J. I. A L im j o n o V a, A. A. Is m a t o V

72-§.  Ikki  komponentli  sistemalar  bilan  ishlash
H o l a t   d i a g r a m m a l a r i   b e r il g a n   s i s t e m a d a   ix tiy o riy   t a r k i b d a g i  
b i r i k m a n i n g   k ris ta lla n is h   va  s u y u q l a n i s h   yoMini  a n i q l a s h g a   i m -  
k o n   b e r a d i.
K ristallan ish   y o ‘li  deb,  berilgan  tarkibdagi  m oddani  sovitish 
ja ra y o n id a   r o ‘y   beradigan  f a z a   о ‘zgarishlari  va  suyuq  ham da 
qattiq  f a z a   tarkibidagi  о ‘zgarishlarning  ketm a-ketligiga  aytiladi.

S u y u q l a n i s h   y o T i  
d e g a n d a ,   q a ttiq   a r a l a s h m a n i   t o' l i q 
suyuqlanib  ketgunga  q a d a r   qizdirish  d a vo m id a   ku zatiiadigan  
o ‘zgarishlar  tushuniladi.  Bitta  tarkib  uchun  kristallanish  y o ‘li 
suyuqlanish  y o 'li  bilan  grafikda  mos  tushadi.  Lekin  ularning 
y o  ‘nalishi  qaram a-qarshidir.
Diagramma  bilan  ishlash  qoidalari:
1.  S u y u q   fa z a d a g i  k o m p o n e n t l a r n i n g   k o n s e n t r a t s i y a s i n i   y o k i 
q a t t i q   m o d d a d a g i   m i q d o r i n i   a n i q l a s h   u c h u n   d i a g r a m m a d a  
b e r il g a n   t a r k i b n i   i f o d a lo v c h i   n u q t a d a n   k o n s e n t r a t s i y a   o ‘q ig a  
t a r k i b   v e rtik a li  t u s h i r ila d i   va  s h u   o ‘q d a g i  k o m p o n e n t l a r   m i q d o r i  
s a n a la d i .  M a s a la n ,  
a
  n u q t a d a n  
a,  b
  v e rtik a l  t u s h irilib , 
A
  ( 7 6 % ) 
va 
В
  ( 2 4 % )   to p ila d i.
2.  T a r k i b   v e r ti k a li n i n g   k o n s e n t r a t s i y a   o ‘q id a g i  n u q t a s i n i n g  
ikki  c h e t i d a   j o y l a s h g a n   t a r k i b d a g i  kristall  fa z a la r   k r i s t a l l a n i s h -  
n i n g   oxirgi  fa zalari  b o ‘lib  h i s o b l a n a d i .   M a s a l a n   o,  t a r k i b n i n g  
oxirgi  k ris ta lla n is h   fa z a la ri 
A2  B2
  va 
A 3,  B}
  b i r i k m a l a r i d i r ,  
a 2
  niki 
e sa 
A3  B}
  va 
A4,  B4
  lardir.
3.  A g a r   b i r i k m a n i n g   t a r k i b   vertik a li  lik v id u s   chizigMga  yetib , 
u  b ila n   k e s ish ish   n u q t a s i d a   m a k s i m u m n i   ho sil  q ilsa,  u  h o ld a   b u  
b i r i k m a   a j r a l m a s d a n   s u y u q l a n a d i   ( k o n g r u e n t   h o l d a ) .   M a s a la n :  
A 2B —d
  v ertika li 
A ~ B 2
  b i r i k m a   u c h u n   lik v id u s  chizigM da  m a k s i ­
m u m n i  
( d
  n u q t a )   hosil  q ila d i. 
d
  n u q t a  
distektika
  d e b   a ta la d i.
4.  A g a r   b i r i k m a n i n g   t a r k i b   v e r ti k a li   lik v id u s   chizigM ga 
y e t m a s d a n   iz o te r m a   bilan   c h e k la n ib   qolsa  h a m d a   i z o te r m a   likvidus 
chizigMni  kesib  oM ayotgan  n u q t a s i d a   egilishi  kuza tilsa,  b u n d a  
b i r i k m a   a jra lg a n   y o k i  i n k o n g r u e n t   h o l d a   s u y u q l a n a d i .   M a s a la n : 
b i r i k m a  
A yBr
  v e rtik a l 
A 3B3— m,
  i z o t e r m a  
tn,
  egilish  n u q ta s i 
n.
5.  A g a r  
A ]B[
  b i r i k m a n i n g  
p q
  ta rk ib i  v e rtik a li  e v t e k ti k a   iz o te r - 
m a s i d a n   q u y i d a   y o t g a n   i z o t e r m a l a r  
(tp
  va 
tq)
  b ila n   c h e k l a n i b  
q o lsa,  u n d a   b ir ik m a   u s h b u   iz o t e r m a la r g a   m o s   k e lg a n   t e m p e r a t u r a  
i n t e r v a l i d a   b a r q a r o r   boMadi.  T e m p e r a t u r a   u s h b u   i n t e r v a l d a n  
c h iq ib   ketsa,  b i r i k m a   q a ttiq   h o l d a   ajralib  ketad i.  M a sa la n :  b irik m a  
A {Br
  i z o t e r m a l a r  
(tp
  va 
tq),
  t a r k i b   vertik a li 
pq.
73-§.  Evtektikaga  ega  ikki  komponentli  sistemalar
U s h b u   s i s t e m a d a  
A
  va 
В
  k o m p o n e n t l a r   ix t iy o r iy   b i n a r  
b i r i k m a n i n g   y a k u n i y   k ri s t a l l a n i s h   fa zalari  boMib  h i s o b l a n a d i   va 
b a r c h a   t a r k i b l a r n i n g   k r i s t a l l a n i s h i  
te
  e v t e k t i k   t e m p e r a t u r a d a  
y a k u n l a n a d i   ( 6 4 - r a s m ) .  T e m p e r a t u r a   p a s a y a   b o r g a c h ,  
a
  n u q t a d a n

