J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Biologiyalıq faktorlar. Mikroorganizmler ta’biyg’ıy sha’rayatta quramalı biotseno’zlar payda etedi, yag’nıy bir jaydın’ o’zinde h’a’r qıylı toparlarg’a kiriwshi mikroorganizm toparların koriw mu’mkin. Mikroorganizmler arasındag’ı o’z-ara qatnastı eki toparg’a, simbiotikalıq - simbioz, metabioz ha’m konkurentlik yag’nıy antogonizm, parazitizm, jırtqıshlıq bolıp bo’linedi.
Simbioz - bul eki ha’r qıylı mikroorganizmlerdin’ o’z-ara ta’sir etisip, bir-birine o’z-ara payda keltiriwi. Bunda mikroblardın’ bo’lek jasaganınan, biri-biri menen qosılıp jasaģanı paydalı. Simbioz bakteriyalarda, aktinomitsetlerde, zamarrıqlarda ushrasadı. Ma’selen: aerob bakteriyalar kislorodtı jutıp, anaerob bakteriyalarg’a jag’day jaratadı, anaeroblar o’z gezeginde o’ziniñ tirishilik o’nimlerin beredi, tuynek bakteriyalarının’ sobıqlı o’simlikler menen simbioz jasaydı.
Metabioz - bul ta’rizli tirishilik etiwshilerde bir qıylı bakteriyalar ekinshi tur bakteriyalar ushın jag’day jaratıp beredi. Ma’selen: ammonifikatorlar nitrifikatorlar ushın ammiak payda etedi. Nitrozamonaslar ammiaktı o’zlestirip, nitrit payda etedi. Payda bolgan nitritlerdi, nitrobakter o’zlestirip nitratlar payda etedi.
Antagonizm - bunda bir tur organizmler ekinshi tur organizmlerdin’ rawajlanıwın shekleydi yamasa o’ltiredi. Antagonistlik qatnas «meniñ òmirim-seniñ òlimin» printsipinde jurgiziledi. Ma’selen; a’piwayı h’aywanlar bakteriyalardı jiydi, bakteriofaglar bakteriyalardı eritip (lizis) jiberedi, ayırım bakteriyalardın’ ajıratkan metobolitleri (antibiotikleri) ekinshi tur bakteriyalardın’ o’siwine unamsız ta’sir etedi, yamasa o’ltiredi.
Antibiotikler - ha’r qıylı organizmlerdin’ tirishiliginin arnawlı o’nimi bolıp, belgili kontsentratsiyada mikroblardın’ rawajlanıwın toqtatadı. Antibiotik termin - grekshe òmirge qarsı degendi bildirip, bunı birinshi ret Z.Vaksman usındı. Birinshi antibiotik penitsillin 1928 - jılı angliyalı alım A.Fleming ta’repinen jaratıldı. Ol 1944 - jılı streptomitsindi jarattı. Ha’zirgi waqta 1500 jaqın antibiotik belgili, biraq meditsinada sonnan 50 ge jaqını qollanadı.
111. Prokariot hám eukariot kletkalar haqqında túsinik beriń?
Hujayralardan tashkil topgan tirik tabiat olamining barcha organizmlari ikki yirik guruhga bo‘linadi.
1. Prokariotlar (pro- avvalgi, karion - yadro) bakteriyalar, kók yashil suv o‘tlari, yadrosiz hujayralar. Ulaming oziqlanishi geterotrof, ba’zilarida avtotrof yoki fotoavtotrof jarayonlari bilan boradi, ko‘payishi - jinssiz.
2. Eukariotlar - bir hujayralilar, zamburug‘lar, o‘simlik va hayvon hujayralari.
Bakteriyalar juda xilma - xil bo‘lib, ular murein moddasidan iborat zich qobiq bilan o‘ralgan bo‘ladi. Ko‘pgina bakteriya hujayralari shilliq kapsula- qòshimcha himoyaviy pardaga ega. Bakteriyalarda ribosomadan boshqa hujayra ichki organoidlari bo‘lmaydi. Uning genetik materiali halqa hosil qilgan DNKdan - genofor yoki nukleoiddan iborat. Bu DNK eukariot hujayralardan farq qilib, nukleogistonlardan holidir. DNK tarkibidagi genlar soni odamning DNKsidagi genlardan 500 marta kam. Hujayrada genetik apparatni sitoplazmadan ajratib turuvchi membranali tuzilma - shakllangan yadro bo‘lmaydi. Sitoplazmasida plazmidalar ( DNK ning xalqadan tashqari fragmentlari) bo‘lib ular bakteriya hujayrasining bir qator irsiy belgilami nazorat qiluvchi genlardan tuzilgan. Plazmidalar mustaqii replikatsiyalanadi va nasldan -naslga irsiylanadi. Gen muxandisligida keng qòlIaniladi. Ba’zi bakteriyalarning plazmatik membranasi hujayra ichiga botib kirib mezosomalarni hosil qiladi. Mezosomalar hujayra burmalari bo‘lib yuzasida nafas olish jarayonida ishtirok etuvchi ya’ni organoidlar vazifasini bajaradigan fermentlar joylashadi. Fotosintezlovchi bakteriyalarda mezosoma burmalari orasida fotosintez pigmenti joylashadi. Bakteriyalar oddiy - har 20 minutda bo‘linib turadi. Bu holat kasallik chaqiruvchi bakteriyadan ozginasi organizmga kirib qolsa, tezda ko‘payib kasallik alomatlarini yuzaga keltirishini ko‘rsatadi. Ba’zi hollarda bakteriyalar bir biriga o‘ta yaqin kelib, o‘zaro genetik materialini almashtiradi (konyugatsiya). Bunday genetik rekombinatsiya natijasida yangi irsiy materialga ega bo‘lgan bakteriya hosil bo'ladi. Bakteriyalarning organik olamdagi ahamiyati o‘ta muhim: ular tabiat sanitari, ya’ni organik moddani emiruvchi, o‘simlik va hayvon organizmi uchun zarur boMgan moddalami hosil qiluvchi va ayrim xillari esa, turli kasailiklar tarqatuvchidir. Odam organizmida muntazam ravishda kasallik keltirib chiqarmaydigan, ko‘pgina bakteriyalar ham mavjud. Ular inson organizmi uchun keraklidir. Masalan, yo‘ģon ichakda yashovchi ayrim bakteriyalar ishtirokida odam organizmi uchun оta zarur vitaminlar hosil bòladi. Eukariot hujayralar prokariot hujayralarga qaraganda murakkab va xilma-xil tuzilgan. Ularda haqiqiy yadro va organoidlar mavjud. Bir hujayrali suv o‘tlari, zamburuģlar, sodda hayvonlar, yuksak tuzilishga ega boigan o‘simliklar, hayvonlar va odamlar eukariot organizmlarni tashkil etadi. Eukariot hujayralar sitoplazmasining tuzilishi asosida gialoplazma, hujayra organellalari va kiritmalar yotadi. Yadro: yadrocha, xromatin, karioplazma (yadro shirasi) va kariolemma (yadro qobiģi) dan iborat.

