J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Ўсимликларнинг паст харорат таъсирига чидамлилиги. Ҳароратнинг ўсимликлар учун зарур бўлган минимал даражадан паст булиши уларнинг зарарланишига олиб келади. Шунинг учун ҳам өсимликларнинг яшаши уларнинг совуққа чидамли бўлишларига боғлиқ бөлади. Чидамлилик даражаси асосида барча ўсимликларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: совуққа ва ўта совукка чидамли ўсимликлар.
Совуққа чидамли өсимликлар. Бу гуруҳга барча ўрта иқлимли ҳудудларда, тарқалган иссиқсевар ўсимликларни киритиш мумкин (бодринг, помидор, ловия, қовун, ерёнғоқ ва бошқалар). Улар +3 +5°С да колдирилса, бир неча кундан кейин нобуд бўлади. Тропик ва субтропик ўсимликлар ҳам 0°С дан бироз юқори бўлган ҳароратда кучли шикастланади ва нобуд бөлади. Какао өсимлиги +8°С да, ғўза майсалари +1+ 3° С да бир кеча-кундуз сақланганда нобуд бўлади. Иссиқсевар өсимликларга совуқ ҳарорат (0°С дан юқори ҳарорат даражалари) таъсир эттирилганда, улар аввал, сөлий бошлайди ва тургор ҳолатини йўқотади. Совуқ ҳарорат таъсирида фотосинтез жараёни тўхтаб қолади, синтез жараёнларига нисбатан гидролиз жараёнлари жадаллашади. Совук ҳароратда заифлашган илдиз бўғзида патоген микроорганизмлар ривожланиб, ўсимликни шикастлайди ва нобуд қилади. Танасида бундай ўзгаришлар кучсиз бўладиган ёки бўлмайдиган һсимликлар совуққа нисбатан чидамли бўлади.
Ўта совуққа чидамли өсимликлар.Табиий шароитда О°С дан паст ҳарорат таъсирида шикастланмайдиган ўсимликларни өта совуққа чидамли ўсимликлар гуруҳига киритиш мумкин. Ўта совуқ асосан кузда ва қишда содир бўлади. Көпчилик ўсимликлар куз ва қиш ойларини уруғ туганак ва илдиз-поя ҳолида ўтказади ва зарарланмайди. Кузги экин ва дарахтлар куз ҳам қиш фаслларини очиқ жойда утказади. Шунинг учун улар ўта совуқ таьсирига учрайди, айримлари шикастланади ёки нобуд бўлади. Совук урган ўсимликлар тургор ҳолатини йўқотади, барглари қўнғир тусга кириб, қуриб қолади. Ўта совук таъсиридан уларнинг шираси музлайди, натижада ҳужайра ва тўқималарида салбий ўзгаришлар бошланади. Тўқималарида бўладиган салбий ўзгаришларга карши етарли даражада чи- дамли бўлмаган ўсимликлар кўп зарарланади ва ҳатто нобуд бўлади. Сунгги йилларда ўтказилган кўпчилик тадқиқотлар асосида, ўта совук таъсиридан ўсимлик тўқималарида муз ҳосил бўлиш жараёнларини уч гуруҳга бўлиш мумкин.
БИРИНЧИ ГУРУҲ ўга совук шиддатли ва жуда паст бўлиб, ўсим- ликларга бирданига таъсир этади. Бундай таъсирдан цитоплазма суви музлайди. Ҳосил бўлган муз кристаллари оқсил мицеллаларни шикастлайди. Цитоплазма сувсизланиши натижасида микротузилмалар зарарланади ва бундай ҳужайралар нобуд бўлади.
ИККИНЧИ ГУРУҲ ўта совуқ жуда паст бўлиб, ўсимликларга тез таъсир этиши сабабли муз кристаллари ҳужайра девори билан плазмолемма ўртасида ҳосил бўлади. Бундай таъсирдан ҳажми йирикроқ муз кристаллари хосил булса, хужайра мембранаси зарарланади ва танлаб ўтказувчанлик кобилияти бузилади. Муз кристаллари қайта эригандан сўнг ҳам хужайра сув ва моддаларни сақлай олмайди. Бундай ҳужайралар нобуд бўлади. Агарда хосил булган муз кристаллари кичик булса, улар мембраналари зарарланмайди ва қайта эригандан кейин тириклигини сақлаб қолади.