1' 
А+В 
>Jf
А
% (mas)
В
64-rasm.  Evtektikaga  ega  boMgan  ikki  kom ponentli 
sistem aning  holat  diagram m asi.
b
  n u q t a g a c h a   s u y u q l a n m a   f a q a t   so v iy d i.  T e m p e r a t u r a   /b  g a  
y e t g a c h , 
b
  t a r k i b g a   ega  boMgan  s u y u q l a n m a  
A
  k o m p o n e n t   b ila n  
t o ‘y i n g a n   boMadi. 
tAteE
  m a y d o n d a   s u y u q   faza  b ila n  
A
  kristall 
m o d d a s i   m u v o z a n a t d a   boMadi,  d e m a k  
(A
  +   s u y u q )  d e b   y o z ila d i.
T e m p e r a t u r a   y a n a d a   p a s a y s a ,  s u y u q l a n m a d a n  
A
  m o d d a  
k ris ta lla n a   b o s h l a y d i .  B u n d a   s u y u q   f a z a n i n g   ta rk ib i  likvidus 
chizigM  b o ‘ylab  
b
  n u q t a d a n  
E
  n u q t a g a c h a   q a r a b   o ‘z g a r a d i , 
s i s te m a   m o n o v a r i a n t   boMadi.
E v t e k t ik   t e m p e r a t u r a  
te
  ga  y e t g a c h ,  
E
  t a r k ib g a   ega  boMgan 
su y u q lik  
A
  va 
В
  k rista lla rn i  ajra tib   k ris ta l l a n a d i ,  c h u n k i  
E
  n u q t a  
tAE
  va 
tBE
  lik v id u s  c h i z i q l a r i n i n g   ik k a la s ig a   tegishli  boMib,  u n d a  
s u y u q lik   i k k a la   k o m p o n e n t g a   h a m   t o ‘y i n g a n   boMadi.
E
  n u q t a d a n   b o s h l a b   k ris ta lla n is h   tu g a l l a n a d i .  D e m a k ,  
a 
n u q t a   b i l a n   i f o d a l a n u v c h i   t a r k i b d a g i   s u y u q   f a z a n i   s o v it is h  
j a r a y o n i d a   u n i n g   tark ib i  q u y id a g i  yoMda  o ‘z g a rib   b o ra d i:
E n d i   u s h b u   s u y u q l a n m a n i n g   k r is ta lla n is h   j a r a y o n i d a   q a t t i q  
faza  t a r k i b i n i n g   o 'z g a r i s h i n i   k u z a t a m i z .  
A
  k o m p o n e n t n i n g   b i r i n ­
c h i  k ris ta lla ri 
tb
  t e m p e r a t u r a d a   a jra la   b o s h l a y d i .  B u  t e m p e r a t u -  
r a d a n  
tc
  t e m p e r a t u r a g a c h a   q a t t i q   fa za  f a q a t 
A
  k r i s t a l l a r d a n  
( 1 0 0 % )  ib o ra t  boMadi.  E vtek tik a  s u y u q lig in in g   k ris ta lla n is h id a   esa 
q a t t i q   fa za 
В
  k o m p o n e n t   b ila n   b o y i b   b o r a d i   va  q a t t i q   f a z a n i n g
a - b - E

