J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Kapusta tuwisina 50 ge jaqin tùr kiredi. Eñ àhmiyetli tuwis esaplanadi. Barliq kapustalar jabayi kapustadan kelip shiqqan. Haqiyqiy kochanlı kapusta - eki jilliq mádeniy ósimlik. Ortasha klimatli jerlerde paliz ósimligi retinde egiledi. Gúlli kapusta - etli gúl ayaqshalarında jaylasqan reñsiz gúlleri awqat retinde paydalanadi. Savoya kapustası- eki jilliq ósimlik Batis Evropada kóp egiledi. Ol júdá mazalılığ menen ajrilip turadi. Kolrabi kapustasi eki jilliq ósimlik oniñ qısqa paqali shalģam siyaqli bolip juwanlasqan boladi. Shalģam, xantal, raps, bryukva, brokkoli, rediska siyaqli òsimliklerde usi tuwisqa tiyisli. Turp ikki yillik oʻsimlik. Hozirgi paytda dunyodagi barcha mamlakatlarda ekiladi. Birinchi yili kesikli, tukli barglardan iborat toʻpbarg va ildizmeva hosil qiladi.
Shopanqalta tuwisiniñ wákili shopanqalta. Shopanqalta usi tuwisqa kiretuģin boyi 10-30 sm keletuģin bir jilliq shóp. Tamir moynında jaylasqan japıraqları qisqa sabaqshalı, pár tárizli bólingen, al paqaldağıları otirıwshı. Gùlleri paqalda shashaq topgúl payda etedi. Atalığı alti. Analığı birew. Ápiwayi shopanqalta marttan baslap, maydıñ aqirina shekem gúlleydi ham miywe (qozaqsha) payda etedi. Ózbekistanda shopanqalta tuwisina tiyisli tek ģana bir túr ápiwayi shopanqalta ósedi. Apiwayi shopanqalta quramında C hám K vitaminleri, alma, limon kislotaları bar. Erte báhárde tómendegi túp japıraqları awqatqa qollanıladı. Shopanqaltadan kók pelmen, kók somsa tayarlanadi. Oniń jer ústi bóliminen tayarlanģan dáriler táwipshilikte qan ketiwdi toqtatiwda qollaniladi.
❗117. Bas muskulları (mimika hám chaynov muskulları)

118. Adamda dem alıw sistemasınıń dúzilisi
Adam dem aliw sistemasi murin bosliģi, kòmekey, kegirdek, bronx, òpke hàm plevradan ibarat. Òpkege basqa sorawda òz aldina toxtalip òtilgen.
Murın boslıǵı (cavum nasi) - bette aldınǵı murınnıń ósip shıǵıwı tek adamǵa tán nárse dewge boladı, sebebi murın adam tárizli maymıllardada bunsha dárejede qáliplespegen. Adam murnınıń bunday qáliplesiwi onıń tik turıp vertikal júriwiniń hám sóylewiniń aqıbeti. Sırtqı murın súyek hám shemirshek bólimlerinen quralǵan bolıp, murın tamırı, murın qırı hám murın qanatları ajıratıladı. Murınnıń shemirshek bólimi gialin hám elastik shemirshekten quralǵan taq hám jup shemirsheklerden ibarat. Murınnıń bir taq shemirshegi bolıp, ol orta diywal shemirshegi esaplanadı. Tórt múyeshlik formasındaǵı bul shemirshek vertikal halda jaylasqan, ol shep hám oń murın boslıqları aldı bólimin ajıratıp turadı.Murınnıń jup shemirsheklerine, qaptal shemirshek, qanat shemirshekleri jatadı. Dem alǵanda hawa tuwrı ókpe alveolalarına barmastan, áwele dem alıw jollarınan, yaǵnıy murın boslıǵınan ótip, shańnan tazalanıp, ısıp hám hóllenip, keyninen ókpege ótedi. Murın boslıǵı, murın diywalı járdeminde ekige bólinip turadı. Oń hám shep murın boslıqları aldı tárepinen murın ketekleri járdeminde sırtqa ashılsa, xoanalar járdeminde jutqınshaqqa ashıladı. Murın rakovinaları járdeminde payda bolǵan joqarı, orta hám astınǵı murın jolları sliz qabat penen qaplangan, sliz qabat bolsa tsilindr tárizli kirpikli epiteliyadan ibarat. Epiteliya kirpikleri hawa quramındaǵı shan tozandı uslap qaladı hám onı murın tesikleri arqalı sırtqa shıǵarıp taslaydı. Murında silekey bezleri bolıp, onda islenip shıqqan silekey sekret hawa jollarına kirgen shańdı orap aladı. Murın boslıǵı joqarı bóliminiń sliz qabatında iyis seziw analizatorlarınıń periferiyalıq bólimi jaylasqan. Murın boslıǵına kirgen hawa joqarı murın jolına óter eken, usı jerde iyis seziw nervi aqırlarına urıladı, nátiyjede iyis seziledi. Hawa ayırım sebepler menen joqarı murın jolınan ótpey tek tómengi murın jollarınan ótse, adam hesh qanday iyisti sezbeydi. Sonıń ushın joqarı murın jolı iyis seziw zonası delinedi. Al orta hám astınǵı murın jolları dem alıw, hawa almasıw zonası delinedi.
