J. I. A L im j o n o V a, A. A. Is m a t o V

m u v o z a n a t   s h a r t l a r i
G ibbsning fazalar qonuniga asosan, gaz fazasini  nazarga olm a- 
gan  holda,  uch  kom ponentli  sistem a  uchun  m uvozanat  shartlari 
quyidagicha yoziladi:
P  
=  4 
P  
=   1
max 
min
F+P  =  K + 1 
F+R =  4 
F  
=  0 
F  
=  3
max 
min
D em ak,  uch  kom ponentli  sistem alar  uch un   erkinlik  daraja­
sining  m aksim al  qiym ati  uchga  teng  b o ‘lishi  m um kin,  bularga 
tem p eratu ra  va  uch  ko m ponentdan  ikkitasining  konsentratsiyasi 
kiradi.  Evtektik  nuqtasida  esa  fazalar soni  m aksim al  b o ‘lib,  u  4 ga 
tengdir;  ular  3  ta qattiq  kristall  faza va bitta suyuq fazadir.
U ch  kom ponentli  sistem aning holat diagram m asi asosida  teng 
tom onli  konsentratsiya  uchburchagi  yotadi.  Shu  sababdan,  holat 
diagram m asining k o ‘rinishi  fazoviy tarzda yuzaga keladi.  K onsen­
tratsiya uchburchagining uchta uchi  har bitta  kom ponentning  100% 
m iqdorini  ko‘rsatib beradi.  Shuning uchun  uning tom onlari,  shartli 
ravishda,  100  ga  boMinadi.  M a’lum ki,  maMum  tarkibli  nuqtani 
uch bu rchak  ichida  topish  uch un   aw al  uchburchak  uchlaridan 
berilgan  k o m p o n en t  m iqdorlari  topib  olinib,  ulardan  u chb ur- 
chakning 2  ta tom oniga parallel  chiziqlar oMkaziladi.  A na shu  chi- 
ziqlarning  kesishish  nuqtasi  uch  kom p o nentli  berilgan  tarkibli 
m oddaning  belgilanish  nuqtasi  boMadi.
Bu  uchburchak  ichidagi A B  chizigMga parallel  boMgan  ixtiyoriy 
ch iziqlam ing  h ar birida  С ning  m iqdori  bir xil  boMadi.
U ch  kom p on en tli  sistem aning  holat  diagram m asi  k o nsen­
tratsiya  uchburchagi va  3  ta  kom ponentning  tem p eratu ra o ‘qidan 
vujudga  keladi.  T em p eratura  o ‘qlarida  h ar  bir  k o m p o n en tn in g  
su y u q lan ish   te m p e ra tu ra si  qayd  etilad i.  H o la t  d ia g ra m m a si 
k o ‘rinishi  b o ‘yicha  g o ‘yoki  ikki  kom ponentli  sistem aning  yigMn- 
d isidan  ib oratdek  boMib  k o ‘rinadi.  Shu  sababli,  un d a  3  ta  2 
kom ponentli  sistem alarning 3  ta evtektika chiziqlari  mavjud boMib, 
ular  E t,  Ev   £,  bilan  belgilanadi.  U larning  har  birida  fazalar  soni 
3 ga  teng boMadi,  y a’ni  2  ta kom ponentning  kristall  fazasi  va suyuq 
faza.  M asalan,  E{  evtektikada A  kristall,  В kristall  va  suyuq  m odda 
(87-rasm ,  a ga qarang).
Diagram mada har ikkala komponentli sistemalarning likviduslari 
asosida yuza hosil boMib,  bu yuzaning yuqorigi qism ida faqat suyuq