yigMndi  ta rk ib in i  a n iq la b   b e r u v c h i  n u q t a  
te
  d a n   o ‘ng  tarafga  q a r a b  
evtektik  t e m p e r a t u r a   chizigM  b o 'y la b   suriladi.  Q a tt iq   faza  ta rk ib id a 
A
  va 
В
  k r i s ta l l a r i n i n g   nisb ati  u l a r n i n g   b o sh la n g M c h   s u y u q l a n -  
m a d a g i   n isb a tig a   t e n g   boMib  q o l g a n d a   s u y u q l i k   y o ‘q o l a d i ,   y a ’ni 
a
  n u q t a   t a r k ib   vertik a li 
a d
  d a   y o tg a n  
с
  n u q t a g a   y e tg a n   p a y t d a . 
K e y in g i  t e m p e r a t u r a   p a s a y s h id a   e s a  
A
  v a  
В
  k r i s ta l l a r in in g   q a tt i q  
a r a l a s h m a s i  
c d
  c h i z i q   b o 'y l a b   soviydi.
D e m a k ,   q a tt i q   fa za  t a r k i b i n i n g   o ‘z g a rish i  q u y id a g i  s x e m a  
b o ‘y i c h a   y u z   b e ra d i:
t . —  t  —  c — d.
b 
e
A g a r d a   b o sh la n g M c h   m o d d a   q a t t i q   k o m p o n e n t l a r n i n g   a r a ­
la s h m a s i  boMsa,  y a ’ni 
d
  n u q t a ,   u n d a   s u y u q l a n i s h   yoMi  k ris ta l­
l a n i s h   yoMiga  te s k a r i   boM adi. 
de
  u c h a s t k a d a   f a q a t   t e m p e ­
r a t u r a n i n g   o ‘zg a rish i  k u z a ti l a d i , 
te
  e v te k tik   t e m p e r a t u r a d a g i  
с 
n u q t a d a   a r a l a s h m a   s u y u q l a n i b ,   e v te k t i k  
E
  t a rk ib li  s u y u q lik   hosil 
boMadi.  S h u n d a n   s o ‘ng, 
В
  k o m p o n e n t i n i n g   kristallari  b u t u n l a y  
su y u lib   a r a l a s h m a d a  
A
  k o m p o n e n t n i n g   o r t i q c h a   m i q d o r i   q o la d i 
va  u n i n g   kristallari  s u y u q l a n a   b o s h l a y d i.  B u n d a   s u y u q li k n in g  
ta rk ib i 
E
  n u q t a d a n  
b
  n u q t a g a c h a  
Eb
  likvidus  chizigM  b o ‘ylab 
o ‘z g a ra d i. 
b
  n u q t a d a  
A
  k o m p o n e n t n i n g   oxirgi  kristallari  h a m  
y o 'q o l i b ,   b ir   fazali  s u y u q l i k   v u j u d g a   k e la d i  va  u n i n g   t e m p e r a ­
t u ra s i 
ba
  chizigM  b o ‘ylab  o r t ib   b o r a d i.
74-§.  Kongruent  va  inkongruent  suyuqlanuvchi 
kimyoviy  moddalarga  ega  boMgan  ikki 
komponentli  sistemalar
K o n gru yen t  suyuqlanish  deb,  m oddaning  kim yoviy  tarkibi 
о ‘zgarmagan  holda  uning  suyuqlanishiga  aytiladi.
K ristall  faza  —»  S u y u q   faza
S u y u q la n g a n   b i r i k m a   d i s s o ts iy a la n g a n   p a y t d a   s u y u q l a n i s h  
t e m p e r a t u r a s i n i   b i r o z   k a m a y t i r g a n d e k   boMib  t u y u l a d i   v a   n a tija d a  
y o y s i m o n   k o ' r i n i s h d a g i   m a k s i m u m   c h i z i q   v u j u d g a   k e la d i.  
D e m a k ,   b i r i k m a n i n g   y u q o r i   y u z a si  lik v id u s  c h izig M n in g   m a k s i- 
m u m i g a   t o ‘g ‘ri  k elsa,  b u   b i r i k m a   k o n g r u e n t   h i s o b l a n a d i ,   y a ’ni 
a j r a l m a s d a n   s u y u q l a n i s h i d a n   d a l o l a t   b e r a d i.
D i a g r a m m a d a  
AB
  b i r i k m a   k o n g r u e n t   ra v is h d a   s u y u q l a n a d i  
( 6 5 - r a s m ) .