Kómekey (larunx) - dem alıw jolınıń murın boslıǵınan keyingi bólimi bolıp, dawıs payda etiwshi apparat xızmetin atqaradı. Usıǵan baylanıslı kómekey ádewir quramalı dúzilgen. Kómekey IV-VI- moyın omırtqalarınıń tusında, moyınnıń aldınǵı tárepinde jaylasqan. Kómekey joqarǵı tárepinen til astı súyegine asılıp turadı, tómende bolsa biraz tarayıp gegirdekke shekem dawam etedi. Adam kómekeyi jup hám taq kómekey shemirshekleriniń baylamlar, bulshıq etler járdeminde bir-biri menen birigiwinen payda boladı. Onı ájayıp muzika ásbabına usatıw múmkin. Dem shıǵarıw waqtında ókpelerden qaytıp kiyatırǵan hawa kómekey shemirshekleri arasında tartılǵan (muzıka ásbabınıń tarına uqsas) dawıs baylamlarına urılıp ses shıǵaradı. Dawıstıń bálent-pásligi yaki juwan-jińishkeligi kómekey boslıǵınıń úlken-kishiligine, dawıs baylamlarınıń tartısıwına kómekey til hám jutqınshaq bulshıq etleriniń qısqarıwına baylanıslı. Dawıs adamnıń erki menen ózgertiledi. Kómekey bulshıq etleriniń hámmesi kese-jolaq bulshıq et talalarınan dúzilgen, nátiyjede olar adamnıń erki menen isleydi. Komekey bulshıq etleri funktsiyasına qaray: sıǵıwshı, keńeytiriwshi hám dawıs baylamları tartısıwın ózgertiwshi bulshıq etlerge bólinedi. 6 tùrli bulshiq eti bar.
Gegirdek (trachea)-kómekeydiń tuwrıdan-tuwrı dawamı bolıp, uzınlıǵı 9-11 sm diametri 15-18 mm keletuǵın naydan ibarat aǵza. Gegirdek IV-moyın omırtqasınıń tómengi shetinen V-moyın omırtqasınıń joqarǵı shetine kelgende, eki shep hám oń bronxlarǵa bólinedi. Gegirdektiń diywalı 16-20 yarım halqa formasındaǵı shemirsheklerden dúzilgen. Gegirdek shemirshekleri bir-biri menen fibroz baylamları yarım qalqalarınıń artqı tárepindegi ashıq jerler perde menen qaplanǵan. Solay etip gegirdektiń aldınǵı hám qaptal tárepleri shemirshekten arqa tárepi bolsa biriktiriwshi toqımadan dúzilgen.Gegirdek deneniń orta sızıǵı boylap jaylasqan onıń moyın bólimi aldınǵı tárepinen qalqan tárizli bezdiń moynın menen qaptal tárepinen onıń pálleleri menen aldınǵı tárepinen bolsa, tós penen til astı súyegi arasında jaylasqan bulshıq etler járdeminde jabılıp turadı. Gegirdek kókirek kletkasınıń joqarǵı tesigi arqalı kókirek boslıǵına túsedi.Onıń kókirek bólimi, tós dástesi ayrı tárizli bez hám eki ókpe aralıǵınıń aldınǵı tárepindegi iri qan tamırlardıń artında jaylasqan.
Bronxlar (bronchia) - dúzilisi jaǵınan traxeyanı esletedi, yaǵnıy arqa tárepinen membrana járdeminde bir-biri menen qosılǵan shemirshek yarım halqalardan dúzilgen. Membrana bronxlardıń arqa diywalın payda etedi. Oń bronx uzınlıǵı 3 sm shamasındaǵı ádewir kishi hám keńeygen naysha bolıp 4-7 shemirshek yarım sheńberlerden dúzilgen, shep bronx bolsa 7-12 shemirshek yarım sheńberlerden dúzilgen. Bronxlar, joqarıda jaylasqan dem alıw jolları sıyaqlı ishki tárepinen tebrenip turıwshı epiteliya menen qaplanǵan bolıp, usı epiteliya túksheleriniń háreketi nátiyjesinde sliz ókpelerden kómekey tárepke baǵdar aladı. Oń hám shep ókpelerge baǵdar alǵan bronxlar ózinen maydaraq bronxlarǵa shaqalanadı. Hár bir bronx aqırı mayda (qıl) bronxlarǵa shekem bólinip, ókpe ushı yaki tiykarına shekem jetip baradı. Oń hám shep tiykarǵı bronxlar ajıratıladı. Oń ókpe tiykarǵı úsh bronxqa shep ókpe tiykarǵı eki bronxqa iye. Ókpe bólekleri bronxları óz náwbetinde shep hám oń ókpede neshe segment bolsa, sonsha segmentar bronxlarǵa bólinedi. Bronxlardıń diametri áste-aqırın tarayıp barǵan sayın, bronx diywalında jaylasqan shemirshek halqalarıda jińishkelesip baradı, sońında