faza  mavjud  boMadi,  unda  erkinlik  darajasining  soni  3  ga,  y a’ni 
tem peratura va 2 ta kom ponentning konsentratsiyasiga teng.  Likvidus 
chiziqlari asosida hosil boMgan  yuza 3 ta yaproqchadan  iborat boMib, 
ularning  h a r  birida  fazalar  soni  2  ga  teng.  M asalan  А'  £,  £ 3  E4 
yaproqchasida A kristall va suyuqlik.  Bu yerda faqat ikkita parametrni, 
y a’ni tem peratura va bir kom ponentning  konsentratsiyasini  o ‘zgar- 
tirish  m um kin.  3  ta  ikki  kom ponentli sistem alar evtektika nuqtala- 
rining  tem peraturasini  pasaytirish  yoMi  bilan  uch  kom ponentli 
sistem aning evtektika  nuqtasi  hosil  qilinadi.  U  E4 bilan belgilanadi, 
unda  fazalar  soni  4  ga  teng,  y a’ni  3  ta  kristall  faza  va  suyuq  faza. 
Erkinlik darajasi  nolga teng.
U ch  kom ponentli  sistem alarni  o ‘rganish  oson  boMishi  uchun 
fazoviy  panjarada joylashgan  n uqtalardan  uchburchaklar  k o n sen ­
tratsiy a sig a  p ro y ek siy alar  tu sh irila d i.  B u n d a  2  k o m p o n e n tli 
sistem alarning  evtektikalari  u ch b u rchakn in g   to m o n larid a,  uch 
kom p o nentli  sistem aning  evtektika  nuqtasi  esa  uchburchakning 
ichida jolashadi. Tem peraturaning pasayishi strelka bilan ko'rsatiladi. 
E4  evtektikasidan  pastki  m ay d o n d a  faqat  u ch ta  q attiq   kristall 
m oddalar  mavjud  boMadi,  y a ’ni  A kr,  Z?kr,  Ckr;  erkinlik  darajasi  1  ga 
teng,  bund a  faqat  tem p eratu ran i  o'zgartirish  m um kin.
R i c h a g   q o id a s i
U chlam chi  diagram m a  asosida  suyuqlanm adan  m a ’lum   bir 
tem peraturada qanday kristall faza tushishini aniqlabgina qolmasdan, 
hosil boMgan  kristall  faza va suyuq fazaning miqdorini  ham   hisoblab 
topish  m um kin.
Richag qoidasiga  asosan,  boshlangMch  suyuqlanm aning tarki­
bini  (m asalan,  a  n u q ta,  87-rasm ,  b  ga  qarang),  hosil  boMgan 
kristallam ing  tarkibi  С va  qolgan  suyuqlanm a  n  ning  /4  tem p era- 
turadagi  tarkibini bildiruvchi  nuqtalar bitta to ‘g‘ri  chiziqda  yotadi. 
Ikki  kom ponentli  sistem alar uch u n   chiqarilgan  richag qoidasi  uch 
k o m p o n e n tli  sistem alar  u ch u n   qoM  keladi,  y a ’ni  yangi  hosil 
boMgan  fazalar sonining  nisbati  ushbu  fazalar tarkibini  belgilovchi 
nuqtalar bilan boshlangMch suyuqlanm a tarkibini  belgilovi  nuqtalar 
orasidagi  kesm alarga  teskari  proporsionaldir  (87-  rasm,  d).
bu  yerda:  gc va gn —  С  kristallam ing va  n tarkibli  suyuqlanm aning 
massa  ulushlari,  %.

d
87-rasm.  Qattiq eritmalar va kimyoviy birikmalarsiz evtektikaga ega
boMgan uch komponentli sistemaning fazoviy holat diagrammasi.
BoshlangMch  tarkibli  (a  nuqta)  suyuqlanm ani  tb  te m p eratu - 
ragacha sovitilganda:
S  /  S  ~   I 
/   I  г boMadi,
'   ° m  
m-a 
>
 
a-C 
’
bu  yerda:  gm  —  m  tarkibli  suyuqlanm aning  massa  ulushi,  %.
U chlam chi  evtektikaning  kristallanish  tem peraturasiga  erishil- 
gach,  a  tarkibli  boshlangMch  suyuqlanm a  Л+ С kristallam ing  ara- 
lashmasiga va  E tarkibli suyuqlanm aga ajraladi.
Berilgan  tarkibdagi  boshlangMch  aralashm a  suyuqlanm asidan 
kristallanish  boshlangan  vaqtdan  boshlab  qolgan  suyuqlikni  an iq- 
lovchi nuqtaning o ‘mi asosida diagram m adan topiladi.  Ushbu tarkib 
qolgan  suyuqlanm a  tarkibini  belgilovchi  n u q ta  va  boshlangM ch 
su y u q lanm an ing  tarkibini  belgilovchi  n u qta  orqali  o ‘tkazilgan 
to ‘g ‘ri  chiziq bilan  ajralib  chiqqan fazalam i belgilovchi  n u q talam i
252

