / E,
b u   y e rd a : 
j
  —  e l e k t r   t o k i n i n g   zichligi,  A / m 2; 
E
 —  e l e k t r   m a y d o n  
k u c h l a n g a n l ig i ,   V / m ;   ctv  —  p r o p o r s i o n a ll i k   k o e ffits iy e n ti  boMib, 
u  s o l i s h t i r m a   h a jm iy   o M k a z u v c h a n l i k   ( h a jm   birligiga  t o ‘g ‘riIa n g a n  
oM kazuvchanlik)  deb   ata la d i,  oMchov  birligi:  o m   ’ • n r 1;  o m   1  s m   '.
E l e k t r   o M k a z u v c h a n lig ig a   k o ‘ra  b a r c h a   ta b iiy   va  s u n ’iy  m a t e ­
ria lla r  3  sinfga  ajraladi:
1 
- s i  n f.  O M k a z u v c h a n   m o d d a l a r  ( m e ta ll a r )   10-2  o m   •  sm   d a n  
k a m   e l e k t r   q a r s h ilik k a   e g a .  T a b i i y   m o d d a l a r   o r a s i d a   s o f   t u g ' m a  
m e t a l l a r   e n g   yaxshi  e l e k t r   v a   issiqlik  o M k a z u v c h ila r  h i s o b l a n a d i .  
M e t a l l a r ,   e le k t r o li t l a r  va  p l a z m a l a r  e l e k t r  o M k a z g ic h la r t u r k u m i g a  
kiradi.  M e ta lla r d a  erkin  e le k tr o n la r,  elektrolitlarda  m u s b a t  v a   m an fiy  
io n l a r ,  p l a z m a l a r d a   esa  e r k i n   e l e k t r o n la r  va  m u s b a t   h a m d a   m a n fiy  
i o n l a r   t o k   t a s h u v c h i l a r   h i s o b l a n a d i ;
2 -   s i n f  
Y a rim   o ‘t k a z g i c h la r ,   u l a r d a   e l e k t r   q a r s h i l i k  
1 0 9  ■  10  2  o m   •  s m   o r a li g M d a   boM adi.  U l a r g a   y u q o r i   e l e k t r o n  
o M k az u v ch an lik k a  ega boMgan g e r m a n iy ,  k r e m n iy ,  s u r m a n i n g  b a ’zi 
b i r   b i r i k m a l a r i ,   o lt i n g u g u r t ,   te llu r,  p a st  e l e k t r o n   o M k a z u v c h a n l i k  
b il a n   x a r a k t e r l a n a d i g a n   o l m o s ,   rux  sulfidi,  b a ’zi  m e ta l l   o k s id la ri, 
io nli  o M k a z u v c h a n lik k a   e g a   boMgan  e l e k tr o li t la r  —  b e t a g l i n o z y o m ,  
is h q o rli  g a l o g e n l a r   va  b o s h q a l a r   kiradi;
3  -  s i  n  f .  D i e l e k t r i k l a r ,   u l a r   20°C   d a   104 o m   •  s m   d a n   y u q o r i  
e l e k t r   q arsh ilig ig a   ega.  B u n d a y   m o d d a l a r   q a t o r i g a   d a l a   s h p a t i,  
p i r o k s e n ,   m elilit,  m u l li t ,   g r a n a t ,   v o lla s to n it  va  b o s h q a   s ilik a tla r 
k irad i.  K o ‘p g in a   s h i s h a l a r   u c h u n   h a m   d i e l e k tr i k   x o s s a la r  xosdir.
E l e k t r   o M k a z u v c h a n lik n i  t a ’m i n lo v c h i   e l e k t r o n l a r   e n e rg iy a s i 
q a t t i q   m o d d a l a r d a   x o h l a g a n   q iy m a t g a  egalik  qilishi  m u m k i n   e m a s .  
E l e k t r o n l a r  egallab tu r g a n  e n e rg iy a  sohalari  (ruxsat  etilgan  z o n a la r ) , 
o d a t d a ,   e l e k t r o n   e g a l l a y   o l m a y d i g a n   e n e r g i y a   i n t e r v a l l a r i  
( t a q i q l a n g a n   z o n a l a r )   b i l a n   a l m a s h i n i b   t u r a d i   ( 5 0 - r a s m ) .
K o 'p g i n a   m e ta l l a r ,  m u r a k k a b   k im y o v iy   b i r i k m a l a r   va  b a ’zi 
y a r im o M k a z g i c h la r   p a s t  t e m p e r a t u r a d a   o ‘ta   o ‘t k a z u v c h a n   h o l a t n i