65-rasm.
  Kongruent suyuqlanuvchi kimyoviy moddalarga ega b o ‘lgan 
ikki  kom ponentli sistemaning holat diagrammasi.
I n k o n g r u e n t   s u y u q l a n u v c h i   k i m y o v iy   b i r i k m a g a   ega  b o ‘lg a n  
ikki  k o m p o n e n t l i   s i s t e m a n i n g   h o l a t   d i a g r a m m a s i d a   i n v a r i a n t  
n 
egilish  n u q t a s i   m a v j u d   boMadi  ( 6 6 - r a s m g a   q a r a n g ) .
Egilish  n u q t a s i  
n
  ga  t o ‘g ‘ri  k e lg a n   t a r k i b n i n g   sovishi  va  q iz d i- 
rilishi  n a t i ja s i d a  
tn
 t e m p e r a t u r a d a   q u y id a g i  re a k s iy a   s o d i r   boMadi:
sovitish
Z? + suyuqlik/j  < 
* 
AB
qizdirish
B u n d a   s u y u q l a n m a n i   s o v i tilg a n d a   u  o l d i n d a n   ajralib  c h i q q a n  
В
  kristallari  b i l a n   r e a k s iy a g a   k irish ib  
A B
  b i r i k m a n i   hosil  q ila d i 
h a m d a  
AB
  b i r i k m a l i   q a t t i q   m o d d a   q i z d i r i l g a n d a  
n
  t a r k i b l i  
s u y u q l i k k a   v a  
В
  k ristallga  ajraladi.
R e a k s iy a   o ‘n g g a  q a r a b   k e t g a n d a  
В
  k rista lla ri  toMiq  y o k i 
q i s m a n   y o ‘q o l a d i .   A v v a ld a n   ajra lib   c h i q q a n   q a t t i q   f a z a n i n g  
b u n d a y   toMiq  y o k i  q i s m a n   h o l d a   e r ib   k e tis h   x o d isa s i 
rezorbsiya  
d e b   a t a l a d i.  U s h b u   s i s t e m a d a   s u y u q l a n m a n i n g   y a k u n i y   k ris ta l -  
la n ish i  y o k i  e v t e k t i k   t e m p e r a t u r a  
tt
  d a   y o k i  p e r i t e k t i k a   t e m p e r a ­
t u r a s i  
tn
  n u q t a d a   t u g a s h i   m u m k i n .  
A B
  b i r i k m a n i n g   t a r k i b  
v e r ti k a li d a n   o ‘n g d a   j o y l a s h g a n   h a m m a   t a r k i b l a r  
n
 
n u q t a d a  
k r i s t a l l a n i s h n i   t u g a t a d i l a r ,   b u n d a  
B +
  s u y u q li k   —> 
AB
  r e a k -  
siy a sid a   b i r i n c h i   boMib  s u y u q li k   y o ‘q o l a d i  va  k r is ta lla n is h  
A B
  va 
В
  l a r n i n g   hosil  boMishi  b ila n   tu g a y d i.  T a r k ib   v e r ti k a li d a n   c h a p d a  
j o y l a s h g a n   t a r k i b l a r   esa  e v t e k tik a   n u q ta s i 
E
  d a   k r i s t a ll a n i s h n i  
tu g a ta d i.  B u n d a  
В
  k o m p o n e n t n i n g   kristallari  b i r i n c h i  kristall  faza