tu tashtirad ig an  to 'g 'ri chiziqning kesishish  nuqtasiga to 'g 'ri  keladi. 
Buning uchun kristallar aralashm asi  tarkibini  belgilovchi  к nuqtani 
to p am iz  (8 7-rasm ,  d).  A + B   kristallam in g  m assa  ulushi  richag 
qoidasi  orqali topiladi:
&A+c /  £ E  —  ^E-a /  Ck
bu yerda: gA+c — A +B   kristallaming massa  ulushi,  %; gE — E tarkibli 
suyuqlanm aning  massa  ulushi,  %.
Shu  asosda  ajralib  chiqqan  kristallam ing  va  qolgan  suyuqlan­
m aning  massa  ulushi  (%)  quyidagi  form ulalar  orqali  topiladi:
t4  tem p eraturad a gkp=  100/na/ / nc 
£c=  100/aC/ / nC 
t6 tem p eratu rada gk  = 100l j l mc  g  = 100/ac //mc 
tE tem peratu rad a gk  = 100l J l Ek 
g  = 100/ak/ / Ek
9 3 - § . U c h   k o m p o n e n t li  s i s t e m a l a r   h o la t
 
d ia g r a m m a la r in in g   t u r l a r i   v a   u l a r   b ila n   is h la s h
K onsentratsiya  uchburchagi  yordam ida  kom ponentlar  m iqdo­
rini  aniqlash.  U ch  kom ponentli  suyuqlanm ada  m asalan,  M  nuqta 
bilan  ifodalanuvchi  suyuqlanm ada,  A  k o m p on en tning   m iqdorini 
aniqlash  uchun ,  shu  nuqtadan  A  k o m pon en tn in g   m iqdori  100% 
bo'lgan  uchburchak uchiga  nisbatan qaram a-qarshi  tarafda joylash­
gan  tom oniga  ( BC)  parallel  chiziq  ab  o ‘tkaziladi.  Ushbu  chiziq 
uchburchakning boshqa  ikki  tom onida  (A B  va AC)  bir xil  kesmalar 
(aB   va  bC)  hosil  qiladi,  ular  esa  A  k o m ponentning  m iqdorini 
aniqlab beradi  (85-rasm da A  ning  m iqdori  30%  ga teng).
Shuningdek,  В   va  С  k om po nentlarning  m iqdorini  aniqlash 
uch u n  A C  va /4 5 to m o n g a  parallel  b o 'lg an   c d v a  e /ch iziq lar chizi- 
ladi va ularning miqdori  cA va eA kesm alar bo'yicha topiladi  (bunda 
5 = 5 0 %   va  С = 2 0 % ).
B oshqa  osonroq  usul  b o 'y ich a  M   n u q tad an   uchburchakning 
b iror tom oniga,  m asalan,  A C  tom oniga,  ikkita  boshqa to m on lari- 
ga  parallel  holda  M e va  Mb kesm alar tushiriladi.  Bunda A С tom on 
3 ta kesmaga bo'linib ketadi.  U lar esa 3  ta kom ponentning miqdorini 
aniqlab  beradi,  y a’ni  A  ning  m iqdori  b C   kesm a  bilan  (30% ),  С 
ning  m iqdori  eA  kesma  bilan  (20  %)  va  В  ning  m iqdori  be kesma 
bilan  (50% )  o 'lch an ad i  (85-  rasmga  qarang).