diametri 1 mm teń bolǵan bronxshalarda shemirshek halqası pútinley joǵaladı. Shemirshek halqaları joǵalǵan bronxlarda sliz bezlerde bolmaydı. Biraq sliz qabatta kirpikli epiteliya saqlanadı. Bulshıq et qabatı tsirkulyar jaylasqan tegis bulshıq et talalarınan ibarat. Diametri 0,5 ml ge teń bolǵan bronxlar aqırǵı bronxlar delinedi. Hár bir aqırǵı bronx óz náwbetinde eki dem alıw bronxiolasına bólinedi. Dem alıw bronxiolası tarayıp alveola jolına, ol bolsa keńeyip dem alıw kóbikshelerine aylanadı hám alveolalardı payda etedi. Hár bir dem alıw bronxiolalarınan shıǵıwshı alveola jolı hám dem alıw kóbiksheleri birgelikte júzim solqımına uqsaǵan atsinustı payda etedi. Atsinus bolsa ókpeniń eń kishi strukturalıq hám funktsional birligi esaplanadı. Hár ókpede usınday atsinustan 400 000 aslamı boladı.Alveolalar diywalı bir qabatlı jalpaq epiteliyadan dúzilgen, bolıp júdá ham mayda qan tamırlarǵa (kapillyarlarǵa) bay. Áne usı kapillyarlar ishindegi qan menen alveola boslıǵı ishindegi hawa arasında partsiallıq zat almasıw payda boladı, nátiyjede alveoladaǵı kislorod qanǵa ótedi. Qan kislorodqa bayıp, ókpeden júrekke qaytadı.


119. Silekey beziniń funktsiyası (qulaq aldı, jaq astı, til astı)
Odamda 3 juft — quloq oldi, til osti va jagʻ osti sòlak bezlari. bor. Odamda quloq oldi soʻlak bezlarining (tashqi eshituv yoʻllarining oldida joylashgan) yoʻli ogʻiz boʻshligʻining kirish qismiga, jagʻ osti soʻlak bezlarining (pastki jagʻda) yoʻli til ostiga ochilgan. Til osti sòlak bezining yoʻli jagʻ osti soʻlak bezlari bilan qoʻshilib ketgan. Soʻlak bezlarining sekreti (soʻlak) ovqat hazm qilishning dastlabki bosqichida qatnashadi.
Quloq oldi bezi (gl. paroridea). Bu bez eng katta so’lak bezlaridan hisoblanib, bo’lak - bo’lak tuzilishga egadir. U yuz terisi ostida qisman chaynov mushagini yopib turadi, orqa tomondan to’sh-o’mrov-so’rg’ichsimon mushagi va qisman so’rg’ichsimon o’siqchaga tegib yotadi. Bezning so’lak chiqaruv yo’li 5 - 6 sm uzunlikka ega bo’lib, bezning oldingi qismidan boshlanadi. Uning boshlanish qismi chaynov mushagining oldingi yuzasida yotib, keyinchalik shu yuzani aylanib o’tadi. So’ngra lunjdagi yog’ tana orqali lunj mushagini teshib o’tadi. Bu yerdan shilliq qavat ostiga 0,5 - 1 sm cha o’tgach, og’iz bo’shlig’ining kirish qismiga, ya`ni yuqori jag’dagi ikkinchi katta oziq tishlar qarshisida ochiladi. Bezning so’lak chiqaruv yo’lining tashqi tasviri, quloq suprasining yumshoq asosidan, burun qanotining pastki qirrasigacha o’tkazilgan chiziqqa to’g’ri keladi. Bez to’qimasi orasidan yirik qon tomir va nerv tutamlari (tashqi uyqu arteriyasi, yuz va quloq-chakka nervlari) quyidagicha o’tadi:
1) tik- vertikal holatda bezning pastidan yuqorisiga qarab, o’zining oxirgi tarmoqlari bilan tashqi uyqu arteriyasi o’tadi. Tarmoqlardan chakkaning yuza arteriyasi quloq-chakka nervi bilan birga o’tib, bezning ichida o’zidan yuzning ko’ndalang va yuqori jag’ arteriyalari tarmog’ini beradi. Bu tarmoqlar keyinchalik yuzning chuqur sohasiga jag’ orqa venasi bilan birga yo’naladi;
2) bezning ichidan, orqadan oldinga qarab yuz nervi o’tadi. Bu nerv yuz kanalidan chiqqach, bigiz-so’rg’ichsimon teshik orqali bez qobig’ini teshib, uning ichiga kiradi. Bezning ichida u bir nechta tarmoqlarga bo’linib, bez chigalini hosil qiladi. Bu chigaldan hosil bo’lgan tarmoqlar bezning oldingi yuzasidan teshib chiqib, yuzning yon sohasiga yelpig’ich sifatida har tomonga qarab g’oz panjasidek tarqaladi.