a 
a
.
h   a,
i  
b j
Suyuqlik^s)
\ b \
____
r ^ B + S
t c '
g
  I
t
1
E
 
I е/ 
\
 
1
A B + B
1
1 
\
A + A B
 
1 
♦ 
I 
|
1
*
1
\ d  
[ d,
, 
I*»
А 
%  (mas)-------► 
АВ 
В
66-rasm.  Inkongruent suyuqlanuvchi  kimyoviy moddalarga ega  boMgan 
ikki  kom ponentli  sistem aning holat  diagram m asi.
boMgani  u c h u n   re a k s iy a   n a tja s id a   a y n a n   s h u   k ris ta lla r  y o ‘q o l a d i ,  
q o l g a n   s u y u q l i k n in g   k ris ta lla n is h i  e v t e k t i k a   n u q t a s i g a c h a   d a v o m  
e t a d i   va  n a t i j a d a  
A
  va 
AB
  kristallari  ajra lib   c h i q a d i .
U s h b u   s i s te m a l a r d a g i   b a ’zi  t a r k i b l a m i n g   k rista lla n ish   yoM- 
larin i  k o ‘rib  c h i q a m i z .
a ,  ta r k ib .  a,  b {  u c h a s t k a d a   я,  t a r k i b n i n g   sovishi  n a t ij a s id a   b x 
n u q t a g a   t o ‘g ‘ri  k e lg a n   t e m p e r a t u r a g a   y e t g a c h ,   likvidus  chizigM da 
В
  k o m p o n e n t   k r i s t a l l a n a   b o s h l a y d i ,   s u y u q   fa za  ta r k i b i   e sa 
likvidus  chizigM  b o ‘ylab 
В
  n in g   k ris ta lla n is h i  b i la n   birga  k e c h a d i. 
n  n u q t a d a  
tn  o ‘z g a r m a s   t e m p e r a t u r a d a   p e r it e k ti k a   re a k siy a s i 
k u z a ti l a d i ,   n a t ij a d a  
AB
  ajra lib   c h i q a d i : 
B +
  s u y u q lik   —» 
AB.
B e rilg a n   t a r k i b d a g i   s u y u q l a n m a n i n g   k r i s ta l l a n i s h i   p e r i t e k ­
t i k a   n u q t a s i d a   t u g a s h i   m u m k i n   e m a s ,   c h u n k i   a,  t a r k i b l i  
m o d d a n i n g   y a k u n i y   k r i s t a l l a n i s h   fa z a la r i  b o ‘ lib 
A
  va 
A B
  b i r i k ­
m a l a r   h i s o b l a n a d i ,  
A
  k o m p o n e n t   boMsa  p e r i t e k ti k a   n u q t a s i d a  
k r i s t a l l a n g a n   m a h s u l o t l a r   i c h i d a   b o M m a y d i.  S h u n i n g   u c h u n  
p e r i t e k t i k a   re a k siy a si  n a t i j a s i d a  
В
  k o m p o n e n t   b u t u n l a y   y o ‘q o -  
la d i,  s u y u q l i k   e s a   q o l a d i .   K e y i n c h a l i k   s u y u q   f a z a n i n g   t a rk ib i 
lik v id u s   chizigM 
n E
  b o ' y l a b  
A B
  k r i s t a l l a r i n i n g   ajra lib   c h i q i s h i  
b i l a n   b o r a d i   v a   n i h o y a t  
E
  n u q t a d a  
A
  v a  
AB
  k ris t a l l a r i n in g   ajra lib  
c h i q i s h i   b i l a n   k r i s ta lliz a ts iy a  j a r a y o n i   tu g a y d i .   E v te k tik a   t e m p e -  
r a t u r a s i d a n   p a s t   t e m p e r a t u r a d a  
A
  v a  
AB
  k r i s ta lla ri  a r a l a s h -  
m a s i n i n g   sovishi  k u z a t i l a d i .   D e m a k ,  
a
  t a r k i b l i   fa z a   t a r k i b i n i n g  
o ‘z g a r is h   yoMi  q u y i d a g i c h a :