88- rasm.  Evtektikali uch komponentli sistemaning holat diagrammasi.
S u y u q lan m an in g   b o s h la n g ‘ich  k ris ta lla n is h   (y o k i  q a ttiq  
aralash m aning   yakuniy  suyuqlanish)  te m p eratu rasin i  aniqlash.
S u y u q la n m a n in g   b o s h la n g ‘ich   k ris ta lla n is h   te m p e ra tu ra s in i 
aniqlash  uch u n   suyuqlanm a  tarkibini  belgilovchi  nuqtaga  mos 
tushgan  izoterm aning  tem peraturasi  topiladi.
Evtektikali  ikkilam chi  yoki  uchlam chi  kimyoviy  birikm asi  va 
q attiq  eritm asi  b o ‘lm agan  uch  k o m p o n en tli  sistem aning  holat 
diagrammasida  a tarkibli suyuqlanm aning boshlang‘ich kristallanish 
tem peraturasi  1400°C  boMsin,  chunki  a  n u q ta  aynan  shu  te m ­
peraturali  izoterm ada joylashgan.  A garda  nuqta  2  ta  izoterm aning 
orasida  turgan  b o ‘lsa,  interpolyatsiya  usulida  shu  nuqtaga  to ‘g ‘ri 
kelgan  tem peratura topiladi.
Suyuqlanm adan  boshlangMch  k ristallan ay o tg an   q attiq   faza 
tarkibini  aniqlash  (8 6 -  rasm ).  BoshlangMch  suyuqlanm a  tarkibini 
aniqlab  beruvchi  n uqta  qaysi  birlam chi  kristallanish  m aydonida 
yotgan  boMsa,  kristallanish  jarayonida  dastlabki  shu  birikm aning 
kristallari  hosil  boMadi.  K o n g ru en t  su y u qlanu vchi  A C   b in a r 
kimyoviy  birikm aga  uch  kom ponentli  sistem ada,  1300°C  da  o, 
tarkibli  suyuqlanm adan  dastlab  A C  birikm aning  kristallari  tusha 
boshlaydi,  chunki  a,  nuqta A C  birikm aning birlam chi  kristallanish 
m aydonida yotibdi.  Agarda boshlangMch  suyuqlanm aning tarkibini 
belgilovchi  a2  b  nuqta  kongruent  chegaraviy  chiziqga  (m asalan: 
^ e , )   tushib  qolsa,  ayni  vaqda  2  ta,  ya’ni  A  va  A С birikm alarning 
kristallanish  nuqtalari  kuzatiladi,  chunki 
chiziq ularning  kris­
ta lla n is h   m a y d o n la rin i  a jra tib   tu ra d i.  A g ard a  boshlangM ch

89- rasm.  Kongruent  suyuqlanuvchi  ikkita  kimyoviy  birikmaga  ega 
bo'lgan  uch  komponentli  sistemaning  holat  diagrammasi.
suyuqlanm a  tarkibini  belgilovchi  n u q ta  inkongruent  chegaraviy 
chiziqqa tushib qolsa,  unda  kristallanish  yo'li  darhol  un d an   chiqib 
ketib,  suyuq faza tarkibini belgilovchi  nuqta joylashgan  m aydonga 
mos birikm aning  kristali  paydo b o 'la  boshlaydi.
H o lat  diagram m alarida  yakuniy  fazalam i  va  yakuniy  k rista l­
lanish  nuqtalarini  aniqlash  (90-  rasm).  K ristallanishning  yakuniy 
m ahsulotlari  b o 'lib ,  ichida  b o sh lan g 'ich   suyuqlanm a  tarkibini 
aniqlab beruvchi  nuqta yotgan elem entar uchburchakning uchlarida 
joylashgan  birikm alar  hisoblanadi.  M asalan,  inkongruent  suyuq­
lanuvchi  A C  binar  birikm asi  b o'lg an   uch  kom ponentli  sistem ada 
2  ta  elem entar  uchburchak  A -B -A C  va  A C -B -C  mavjud.  A -B -A C  
uchburchakning  ichida joylashgan  b archa  nuqtalarga  m os  kelgan 
tarkibli  suyuqlanm alarning  yakuniy  kristallanish  fazalari  b o 'lib  
A, В va A С birikm alar hisoblansa,  kristallanishning yakuniy  nuqtasi 
esa  ikkilam chi  pasayish  nuqtasi  G  dir,  chunki  unda  birikm alar­
ning  birlam chi  kristallanish  m aydonlari  tutashadi.  Shuningdek, 
A C -B -C   elem entar  uchburchak  ichidagi  barcha  suyuqlanm alar­
ning  kristallanishi  E   nuqtada  tugaydi,  bunda  AC,  В  \ a   С  birik­
m alarning  kristallanishi  kuzatiladi.  A gar  suyuqlanm aning  tarkib 
nuqtasi a biriktiruvchi to'g'ri chiziq ustiga tushib qolsa,  unda yakuniy 
kristallanish fazasi bo'lib  ikkita birikma,  y a’ni  B v a A C   hisoblanadi, 
chunki  u lar  tarkibini  aniqlab  beruvchi  nuqtalarni  ushbu  birikti­
ruvchi  chiziq  bog'lab  turadi.