❗112. Toqımalardıń dúzilisi, túrleri (epiteliy, biriktiriwshi, nerv toqımalarınıń wazıypası).

❗113. Biologiyani úyreniw metodları qanday?

❗114. Dóngelek qurtlar tipine anıqlama.

❗115. Tabiyiy tańlanıwdı túsintiriń

116. Kapustalar tuqımlası, tuwis hám túrleri qanday
Gùlli òsimlikler bòlimi
Eki tuqim ùlesli òsimlikler klasi
Kapusta tàrizliler qatari
Kapusta tuqimlasi (Brassicaceae)
Kapusta tárizliler tuqumlasıniñ wàkilleri jer sharınıñ derlik barlıq kontinentlerinde ósedi. Ol 372 tuwisqa tiyisli 4000 ģa jaqın túrdi óz ishine aladı. Kapusta tárizliler tuqimlasınıñ kòpshiligi bir jillıq, eki jilliq hám kóp jilliq shópler bolip esaplanadi. Tamiri - oq tamır. Paqali tik ósiwshi. Japıraqları ápiwayi, pûtin yamasa tilkimlengen, izbe-iz ornalasqan. Gúlleri tuwri ham eki jinisli, shashaq topgúlde ornalasqan. Gúlqorģanı quramalı, gúlkese hám gúl japırağınan turadi. Gúlkese tòrt, bir-biri menen qosilmaģan gúlkese japiraqtan, gúl japiragi tórt erkin tùrdegi japırağınan quralgan. Gùlinde 2 miywe japıraqtiñ birigiwinen payda bolģan bir analıq hám altı atalığı bar. Miywesi qozaq (boyi eninen 3 ese hám onnan da uzin) yamasa qozaqsha (boyi eni menen teń yamasa 2 ese uzin) túbinen eki úleske bólinip ashıladı. Kapusta tárizlilerge kiretugin jabayı tùrlerdin kópshiligi shóllerde, taw eteklerindegi qırlarda tarqalgan. Tuqimlastiñ shopanqalta, kapusta h.t.b tuwislari bar. Kapusta tuqimlasiniñ 41 tuwisqa tiyisli 69 tùri Qqstanda ushiraydi. (Erejepov,1978). Bul tuqimlasqa tiyisli 8 tùr Òzbekistan Respublikası Qızıl kitabına kirgizilgen.