3) uchlamchi nervning III tarmogidan chiquvchi quloq - chakka nervi, bezning ichidan, ichkaridan tashqariga qarab chakkaning yuzaki arteriyasi va venasi bilan birga chakka sohasiga qarab o’tadi. Quloq oldi bezini, uni o’rab turgan qobig’i hamda quloq oldi - chaynov fastsiyalari bilan birga joyidan ajratib olsak, chaynov mushagini ko’ramiz. Bu mushak yonoq suyagining yoyidan boshlanib, pastki jag’ning burchagiga birikadi.
Til osti sòlak bezi til ostida joylashgan asosiy sòlak bezlari hisoblanadi. U og'iz bo'shlig'ini namlash, ovqat hazm qilish va tishlarning parchalanishining oldini olishga yordam beradigan sòlakni chiqaradi. Bez yuz nervi tomonidan innervatsiya qilinadi va og'iz bo'shlig'iga oqadigan murakkab kanal tizimiga ega. Til osti sòlak bezning disfunktsiyasi quruq og'iz, yutish qiyinligi va og'iz bo'shlig'ining boshqa muammolariga olib kelishi mumkin. Mikrobiologik tadqiqotlar, shuningdek, til osti sòlak bez mikrobiomasi og'iz bo'shlig'i salomatligini saqlash va infektsiyalarning oldini olishda hal qiluvchi rol o'ynashini ko'rsatdi. Til osti tuprik bezi quloq oldi va jag' osti bezlari bilan birga inson organizmidagi uchta asosiy sòlak bezidan biridir. U til ostida, o'rta chiziqning har ikki tomonida joylashgan bo'lib, og'izdagi sòlakning umumiy hajmining taxminan 5% ni ishlab chiqarish uchun javobgardir. Til osti sòlak bez tomonidan ishlab chiqarilgan sòlak tarkibida uglevodlarni parchalashga yordam beradigan amilaza va yog'larning hazm bo'lishiga yordam beradigan lipaza kabi fermentlar mavjud. Shuningdek, tarkibida og'iz bo'shlig'ini yog'laydigan va himoya qiladigan musinlar va tishlarning parchalanishi va boshqa og'iz infektsiyalarining oldini olishga yordam beradigan antibakterial birikmalar mavjud. Bezda murakkab kanal tizimi mavjud bo'lib, u og'iz bo'shlig'iga og'iz bo'shlig'ida joylashgan bir nechta teshiklar orqali oqadi. Til osti bezining disfunktsiyasi og'iz bo'shlig'i sog'lig'ining bir qator muammolariga olib kelishi mumkin, jumladan quruq og'iz, yutishda qiyinchilik va tish karies va boshqa og'iz infektsiyalari xavfi ortishi.
Jagʻ osti bezi — soʻlak bezlari sistemasiga kiradigan juft bez, pastki jagʻda. Bez yoʻli til yuganchasi yaqinidagi ogʻiz boʻshligʻiga ochiladi. Sekreti (soʻlak)da ptialin fermenti bor, u uglevodlarni parchalashda qatnashadi. Soʻlak ovqatni hoʻllab, yutishni osonlashtiradi. Jaģ osti bezi inson tanasidagi yana bir yirik sòlak bezi bo'lib, o'rta chiziqning ikkala tomonida pastki jag' suyagi ostida joylashgan. Og'izdagi sòlakning umumiy hajmining taxminan 60-70 foizini ishlab chiqarish uchun javobgardir. Bu bez tomonidan ishlab chiqarilgan so'lak tarkibida amilaza va lizozim kabi fermentlar, shuningdek, tishlarning parchalanishi va boshqa og'iz infektsiyalarining oldini olishga yordam beradigan antibakterial birikmalar mavjud. Jaģ osti bez, shuningdek, til ostida joylashgan bitta teshik orqali og'iz bo'shlig'iga oqib chiqadigan murakkab kanal tizimiga ega. Til osti bezi singari, jaģ osti bez ham og'iz bo'shlig'i salomatligini saqlashda hal qiluvchi rol o'ynaydigan turli xil mikroorganizmlar jamoasining uyidir. Sog'lom jaģ osti bez mikrobiomasini saqlash og'iz bo'shlig'i infektsiyalarining oldini olish va og'izdagi mikrofloraning sog'lom muvozanatini saqlash uchun muhimdir.

120. Ósimliklerdiñ generativ shólkemleri.
Generativ organlar (lotincha: genero — yarataman, hosil qilaman) — oʻsimliklarning jinsiy koʻpayish funksiyasi bilan bogʻliq boʻlgan organlari. Turli sistematik guruhdagi oʻsimliklarda generativ organlar ham turlicha boʻladi. Sporali oʻsimliklarning generativ organlari anteridiy va arxegoniy, gulli oʻsimliklarning bunday organi erkakli gametofiti va murtak xaltasi hisoblanadi. Urugʻli oʻsimliklarda evolyutsiya natijasida hosil boʻlgan gul ham generativ organ deyiladi. Tuban suv oʻtlarida generativ organ ixtisoslashmagan boʻlib, faqat fiziologik jihatdan oʻzaro farq qiladi. Ochiqurugʻlilar generativ organlar reduksiyaga uchragan. Gul changchilarining toʻplami androtsey, urugʻchilarining toʻplami ginesey deb ataladi.