90- rasm.  Inkongruent suyuqlanuvchi ikkita kimyoviy birikmaga ega 
bo'lgan uch komponentli sistemaning holat diagrammasi.
K ristallanish boshlangandan  keyin suyuq faza tarkibining b ir­
lamchi o ‘zgarish yo‘lini aniqlash.  S uyuqlanm adan bitta qattiq  faza 
kristallanadigan  sh aro itd a  suyuq  faza  tarkibi  o 'zg arad i.  B unda 
o'zgarish b oshlang'ich  suyuqlanm a tarkibini  belgilovchi  nuq tad an  
kristallanayotgan  birikm a  tarkibi  va  bo sh lan g 'ich   su y u q lan m a­
ning  tarkibi  nuqtasi  o rasidan  o 'tk az ilg an   to 'g 'r i  ch iziq n in g   da- 
vom i  b o 'y lab   te m p eratu ra  pasayishi  bilan  boradi.  M asalan,  a, 
b o sh lan g 'ich   tarkib  uch u n   suyuq  faza  tarkibi  A C  birikm a  kristal- 
langanda A C -a x to 'g 'ri  chizig'ining davom i b o'ylab A C  va  я,  n uq- 
tani  b irlashtiruvchi  a xb  chiziq  b o 'y lab ,  strelka  k o 'rsatg an   tarafga 
qarab  o 'zg aradi.  A gar  su yu q lanm aning  tarkib  nuqtasi  k o n gru ent 
chegaraviy  n uqtaga  tu sh ib   qolsa  (m aslalan ,  a 2),  u n d a   suyuq 
fazaning  tarkibi  bir  v aqtning  o 'z id a   2  ta  q attiq  fazaning  kristal­
lanishi  va  shu  chiziq  b o 'y lab   te m p eratu ran in g   pasayishi  bilan 
o'zgaradi.
9 4 - § .   C a O — A 120 3— S i O z  s is t e m a s in in g
 
h o la t   d ia g r a m m a s i
C aO —A120 3—S i0 2  evtektik  sistem asining  holat  diagram m asi 
birinchi  m arotaba G .R ankin va  F.Rayt tom onidan aniqlangan  (91- 
rasm).  Keyinchalik E.  O sbom  va  M .M uan unga tegishli o'zgartishlar 
kiritishgan.  C aO —A120 3—S i0 2 sistem asining holat diagram m asiga 
oid b a ’zi  holat  nuqtalari  4 1 - jadvalda  keltirilgan.