a —  b —   п — Е.
а 2
 
tarkib. 
B u n d a   y a k u n i y   k ri s ta l l a n i s h   fazasi  boMib 
AB 
b i r i k m a s i   h i s o b l a n a d i ,   c h u n k i   b o s h l a n g ‘i c h   s u y u q l a n m a n i n g  
ta rk ib i 
A B
  b i r i k m a s i n in g   ta rk ib ig a   m o s   kelad i.  a 2  s u y u q l a n m a n i  
s o v i t il g a n d a  
n
  n u q t a g a c h a   k ris ta lla n is h   y o ‘li  x u d d i   a x  n u q t a  
u c h u n   b e lg il a n g a n   yoM  kabi  b o r a d i.  P e r it e k t i k a   n u q t a s i d a   esa 
s u y u q l i k  
n
  t a r k i b g a   y e t g a n d a
В
  +   s u y u q l i k   —» 
AB
reaksiyasi  a s o s i d a   hosil  boM gan 
b
  kristallari  va  s u y u q l ik   birga 
y o ‘q o l ib   k e t a d i ,   y a ’ni  k ris ta lla n is h   tu g a y d i.  S u y u q   fa z a   ta rk i- 
b i n in g   o ‘zg a ris h i:
a 2—»Z>2—
s ha kl i da   b o r a d i.
o3 
tarkib. 
a }
  ta rk ib li  s u y u q l a n m a n i n g   y a k u n i y   k ris ta lla n is h  
fazasi  boMib 
A B
  v a  
В
  h is o b l a n a d i .   P e r i t e k t i k a   n u q t a s i g a c h a  
k r i s ta lla n is h   y o ‘li  o l d i n g i d e k   k e c h a d i ,  
n
  p e r i t e k t i k a   n u q t a s i d a  
q u y id a g i  re a k siy a
B +
  s u y u q l ik  
—»AB 
n a tija s id a   s u y u q l i k   b u t u n l a y   y o 'q o l i b ,   k ris ta lla n is h  
n
  n u q t a d a  
y a k u n l a n a d i   va  y a k u n i y   k r is ta lla n is h   fa zalari  b o ‘lib  s u y u q lik d a  
erib   k e t m a g a n  
В
  k r i s t a l l a r i n in g   o r t i q c h a s i   h a m d a  
A B
  kristallari 
h i s o b l a n a d i.   D e m a k ,   s u y u q   fa za  t a r k i b i n i n g   o ‘z g a ris h   у о  ‘ I i :
я 3—>63—w
7
  s h a k l id a   b o r a d i.
75-§.  Likvatsiya  hodisasi,  polimorf o ‘zgarishlar  va 
temperatura  o‘zgarishi  bilan  qattiq  holda  ajraluvchi 
yoki  hosil  bo‘luvchi  birikmalarga  ega  bo‘lgan  ikki 
komponentli  sistemalar
6 4 - r a s m d a   likvatsiya  ho d isasig a  ega  (
b ]b3b5
  m a y d o n ) ,   p o l i m o r f  
o ‘z g a r i s h la r g a  
( AB
  b i r i k m a   u c h t a   p o l i m o r f  s h a k l g a  
AB,   А'  В
  va 
A"  B")
  e g a   va  q a t t i q   h o l d a   a jr a la d i g a n   yoki  h o sil  b o 'l a d i g a n  
b i r i k m a l a r   (
A lBl
  va 
A2B2)ga
  eg a   boMgan  ikki  k o m p o n e n t l i   sis­
t e m a n i n g   h o l a t   d i a g r a m m a s i   keltirilg an .  U l a r n i n g   b a ’zi  ta rk ib la r i 
u c h u n   k ris ta lla n is h   yoMini  a n i q l a y m i z .
a,  tarkib. 
a,  ta r k i b l i   s u y u q l a n m a n i  
tb
  t e m p e r a t u r a g a c h a  
s o v itsa k , 
b2
  n u q t a   b i n o d a l   c h i z i q  
Ь ^ }Ь5
  g a   y e t g a n d a ,   b o s h ­
langM ch  b i r   j in s li  s u y u q l i k   2  t a   s u y u q l i k k a   a jr a l ib   k e t a d i ,