£ 
i
e
£
т
ш
т
ж
i
 
O'tkazuvclianlik zonasijz
J;
O’lkazyvchanlik zonasi 
.*
Taqiqlangan  zona
I B
M
 
j
i 
Valent 
/ o n a s i 
Qc
BS 
Valcnl zonasi 
fie
Metall 
Yarim  o'tkazgich 
Dielektirik
50-rasm.
  Turlijismlarda energiya zonalarining 
taqsimlanish  sxemasi.
n a m o y o n   qilad i.  O M k a z g ic h la r  t e m p e r a t u r a s i   m a ’l u m   k ritik  t e m ­
p e r a t u r a  
Tk
 d a n   p a s a y g a n d a   u l a r n i n g  e le k tr oMkazish  q a rsh ilig in in g  
n o l g a c h a   p a sa y ish   xossasi 
o ‘ta  oM kazuvchanlik
  d e y ila d i.  1 9 1 1-yili 
n i d e r l a n d i y a li k   fizik  X . K a m e r l i n g - O n n e s   b i r in c h i  m a r t a   t e m p e r a ­
t u r a s i   4 , 12°K  b o ‘lg an   s i m o b n i n g   o ‘t a   o M k a z u v c h a n li k   h o la tig a  
oM ishini  a n i q l a g a n .   O M k a z g ic h la r  n o r m a l   h o l a t d a n   oMa  o M k az u v ­
c h a n l i k k a   oMish  c h e g a ra s i  b i la n   bogMiq  boMgan  sirt  e n e rg iy a sig a  
ega.
B a ’zi  h o l l a r d a   b o s i m n i n g   o r ti s h i   m o d d a l a r n i n g   o 't k a z g i c h  
h o l a t i d a n  oMa oMkazgich  h o latiga oMishiga x iz m a t  qiladi.  G e r m a n i y ,  
k r e m n i y ,   v is m u t  kabi  m o d d a l a r n i   b o s i m   o s ti d a   so vitilsa,  u l a r d a  
oMa  oM kazuvchanlik xossalari  p a y d o  boMadi.
OMa  o M k a z g ic h la r  e n e r g i y a n i n g   m u s b a t   va  m a n f i y   boMishiga 
q a r a b   ikki  tu rg a   boMinadi:
1 - t u r   o ‘ t a  
0
‘ t k a z g i c h l a r   Q o 'i g 'o s h i n   ( Гк=7,2°К.,  kritik 
m a y d o n   / V = 8 0 0   e),  ta n t a l   ( 7 ^ = 4 ,5 °K ,  kritik  m a y d o n   N o= 8 3 0   e), 
qalay ( 7 k= 3,7°K ,  kritik  m aydon 
N =
 310 e),  alum iniy ( 7 k=  1,2  ”K,  kritik 
m a y d o n   A^o= 1 0 0   e),  ru h   ( 7 ’k= 0 , 8 8 ° K ,   k ritik  m a y d o n  
N0= 5 3
  e), 
v o l f r a m   е Г к= 0 , 0 Г К ,   k ritik  m a y d o n   7Vo=  1,0  e).
2 - t u r  
о   ‘  t a  
о  1 1  k  a  z  g  i  с  h  1  a  r 
U l a r g a   r u s   o l i m i
A . A .A b r i k o s o v   b i r i n c h i   m a r t a   1952-yili  n a z a r i y   j i h a t d a n   isbotla b 
b e r g a n  va b o s h q a  olim lar t o m o n i d a n   kash f etilgan  niobiy (
T =
9,25 °K, 
kritik m a y d o n   /V = 4 0 0 0  e),  65  В Т niobiy  - tita n   - sirkoniyli  q o tis h m a  
( 7 ^ = 9 ,7 °  K ,  k ritik   m a y d o n i  
No=
 100000  e),  n i k e l - t i ta n li   q o t i s h m a  
( Г к= 9 , 8 ° К ,   kritik  m a y d o n   /Vo=  100000  e),  V ^G a  ( Г к= 1 4 , 5 ° К ,   kritik