,2Si0
2
AI
2
O
3
10  20  30 
5СаО-ЗАЬОз  70  5Са0-2АЬ0
3
ЗСаОАЬОз 
CaOlVhOi 
СаО-бМгОз
91- rasm. CaO—S120 3—S i0 2 sistemasining Osborn va  Muan 
bo'yicha holat diagrammasi.
4 1-jadval
CaO—
A I 2O
j
—
S i0 2  holat  diagrammasidagi  ba’zi  evtektik  nuqtalar
Muvozanatda  bo'lgan 
fazalar
Tempera­
tura
Tarkib,  %
CaO
A 1P 1
SiO,
CaO • 
A i p 3 - 
2Si02+ 
3 A i p 3 - 
• 2SiOj+  SiOj<-> suyuqlanma
1345
9,8
19,8
71,4
CaO • A l/)3’ 2Si02+  S i02+
+  a-CaO ■ SiOjO suyuqlanma
1170
23,3
14,7
62,2
p-2CaO • S i0 2+  suyuqlanma <-> 
<->3CaO • 2Si02+2Ca0 • 
A i p 3 ‘ 
•SiO,
1375
48,2
11,9
39,2
CaO • A120 3' 2S102+  2CaO •
• A ip 3-S i0 2+ 
+a-CaO • SiO ,o suyuqlanma
1265
38,0
20,0
42,0
2CaO • A120 3 • S i02+  ЗСаО •
• 2Si02+  a-CaO • S i02<-> su­
yuqlanma
1310
47,2
11,8
41,0
CaO • AI20 3 • 2Si02+ 2CaO •
• А120 з • S i02  +Al20 3<-> suyuq­
lanma
1380
27,2
39,0
31,8

Al20 3+suyuqlanma<-^ CaO.
• A120 3- 2 S i0 2 +3A120 3- 2 S i0 2
1512
48,3
42,0
9,7
2 CaO ■ A i p 3 
• S i0 2+suyuqlanma<-> 
3CaO<-> • 5A120 3+A120 3
1475
31,2
44,5
24,3
2CaO • A120 3 • S i0 2+  CaO • 
• A120 3+  ЗСаО •
• 5Al20 3<-> suyuqlanma
1505
37,5
53,2
9,3
2CaO • Al20 3  S i0 2+
+  suyuqlanma*-»  p-2CaO 
• S i0 2+  CaO • A120 3
1380
48,3
42,0
9,7
p-2CaO •  S i0 2+  CaO • A120 3+ 
+5 CaO • 3Al20 3<-> suyuqlanma
1335
49,5
43,7
6,8
p-2CaO • S i0 2+  ЗСаО ■ A120 3+ 
+5CaO •  З А ^ О ^  eritma
1335
52,0
41,2
6,8
CaO+  eritma<->  ЗСаО • S i0 2+ 
+3CaO • AI20 3
1470
59,7
32,8
7,5
ЗСаО • S i0 2+eritma<-> CaO+ 
+ a-2CaO • S i0 2
1900
68,4
9,2
22,4
ЗСаО • 2 S i0 2+  a-2CaO • S i0 2 
P-2CaO • S iO ^ e ritm a
1415
53,0
4,2
42,8
a-2CaO • S i0 2+  p-2CaO+ 
+2CaO • A120 3'  S iO ^e ritm a
1415
49,0
14,4
36,6
ЗСаО • S i0 2+  a-2CaO •
• S i0 2+ 3C a0 ■ A ip ^ e r itm a
1455
58,3
33,0
8,7
92-  rasm da  C aO —A120 3—S i0 2  sistem asini  texnikada  qo'llash 
sohalariga oid  m a ’lum otlar keltiriladi:
1-soha.  Bu  sohada  dinasli  olovbardosh  buyum lar  ishlab  chi- 
qarish  uchu n   zarur  b o 'lgan  tarkiblar  joylashgan.  D inasdagi  aso­
siy  faza  tridim it  bo'lib,  u  olovbardosh  buyum larda,  asosan  shi- 
shaga chidam lilik berib,  uning  skeletini  hosil  qiladi  va  qizdirishda 
dinasning  tekis  kengayishini  ta ’minlaydi.