u l a r n i n g   ta rk ib i 
b2bA
  k o n n o d a n i n g   ikki  c h e t i   b ila n  
(b2
  va 
b4
  ) 
n u q t a l a r   a n i q l a n a d i .  
b^b3b $
  c h i z i g ‘i d a   i k k i t a   s u y u q   f a z a   m u ­
v o z a n a t d a   b o ' l a d i   v a   s i s t e m a   m o n o v a r i a n t   h o l a t d a   d e y i l a d i .
S i s t e m a n i   y a n a d a   so v itilsa ,  b u   ikki  s u y u q l i k n i n g   t a r k i b i  
k r i s t a l l a n m a s d a n   b i n o d a l   c h i z i q n i n g   t a r m o q l a r i   b o 'y l a b   o ' z g a -  
ra d i  ( 6 2—» 6 ,,  64—»&5).  T e m p e r a t u r a   r,  ga  y e t g a c h ,   b i n o d a l  
c h i z i g ‘i n i n g   asosi 
b tb5
  ga  kelib, 
A
  k o m p o n e n t n i n g   k r is t a l l a n i s h i 
b o s h l a n a d i .   S i s t e m a   u s h b u   t e m p e r a t u r a d a   i n v a r i a n t   b o ‘lib,  b u  
y e r d a   2  t a   s u y u q lik d a n   t a s h q a r i  
A
  k o m p o n e n t n i n g   kristallari  ho sil 
b o ' l a d i  
( f =
  2  +   1  —  3  =   0 ).  B u n d a ,   f a z a l a r d a n   b iri  y o ' q o l i b  
k e t m a g u n c h a ,   t e m p e r a t u r a   o 'z g a r m a s d a n   tu r a d i .   M a s a l a n ,  
b t 
ta rk ib li  s u y u q   fa z a  
A
  k o m p o n e n t g a   b o y   b o 'l g a n l i g i   s a b a b li  y o ‘- 
q o lib ,  u n d a n  
A
  k o m p o n e n t n i n g   k ris ta lla ri  a jra lib   c h i q a   b o s h ­
laydi,  n a t i j a d a   s i s te m a d a  
bb
  tark ib li  s u y u q   fa z a   va 
A
  k o m p o n e n t ­
n i n g   k ris t a ll a r i  q o l a d i .   T e m p e r a t u r a   y a n a d a   p a s a y s a ,  s u y u q  
f a z a n i n g   ta r k i b i  
bsE
  l i k v id u s   c h i z i g ' i   b o ' y l a b   o ' z g a r a d i   v a  
k ri s ta l l a n i s h   o d d i y   ikki  k o m p o n e n t l i   s i s te m a l a r d a g i   k a b i  b o r a d i .  
a,  t a r k i b   u c h u n   s u y u q   fa za  t a r k i b i n i n g   o 'z g a r i s h   y o 'l i   q u y i d a -  
g ic h a   b o 'la d i:
а г
  t a r k i b .  
a2
  t a r k i b l i  s u y u q l a n m a n i n g   k r i s t a l l a n i s h   y o 'l i  
x u d d i   e v te k tik a li  d i a g r a m m a   k a b i  r o ' y   b e r a d i ,   le k in  
A В
  b i r i k m a
3  t a   p o l i m o r f   s h a k lg a ,  y a ’ni 
t3
  g a c h a   stabil  b o 'l g a n  
A'B'
  p a s t  
t e m p e r a t u r a l i   p o l i m o r f   s h a k l g a , 
t3
  d a n  
t2
  g a c h a   s ta b il  b o ' l g a n  
A"B
" s h a k l g a   va 
t2
  t e m p e r a t u r a d a n   y u q o r i   s h a r o i t d a   s tabil  b o 'l g a n  
y u q o r i   t e m p e r a t u r a l i  
AB
  s h a k l g a   ega:
a 2
  ta r k i b l i  s u y u q l a n m a n i   s o v i t ilg a n d a   lik v id u s  c h i z i g 'i  
b7 
y e tg a c h  
A "B"
  m o d ifik a ts iy a n in g   kristallari  t u s h a   b o s h la y d i,  k ey in  
t2
  t e m p e r a t u r a d a   u  
A 'В'
 m o d ifik a ts iy a g a   o 't a d i .   L ikvidus  c h i z ig 'i d a  
u s h b u   t e m p e r a t u r a d a   e g ilis h   n u q t a s i  
b6
  m a v j u d .  
te
  e v t e k t i k  
t e m p e r a t u r a d a   s u y u q lik   t o ' l i q   r a v i s h d a   k ris ta lla n ib , 
A
  v a  
A'B' 
k r i s ta l l a r i n i   ajra tib   c h i q a r a d i .   Y a n a d a   c h u q q u r o q   s o v itish  j a r a y o ­
n i d a   u s h b u   k r i s t a l l a m i n g   a r a l a s h m a s i   r3  t e m p e r a t u r a d a  
( d
  n u q t a )  
A'B'
 m o d ifik a ts iy a  
A B
 g a   o ‘ta d i  va  n a t i j a d a  
A
  v a  
AB
  k ris ta lla rin in g  
a r a l a s h m a s i   hosil  b o 'l a d i .
(/■ =  2  +   1  -   2  =   1 ).