Gúlli ósimlikler ushun tán bolgan generativ organ, yaģniy aģzasi bolip, ol ósiwi sheklengen, forması ózgergen nart hám belgili aniq waziypani atqariwģa beyimlenken. Gúldiñ aģzalari yamasa organları forması ózgergen japiraqlar bolip, oniñ bir bólimi spora payda etiwge iykemleken. Spora payda etiwshi japiraqlar mikro hám megasporofiller bolip, oniñ birinishisi atalıqlar, ekinshisi miywe japiraqlar dep ataladi. Ósimliklerdiñ gúli oniñ nartina baldaģi menen birigip turadi. Gúl baldaģi paqal bòliminde biraz keñeygen jeri gùl orni bolip, onda gúldiñ barlıq aģzalari jaylasadı. Gúl baldağı forması, ùlkenligi yamasa uzinliģi menen bir-birinen pariqlanadi. Gúl - gúlgorģan, atalıq ham analiqtan turadi, al gúlqorgán gúl kese ham gultaj japıraqqa bólinedi. Keseshe gúldi artqi tárepinen orap turatuğin qabat bolip, ol keseshe japiraqlardan ibarat hám jasil, basqa da reñlerde boladı. Gúltaj gúldegi kesesheden ishte jaylasqan gulqorģan bólegi bolip, giljapiraqlar jiyindisinan ibarat. Gúltaji japiraqlarınıñ boliwi yamasa bolmawi sistematikada tuqimlas, tuwis hám túrler ushin áhmiyetli belgi bolip esaplanadi. Narttıñ janinda jaylasqan gúllerde gúldiñ jabiwshi japıraqqa qaraģan tárepi aldinģi, tómengi yamasa apaksiyal dep ataladi. Nart kosherine qarama-qarsi tárepi arqa yamasa ústingi bolsa adaksiyal dep ataladi. Narttıñ gúl shiqqan kósheri, gúl ortası hám jabiwshi japiraqtıń orayliq tárepi arqali ótken tegislik orta median dep ataladi. Orta tegislikte tuwri muyesh astinda jaylasqan hám nart kosheri arqali ótetugin tegislik kóndeleñ transversal tegislik dep ataladi. Tegislik gúl simmetriyasinda aniq kórinedi. Eger gúldiñ qanday da bir kosherinen tek eki simmetriya ótkerilse, ol bisimmetriyal yamasa bilateryal dep ataladi.
Sonday-aq, aktinimorf, zigomorf ham assimetrik gúller de boladi. Gúlqorģanina baylanisli hám oniñ dúzilisine qarap gul 4 tùrli boladi.
1. Eger gúlqorģan bir qiyli ápiwayı gúlkese siyaqli bolip, gùl orninda gezeklesip jaylassa gomoxlamid gúl dep ataladi, misali, magnoliya, liliya.
2. Eger gúlqorģanı quramali keseshe menen tajģa ajiralsa, geteroxlamid gùl dep ataladi, misalı, erik, alma.
3. Eger gùlqorģanı bir qatar hám tek keseshe sayaqli bolsa, gaploxlamid gúl dep ataladi. Misali, qayraģash, alaputa.
4. Eger gúlqorģani bolmagan hám tek sporofiller (androcey ataliqlar, ginecey-analıqlardan) den payda bolgan gúller- axlamis yamasa ashiq gúller dep ataladi.

121. Biologiyada házirgi zaman oqıtıw metodları.
Biologiyani o‘qitishning zamonaviy usullari virtual laboratoriyalar va simulyatsiya kabi interfaol texnologiyalardan, shuningdek, video va audio yozuvlar, illyustratsiya va animatsiya kabi multimedia materiallaridan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Talabalarga tirik organizmlarni kuzatish va tajribalar o'tkazish imkonini beradigan amaliy mashg'ulotlar o'tkazish ham muhimdir. Bundan tashqari, o‘quv dasturlarida biologiya sohasidagi so‘nggi ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lishi kerak. Biologiya o’qitishning muhim jihatlaridan biri bu atrof-muhit muammolari va atrof-muhitni muhofaza qilish masalalariga e'tibor berishdir. Talabalar inson faoliyatining tabiatga ta'siri va atrof-muhitga salbiy ta'sirini qanday kamaytirish mumkinligini bilishlari kerak. Umuman olganda, biologiyani o'qitishning zamonaviy usullari talabalar uchun iloji boricha ochiq va qiziqarli bo'lishi kerak, shunda ular tirik organizmlar dunyosini yaxshiroq tushunishlari va atrof-muhitga nisbatan mas'uliyatli qarorlar qabul qilishlari kerak.