92- rasm.  CaO—A120 3—S i0 2 sistemasidagi texnik 
mahsulotlarning  tarkib sohalari.
2-soha.  Ohakli olovbardosh  m ateriallar ishlab chiqarishda zarur 
boMgan  tarkiblarni  anglatadi.
3 -soha.  P ortlandsem ent  klinkeri  m inerallari  yotadi:  ularga alit 
va belit ham da alum inatlar kiradi.
4 -s o h a .  Kalsiy  a lu m in atla ri  hosil  boM ishini  ta ’m inlovchi 
glinozyom li  sem entga oid soha.
5 -soh a.  Yuqori  glinozyom li  olovbardosh  m ateriallar  tarkibi 
to ‘g ‘ri  keladi.
6 -soh a.  Bu  soha  o ‘z  ichiga  sham otli  olovbardosh  m ateriallar 
ishlab chiqarishda qoMlaniladigan tarkiblarni  oladi.
7 -soh a.  Shu  soha  tarkiblari  asosida  tarkibida  alum iniy  oksidi 
kam  boMgan  yarim  no rd on   olovbardosh  m ateriallar sintezi  am alga 
oshiriladi.
8 -so h a.  Bu  sohada  nordon  tarkibli  m etallurgiya  shlaklari jo y ­
lashgan.  U lar past  markali  sem entlar olishda  ishlatiladi.
9 -soh a.  Asosli  m etallurgiya shlaklari  shu  sohada joylashgan.
10-soha.  Soha uchburchak uchiga to ‘g ‘ri  kelib,  alum iniy oksidi 
asosida  qurilgan.  SunMy  korundli  m ateriallar,  yuqori  olovbardosh 
gMshtlar,  maxsus elektroizolatsion va abraziv buyum lam ing tarkib­
lari  shu  sohaga taalluqli.
11-so h a.  Bu  sohada  yuqori  olovbardosh  m aterial  sifatida  turli 
sohalarda  ishlatiladigan  eritilgan  m ullit tarkiblari yotadi.

9 5 -§ .  N azO   —  C aO   —  S i 0 2  sistem asining 
holat  diagram m asi
N a 20 —C aO   —  S i0 2  sistem asining  ho lat  diagram m asi  shisha- 
lar texnologiyasi  uch u n   o ‘ta  m uhim dir.  List  oyna,  shisha  idishlar, 
b a ’zi texnik shishalarning tarkiblari shu sistem ada yotadi.  M asalan, 
deraza oynasining eng oddiy tarkibi  15%  N a 20 ,   10%  C aO  va  75% 
S i0 2  dan  iborat  (93-  rasm).
N a 20 —C aO   —  S i0 2  sistem asining  holat  diagram m asi 
G .
M o ­
rey va N .B ouen tom onidan o ‘rganilgan bo ‘lib,  uning yuqori  ishqorli 
qismi  N a 20   •  S i0 2  bilan,  yuqori  ohakli  qism i  esa  C aO  •  S i0 2  bilan 
chegaralangan.
Bu  sistem aning  asosiy  uchlam chi  silikatlariga  quyidagi  3  ta 
birikma kiradi:
N azO  • 2C aO  • 3 S i0 2.  Bu birikm a  1284°Cda kongruent suyuq- 
lanib,  shu  tarkibli  suyuqlanm ani  hosil  qiladi;
2 N a20  •  C aO  • 3 S i 0 2.  U  1140°C  in k o n g ru e n t  suyuqlanib, 
N a 20  •  2C aO  •  3 S i0 2va suyuqlanm asini  hosil  qiladi;
N a 20  • З С а О  • 6 S i 0 2.  —  devitrit  birikm asi.  U  1047°C  da 
kongruent  suyuqlanib,  p - C a 0 S i0 2  va  suyuqlanm a  hosil  qiladi. 
Shishalar texnologiyasida denitrifikatsiya jarayoni mavjud.  Bu shisha 
tan asidan  d en itrit  tarkibli  sferolitlar yoki  nin asim on   kristallam ing 
ajralish  jarayonidir.
93-rasm.  Na20   —  CaO —  S i0 2 sistemasining  holat diagrammasi.
260