m a y d o n i  
N
a= 3 5 0 0 0 0   e ) ,  
N b 3S n   ( 7 ’k= 1 8 , 0 ° K ,   k r i t ik   m a y d o n  
/V  = 2 5 0 0 0 0   e ) ,  G e T e   ( 7 ^ = 0 , 17°K,  k r i t i k   m a y d o n  
No=
 130  e ) , 
S r T i 0 3 
(T k= 0 ,2 —
0 ,4 °K ,  kritik   m a y d o n  
N
a= 300  e ),  P b 10M o 5 lS 6 
( 7 ^ =  15 ° K ,  k r i ti k   m a y d o n i   /Vo= 6 0 0 0 0 0   e)  h a m d a   v a n a d i y   va 
t e x n e t s i y   kab i  m e t a l l a r   kiradi.
K u c h l i   e le k tr  oM kazuvchi  m o d d a l a r d a   ст: 
ст  =   107 —  10s  o m   ■'  •  m   ■'  ga  te n g .
Y axshi  i z o la to rla r d a   esa:
с т =   1 0 12-   10-M o m
•  m   1  g a   te n g .
L e k in   a m a l d a   s o l is h t i r m a   e l e k t r   o M k a z u v c h a n lik   e m a s ,   balki 
s o l i s h t i r m a   e l e k t r   q a r s h ilik   k o 'p r o q   qoM laniladi.  U  ст  n i n g   te sk a r i 
q i y m a t i   b i la n   oM chanadi:
p =   l /ст  | o m  
m ] 
y o k i 
[ o m * s m ] .
Y a x sh i  d i e l e k t r i k l a r d a   p =   1012-   1 0 й  o m   •  m.
Y a x sh i  e l e k t r   o M k a z u v c h ila rd a   p =   10  7 —  10  s  o m   m
E l e k t r   to k in i  oM kazuvchi  m o d d a l a r g a   ta s h q i  m a y d o n   t a ’sir 
e t g a n d a   u l a r n in g  e le k tr o n la ri  m a j b u r a n   b i r  y o 'n a l i s h d a   h a r a k a t   qila 
b osh lay d i.  M e ta lla r n in g  e le k tr oM kazuvchanligi  t e m p e r a t u r a  oshishi 
bilan   p a sa y a d i.  M etall  e m a s l a r d a  esa v a l e n t   zonasi  e l e k t r o n la r  bilan  
b a t a m o m   toMgan  boMib,  oM kazuvchanlik zonasi  z o n a la r  nazariyasiga
04kazuvchanlik
zonasi
£
Valent  zona 
a
0 ‘tkazuvchanlik 
zonasi 
f  
—
o =
Valent  zona 
b
51-rasm.
  Yarim oMkazgichlarda shaxsiy o'tkazuvchanlikning yuzaga  kelish 
sxemasi: 
a —
 oddiy temperaturada; 
b —
 temperatura  koMarilganda.

k o ' r a   b u t u n l a y   b o ‘s h d i r .   S h u   s a b a b d a n   o d d i y   t e m p e r a t u r a d a  
m e t a l l m a s l a r   i z o l a t o r l a r   h i s o b l a n a d i  ( 5 1 -   r a s m , 
a).
T e m p e r a t u r a   oshishi  bilan  q is m a n   e le k tr o n la r  unin g   t a ’siridan 
hayajonlanib, valent z o n a d a n  oMkazuvchanlik zonasiga o'tadilar.  Buning 
natijasida  e le k tro n   oM kazuvchanlik  vujudga  keladi.  B u n d a y   oMka­
zuvchanlik t e m p e r a t u r a n in g  oshishi  bilan o ‘sib boradi.  N a tija d a  oddiy 
tem p eratu rad a izolator hisoblangan  m o d d a  te m p e ra tu ra  t a ’sirida oMka­
zuvchi boMib qoladi. T e m p e ra tu ra  t a ’sirida vujudga kelgan an a  sh unday 
oM kazuvchanlik 
shaxsiy  oMkazuvchanlik
  deyiladi  (5 1 -r a s m , 
b).
M e t a l l m a s l a r n i n g   o ‘t k a z u v c h a n l i g i   u l a r n i n g   i c h i d a g i   y o t  
a r a l a s h m a l a r g a   bogMiq  boMadi.  A g a r d a   m e t a l l m a s   ta r k i b i d a   yo t 
a r a l a s h m a   boM m asa,  u  o ‘zini  iz o la to r sifatida  n a m o y o n   qiladi.  A g a r 
b u n d a y   m o d d a g a   b i r o r - b i r   y o t   a r a l a s h m a   k iritils a   y o k i  a t o m  
stru k tu ra s i  b u z ilsa ,  u n d a   e l e k t r o n   en e rg iy asi  s a tr l a r id a   q o ‘s h i m c h a  
M o / e n e r g i y a   s a t h l a r i   v u ju d g a   keladi.  A n a   s h u   q o ‘s h i m c h a   s a t h l a r  
ta q i q l a n g a n   e n e rg iy a   z o n a s i d a  jo y l a s h ib   o la d i  ( 5 2 - r a s m ) .   U l a r n in g  
soni va joylashishi  strukturaga kiritilgan yot ara la s h m a la rn in g  tabiatiga 
va  m i q d o r i g a   bogMiq  boMadi.  B u n d a   yo t  a r a l a s h m a l a r i   boMgan 
m e t a l l m a s l a r d a   q u y id a g i  h o d i s a l a r   r o ‘y  b e r ish i  m u m k i n :
1. 
Valent e le k tro n la rin in g  b ir qism i  valent z o n a s id a n  q o ‘s h i m c h a  
en e rg iy a  s a th la rig a   s a k r a b   oMishi  m u m k in .