Biologiya darslarida o‘rganilayotgan mavzuning mazmunidan kelib chiqqan holda ularni yoritish imkonini beradigan tabiiy, tasviriy ko‘rgazmalar, ekran vositalari, o‘quv jihozlari, multimedialar, elektron versiyalar va qo‘llanmalardan foydalanish tavsiya etiladi. Darsning mazmuni va foydalaniladigan ko‘rgazmali vositalar muayyan o‘qitish metodlarini talab etadi. O‘qituvchi o‘qitish metodlarining turlarini, ularga mansub uslublarni, foydalanish yo‘llarini yaxshi bilishi lozim. Shuni hisobga olgan holda quyida o‘qitish metodlarining guruhlari haqida fikr yuritiladi.
Og‘zaki bayon metodlari guruhi o‘z ichiga suhbat, hikoya, ma’ruza metodlarini oladi. Quyida shu metodlarning tarkibiga kiruvchi metodik uslublar keltiriladi:
Suhbat metodi suhbat savollarini ketma-ketlikda qo‘yish, yordamchi va qo‘shimcha savollarni o‘z vaqtida berish, o‘quvchilarni faollashtirish, o‘quvchilar javobidagi xatolarni to‘g‘rilash, xulosa va umumlashtirishni tarkib toptirish uslubi.
Hikoya metodi o‘quv materialini jonli, obyektlarga xos xususiyatlarni bayon qilish, axborotning ilmiyligi, izchilligi, tushunarliligi, nutqning ravonligi va ifodaliligi uslubi.
Ma’ruza metodi o‘quv materialini mantiqiy ketma-ketlikda bayon qilish, muammolarni qo‘yish, obyektlarni aniqlash, taqqoslash, xulosa chiqarish, umumlashtirish, o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish uslubi.
Ko‘rgazmali metodlar guruhiga tabiiy va tirik obyektlar, tasviriy ko‘rgazma, ekran vositalari, EHMning ko‘rgazmali dasturlari, multimedialarni namoyish qilish metodlari kirib, muayyan holda quyidagi ko‘rgazmali vositalarni namoyish qilish, illyustratsiya, demonstratsiya, o‘quv kinofilmlari, videofilmlar, EHMning ta’limiy, modellashtirilgan dasturlari, elektron darsliklar, multimedialarni namoyish qilish, ko‘rgazmaning did va estetik talablarga javob berishi, dars mazmunini yoritishi, ketma-ketlikda o‘quvchilar faoliyatini tashkil etish uslublaridan tashkil topadi.
Amaliy metodlar guruhiga kuzatish, tajribani tashkil etish va o‘tkazish, amaliy ishni bajarish metodlari kirib, ular mos holda, obyektlarni tanib olish va aniqlash, kuzatish va tajribalar o‘tkazish, o‘quvchilarga amaliy ishning borishini bayon qilish, amaliy ishlarni bajarish rejasini tuzish, amaliy ish topshiriqlarini bajarilishini nazorat qilish, topshiriqlarni bajarish natijalarini tahlil qilish, o‘z-o‘zini nazorat qilish, amaliy ish, kuzatish va tajribalarni yakunlash va rasmiylashtirish uslublaridan iborat bo‘ladi.
Muammoli izlanish metodlari muammoli vaziyatlarni yaratish, muammoli savollar zanjirini tuzish, muammoli topshiriqlar tuzish va tajribalar o‘tkazish, muammoli vaziyatlarni hal etish yuzasidan o‘quv farazlarini hosil qilish, o‘quv farazlarini isbotlash, obyektlarni taqqoslash, mantiqiy mulohaza yuritish, o‘quv-tadqiqot tajribalarini o‘tkazish, o‘quv xulosalari va umumlashmalarini ta’riflash uslublarini o‘z ichiga oladi.
O‘qitishning mantiqiy metodlari guruhi induktiv, deduktiv, tahlil, bosh g‘oyani ajratish, qiyoslash, umumlashtirish metodlaridan iborat bo‘lib:
a) induktiv metod — xususiy faktlarni muammoli bayon qilish, o‘quvchilar faoliyatini xususiydan umumiy xulosalar chiqarishga yo‘naltirish, muammoli topshiriqlarni berish uslubi;
b) deduktiv metod — umumiy qonunlarni bayon qilish, o‘quvchilarning faoliyatini umumiydan xususiy xulosa chiqarishga yo‘naltirish uslubi;
d) tahlil metodi — axborotni anglab idrok etish, o‘rganilgan obyektlarning o‘xshashlik va farqli tomonlarni aniqlash, o‘rganilgan obyektlarni tarkibiy qismlarga ajratish, ular o‘rtasidagi boshlanishlarni aniqlash uslubi;
e) bosh g‘oyani ajratish metodi — o‘quv materialidagi asosiy g‘oyani ajratish va saralash, axborotni mantiqiy tugallangan fikrli qismlarga ajratish, asosiy g‘oya va ikkinchi darajali fikrlarni ajratish, tayanch so‘zlar va tushunchalarni ajratish, asosiy fikr haqida xulosa chiqarish uslubi;
f) qiyoslash metodi — qiyosiy obyektlarni aniqlash, obyektlarning asosiy belgilarini aniqlash, taqqoslash, o‘xshashlik va farqlarni aniqlash, qiyoslash natijalarini shartli belgilar bilan rasmiylashtrish uslubi;
g) umumlashtirish metodi — o‘quv materialidagi tipik faktlarni aniqlash, qiyoslash, dastlabki xulosalar, hodisaning rivojlanish dinamikasini tasavvur qilish, umumlashtirish natijalarini shartli belgilar yordamida rasmiylashtirish, umumiy xulosa chiqarish uslublarini o‘zida mujassamlashtiradi.