Bu  sistemaga  kiruvchi  barcha  tarkiblar  o ‘zlarining  tez  va  past 
te m p e r a tu r a d a   su y u q la n ish i  b ila n   a jra lib   tu ra d i.  M a s a la n , 
N a 20   •  2 S i 0 2—  N a 20   •  З С аО   •  6 S i 0 2  —  S i 0 2  u c h b u rc h a g id a  
joylashgan  tarkiblar  725°C  dan  boshlab  suyuqlana  boshlaydi.
Li20 —A120 3—S i0 2  sistem asining holat diagram m asi  Roy,  O s­
born  va  G alaxov  tom onidani  o ‘rganilgan  (94-rasm ).
Li20 —A120 3—S i0 2  sistem asining  holat  diagram m asida  6  ta 
ikkilam chi  va  4  ta  uch lam ch i  birik m alar  m avjud.  U ch lam ch i 
birikm alar  qatoriga  quyidagilar  kiradi:
Li20  • AI20 3 • 8 S i 0 2 petalit,  tabiiy  m ineral;
LizO  • A120 3 • 6 S i 0 2  birikm asi,  su n ’iy  yo‘l  bilan  olinadigan 
m ineral;
Li20 * A l 20 3* 4 S i0 2 spodum en,  tabiiy  m ineral;
LizO • A120 3 • 2 S i 0 2 evkriptit,  tabiiy  m ineral.
Petalit,  spodum en va evkriptit sun’iy yo‘l bilan olinishi  m um kin. 
Petalit  Li20  • A120 3  • 8 S i0 2 va Li20  • A120 3 • 6 S i0 2  bevosita eritm adan 
k r is ta lla n m a y d i;  p e ta lit 
g id r o te r m a l  s h a r o itd a   o lin g a n , 
Li20  ■ A120 3  • 6 S i0 2  esa  tabiiy  petalitni  1200°C  gacha  sekin-asta 
qizdirib olinadi.  T o ‘rtala birikm aning yuqori va past tem peraturali 
m odifikatsiyalari  mavjud.
Li20-5A120 3
94-rasm.  Li20 —A120 3—S i0 2 sistemasining holat diagrammasi.
9 6 -§.  Li20 —AI20 3—S i 0 2  sistem asining 
holat  diagram m asi
SiO;

Li20 —A120 3—S i0 2  sistem asining  holat  diagram m asi  issiqlik- 
dan  kengayish  koeffitsiyenti  salbiy,  ijobiy  yoki  nolga  teng  bo'lgan 
sitallar  olishda  katta  aham iyat  kasb  etadi.  M asalan,  p -spodum en 
uch u n   a - 9   •  10'7grad_l  b o ‘lsa,  р -evkriptit  u ch u n   esa  bu  raqam  
1200°C da  a -9 0  •  10_7grad_1  ga teng.
42-jadvalda  ushbu  sistem ada  mavjud  b o ‘lgan uchta  uchlam chi 
birikm aning  asosiy  param etrlari  keltirilgan.
42-jadval
Li20 —AljOj—S i0 2  sistemasida  mavjud  boMgan  uchlamchi 
birikmalarning asosiy parametrlari
Birikma  nomi  va 
formulasi
Singo­
niya,  Z,  g
Elementar
yacheyka
parametrlari
Optik
parametr-
lar
Zich­
ligi,
g/sm3
Petalit 
Li20  • A120 3 • 8 S i0 2
Mon.,  2 
P2/a
11,76
5,14
7,62
1,516
1,505
2,42
Spodumen 
Li20  • A120 3 • 4 S i0 2
Mon.,
4C2/c
9,52
8,32
5,25
1,675
1,650
3,20
Evkriptit 
Li20  • A120 3 • 2 S i0 2
Trig.,  18 
R3
13,53
9,04
1,587
1,572
2,63
L i20 —A120 3—S i0 2  sistem asi  asosida  shaffof  va  n u r  sezgir 
sitallar, yuqori termik bardoshlikka ega bo‘lgan zich va g‘ovak keramik 
m ateriallar  ishlab  chiqariladi.  Stuki  fikricha,  n ur  sezgir  sitallar 
olishga  m o ‘ljallangan  shisha  om ixtasining  tarkibi  foiz  hisobida 
quyidagichadir:  60—65%  S i0 2,  5,5— 15%  Li20   va  2—25%  A120 3. 
Bunda  uch  kom ponent  yig‘indisi  90%,  Al20 3ning  Li20  ga  nisbati
1,7:1  atrofida b o ‘lsa  m aqsadga  muvofiqdir.  N urga sezgirlikni  oshi­
rish  uch un   shisha  tarkibiga  0,05%  C e 0 2  qo'shish  zarur.