67-rasm.  Likvatsiya hodisasi,  polim orf o ‘zgarishlari va tem peratura 
o ‘zgarishi bilan qattiq holda ajraluvchi yoki hosil bo'Iuvchi birikm alarga 
ega bo'lg an  ikki kom ponentli sistem aning holat diagram m asi.
fl3  t a r k i b .   B u   t a rk ib   o rq a li  t e m p e r a t u r a   o 'z g a r i s h i   b i la n   q a tt i q  
h o l d a   a jra lib   c h i q a d i g a n   y o k i  h o s il  b o 'l a d i g a n   b i r i k m a s i  b o 'l g a n  
s i s te m a d a g i   fa za  o 'z g a r i s h l a r i   k u z a tila d i.  U s h b u   t a r k i b   q is m iy  
A B —B
  d i a g r a m m a s i d a   ( 6 7 - r a s m g a   q a r a n g )   j o y l a s h g a n   b o 'l i b ,  
A ]B I
  k im y o v iy   b i r i k m a  
t5
  t e m p e r a t u r a d a n   p a s t  t e m p e r a t u r a d a  
b a r q a r o r d i r ,   u n d a n   y u q o r i   t e m p e r a t u r a   s h a r o i t i d a   u  
A B
  v a  
В
  ga 
a j r a l ib   k e t a d i .   S h u n i n g d e k ,   u s h b u   b i r i k m a ,  
t5
  t e m p e r a t u r a  
s o v i t il g a n d a   b u   b i r i k m a  
A B
\ a  
В
  k o m p o n e n t l a r d a n   ho sil  b o 'l a d i .  
X u d d i   s h u   k a b i ,   b o s h q a   b i r i k m a  
A 2B2  t3 —
 
t e m p e r a t u r a  
i n t e r v a li d a   b a r q a r o r   b o 'l i b ,   u s h b u   t e m p e r a t u r a   m a y d o n l a r i d a  
o 'r g a n i l a y o t g a n   s i s t e m a l a r   in v a r ia n td i r .
c 3  t a r k i b n i   so v ita  b o s h l a s a k ,  likvidus  c h i z i g 'i d a  
A B
  kristall 
a jra lib   c h i q a   b o s h l a y d i ,  t a r k i b   e v te k t i k   t e m p e r a t u r a   /e' d a   q o t i b  
b o 'l a d i   v a  
A  +   В
  k r i s ta l l a r i n i n g   a r a l a s h m a s i n i   ho sil  q ila d i.  B u 
t e m p e r a t u r a d a n   p a s t   s h a r o i t d a  
A B
  v a  
В
  k r i s ta l l a r i n i n g   sovishi 
b o s h l a n a d i .  
t}
 t e m p e r a t u r a d a   u s h b u   b i r i k m a l a r n i n g   o ' z a r o   t a ’sir- 
lashuvi  n a tija s id a  
A2B2
  b i r i k m a   hosil  b o 'l a d i   va 
A B
  n in g   o rtiq c h a s i 
q o la d i,  
tA
  t e m p e r a t u r a d a   e s a  
A 2B2
  b i r i k m a  
A
  va 
AB
  g a   ajra lib , 
k r i s t a l l a r d a n   i b o r a t   b o 'l a d i .  
tb
  t e m p e r a t u r a d a  
A B
  va 
В
  l a r   b i r i k -  
m a l a r i n i n g   o ' z a r o   t a ’s irla sh u v i  n a t i j a s i d a  
A^B{
  b i r i k m a   ho sil 
b o 'l a d i   v a   o r t i q c h a  
В
  kristallari  q o l a d i   va  n a t i j a d a   s i s te m a   fa q a t 
va 
В
  d a n   i b o ra t  b o 'l a d i .