Mustaqil ish metodlari guruhiga ko‘rgazma vositalari va darslik ustida mustaqil ishlash metodlari kiradi. Ular tarkibiga mustaqil ish topshiriqlarini berish, o‘quv faoliyatida mustaqillikni rivojlantirish, o‘quv mehnati malakalarini tarkib toptirish, namunaga muvofiqmustaqil ishlarni tashkil etish, ijodiy topshiriqlar berish uslublari kiradi.
O‘qitishni rag‘batlantirish va asoslash metodlari guruhiga o‘qishga bo‘lgan qiziqishni orttirish, didaktik-o‘yin, o‘quv munozaralari, o‘quvchilarning taxsil olishdagi burch va ma’suliyatini shakllantirish metodlari mansub bo‘lib, ular quyidagi:
a) o‘qishga bo‘lgan qiziqishni orttirish metodlari o‘quvchilarda ijobiy hissiyotni vujudga keltirish, qiziqarli analogiyalardan foydalanish, taajjublanish effekti, bilish quvonchini vujudga keltirish, o‘quvchilarni rag‘batlantirish va tanbex berish uslubi;
b) didaktik-o‘yin metodi o‘yin syujetini tanlash, o‘yin vaziyatlarini vujudga keltirish, o‘quv-bilishga oid o‘yinlarni tanlash, o‘quvchilarnni rag‘batlantirish uslubi;v) o‘quv munozaralari metodi o‘quv bahslarini keltirib chiqaradigan vaziyatni yaratish, ilmiy bahslarni vujudga keltirish. O‘quvchilarni muvaffaqiyatlarga yo‘llash, o‘quvchilar fikrini bayon qilishi, ular javobidagi xatolarni to‘g‘rilash, o‘quvchilarni rag‘batlantirish uslubi;
d) o‘quvchilarning tahsil olishdagi burch va ma’suliyatini shakllantirish metodi ta’lim-tarbiyaning ijtimoiy ahamiyatini tushuntirish, o‘qishning shaxsiy ahamiyatini tushuntirish, o‘quv talablarini qo‘yish, o‘qitishda rag‘batlantirish va tanbeh berish kabi uslublarni mujassamlashtiradi.
O‘qitishdagi nazorat va o‘z-o‘zini nazorat metodlari guruhiga og‘zaki va yozma nazorat, laboratoriya va amaliy ish yordamida nazorat, o‘z-o‘zini nazorat, o‘zaro nazorat varag‘i va testlar yordamida nazorat metodlari misol bo‘ladi va quyidagi:
a) og‘zaki va yozma nazorat metodlari o‘quvchilarning bilimlarni mantiqiy izchil bayon qilishga o‘rgatish, nutqni o‘stirish, o‘quvchilar javobidagi tipik xatoliklarni aniqlash va unga barham berish uslubi;
b) laboratoriya va amaliy ish yordamida nazorat metodlari o‘quv va amaliy ko‘nikmalarni aniqlash, o‘quvchilarning o‘quv jihozlari va asboblar bilan ishlash ko‘nikmalarini aniqlash, bajarilgan topshiriqlarning sifatini aniqlash va baholash, ish mazmuniga bog‘liq holda obyektlar va asboblarni to‘g‘ri tanlash, ishni yakunlash va natijasini rasmiylashtirish, olingan natijalarning to‘g‘riligini aniqlash uslubi;
d) o‘z-o‘zini nazorat qilish metodlari o‘quv materiali yuzasidan qisqa reja, savollar tuzish, asosiy g‘oyani ajratish, savollarga javoblar topish masalalar echish va ularni namunaga muvofiq tekshirib ko‘rish, taqqoslash, olingan natijalarning to‘g‘riligini tekshirish uslubi;
e) o‘zaro nazorat varag‘i yordamida nazorat metodlari o‘rganilgan bob, mavzu bo‘yicha nazorat savollarini tuzish, savollarning metodikjihatdan to‘g‘riligi, mantiqiy ketma-ketligi, o‘quvchilar bilimini nazorat qilishning haqqoniyligi, keng ko‘lamliligi uslubi;
f) testlar yordamida nazorat metodlari o‘rganilgan bob, mavzu bo‘yicha nazorat testlarini tuzish, test savollari va javoblarning metodik jihatdan to‘g‘riligi, mantiqiy ketma-ketligi, o‘quvchilar bilimini nazorat qilishning haqqoniyligi, keng ko‘lamliligi kabi uslublardan iborat. Ta’lim mazmuni, vositalari va metodlari uzviy ravishda o‘qitish shakllarini taqozo etadi.

❗122. Organizmde zat hám energiya almasıwı

❗123. Ósimliklerdiń suwıqqa hám ıssıǵa shıdamlılıǵı

124. Molyuskalar tipine ulıwma tarif.
Mollyuskalar (lot. Mollusca) — umurtqasiz hayvonlar tipi. Gavdasi, odatda, bosh, tana va oyoq boʻlimlaridan iborat (ikki pallalilardan tashqari). Tanasi mantiya deb ataladigan teri burmasi bilan oʻralgan. Mantiya bilan tanasi oraligʻida mantiya boʻshligʻi boʻladi. Bu boʻshlikda jabralar va boshqa organlar joylashgan. Ayirish, orqa chiqaruv va jinsiy teshiklar ham mantiya boʻshligʻiga ochiladi. Mantiya tananing orqa tomonida chigʻanoq hosil qiladi. Chigʻanoq tanani himoya qilib turadi. Harakat organi tananing qorin tomonidan hosil boʻladigan yassi yoki ponasimon yagona oyoqdan iborat. Ikkilamchi tana boʻshligʻi gʻovak biriktiruvchi toʻqima bilan toʻlgan; selom va uning qoldigʻi yurakoldi xaltasi (perikardiy)ni va jinsiy bezlar atrofidagi boʻshliqni hosil qiladi. Qon aylanish sistemasi tutashmagan; qon tomirlardan. hamda tana boʻshligʻi qoldikdari— lakunlar va sinuslar orqali oqib oʻtadi. Yuragi qorincha va boʻlmacha deb ataladigan 2 yoki 4 ta kameradan iborat. Nafas organlari ktenidiy deb ataladigan jabralardan, quruqlikda va koʻpchilik chuchuk suvda yashaydigan mollyuskalarda oʻpkadan iborat. Ayirish organi halqali chuvalchanglarning metanefridiylariga oʻxshash tuzilgan bir juft naysimon buyraklardan tashkil topgan. Buyragi yurakoldi xaltasidan boshlanib, chiqarish sifoni deb ataladigan mantiya boʻshligʻiga ochiladi. Nerv sistemasi koʻpchilik mollyuskalarda tananing turli qismida joylashgan 3 yoki 5 juft nerv tugunlaridan iborat. Tuban tuzilgan mollyuskalarda nerv sistemasi xalqum atrofi nerv halqasi hamda tana boʻylab joylashgan nerv stvollaridan tuzilgan. Ayrim mollyuskalarning bosh nerv tuguni kuchli rivojlanib, bosh miyani hosil qiladi (boshoyoqlilar). Faol hayot kechiruvchi turlarida sezgi organlari (koʻzlar, paypaslagichlar) rivojlangan. Mollyuskalar ayrim jinsli yoki germafrodit. Dengiz mollyuskalari tuxumidan troxofora yoki veliger (yelkancha) lichinkasi chiqadi. Boshoyoqlilar, quruqlik va chuchuk suv qorinoyoqlilari metamorfozsiz (oʻzgarishsiz) rivojlanadi.
Radula-qirģish-tilshe bar. Bawiri asqazanģa ashiladi. Mollyuskalardq qan aylaniw jaqsi rawajlanģan. Biraq qan aylaniw sistemasi ashiq. Jùregi eki bòlmeli kòbisinde. Nerv tùyini nerv sistemasin payda etedi.

125. Biopolimerlar túrleri ( belok, uglevod )
Biopolimerlar (bio... va polimerlar) — barcha tirik organizmlarning hayot faoliyatida muhim rol oʻynaydigan yuqori molekulali tabiiy birikmalar. Nuklein kislotalar, oqsillar va polisaharidlarni oʻz ichiga oladi. Bulardan tashqari, aralash biopolimerlar ham boʻlib, ularga nukleoproteid, glikoproteid, lipoproteid, glikolipid, liposaharid va biopolimerlar kiradi. Asosiy biopolimerlardan nuklein kislotalar hujayralarda genetik funksiyani bajaradi. Oqsillar hujayralarning eng zarur tarkibiy qismi boʻlib, bir qator muhim funksiyalarni oʻtaydi. Oqsil fermentlar hujayralarda roʻy berayotgan moddalar almashinuvida kimyoviy reaksiyalarni tartib bilan va zarur tezlikda olib boradi. Muskul oqsillari va hujayra vorsinkalari qisqarib, kimyoviy energiyani mexanik ishga aylantiradi. Shuning hisobiga organizmlar harakatlanadi. Qon oqsillari kislorod (gemoglobin) tashib, organizmni yot oqsillardan himoya qiladi va qon ivishida ishtirok etadi. Polisaharidlar toʻqimalar tuzilishida ishtirok etib, rezerv biopolimerlar funksiyasini bajaradi. Biopolimerlarning tuzilishi—molekulalarning uzoq vaqt davom etgan evolyutsiyasi natijasidir, shuning uchun ular biologik vazifasini toʻla bajarishga moslashgan.