УЧИНЧИ ГУРУҲ ҳарорат аста-секин пасая бошласа ва узок муд датли бөлса, дастлаб ҳужайралараро бўшликдаги сув музлайди. Ўз навбатида бу музлар цитоплазмадаги сувни ҳам шимиб олиб йириклашади. Аммо ҳужайрага кучли салбий таъсир этмайди. Қайта эриш жараёнида сув яна цитоплазмага ўтади ва хужайралар тириклигини сақлаб қолади.

29. Nerv sisteması dúzilisi
Nerv sistemasi — odam organizmida barcha aʼzolar faoliyatini bir-biriga bogʻlagan holda hayotiy muhim funksiyalarni bajaradigan hamda organizmni tashqi muhit bilan bogʻlaydigan sistema.Nerv sistemasi asosini nerv hujayralari tashkil qiladi. Har bir hujayra oʻzidan chiqqan kalta shoxchalar (dendrit), bitta uzun tola (akson) bilan birga neyron deb ataladi. Nerv sistemasi, asosan, neyronlar toʻplamidan iborat. Nerv sistemasi filogenez va ontogenezda gavdaning tashqi qavati — ektodermadan rivojlanadi. Organizmlarning tarixiy rivojlanish jarayonida nerv sistemasining tuzilishi murakkablashib, nerv hujayralarining hajmi va turlari osha borgan, neyronlar strukturasi va ayrim nerv hujayralari oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar, shu bilan birga Nerv sistemasining funksiyasi ham shakllangan. Nerv sistemasiga xos ikkinchi toʻqima — neyrogliya paydo boʻlgan (u tayanch va trofik funksiyalarni bajaradi).Nerv sistemasining rivojlanishi davrida markaziy nerv sistemasi va periferik nerv sistemasi vujudga keladi.
Nerv sistemasi shartli ravishda ikki qismga boʻlinadi. Ulardan biri organizmning odam ixtiyoriga boʻysinmaydigan aʼzolariga borib, ularni nerv bilan taʼminlaydigan vegetativ nerv sistemasidir. Ikkinchi qism odam ixtiyoriga boʻysinib, skelet muskullariga va harakatda ishtirok etadigan ayrim aʼzolarga boradi.
Nerv sistemasi qoʻzgʻalish toʻlqini — impuls larni nerv tolalari orqali tez oʻtkazilishini taʼminlaydi. Nerv impulslari bir lahzada roʻy beradi va turli aʼzolardan miyaga yoki miyadan aʼzolarga boradi. Nerv sistemasi harakat funksiyasini, ovqat hazm qilish, nafas olish va boshqa sistemalar faoliyatini, kon aylanishini va boshqa jarayonlarni boshqaradi.
Nerv sistemasi tuzilmalari taʼsirotni sezadi, taʼsirotlar energiyasini nerv qoʻzgʻalishi energiyasiga aylantiradi, bu energiya nerv impulslari shaklida nerv tolalaridan oʻtadi. Nerv sistemasi murakkablashgan sayin va unda maxsus retseptor (sezuvchi) hujayralar ixtisoslashgan sayin nerv sistemasi funksiyalari tobora turli-tuman boʻlib qolgan.
Nerv sistemasi refleks yoʻli bilan ishlaydi. Organizmda tashqi va ichki muxit taʼsirotlarini sezadigan retseptorlar bor. Normal sharoitda organizmga tashqi muhit turli-tuman va doimiy taʼsir kursatishi tufayli retseptorlarda impuls lar vujudga keladi, bular afferent nerv tolalari orqali markaziy nerv sistemasiga oʻtadi; oʻzgartirilgan impulslar esa markaziy nerv sistemasidan efferent nerv tolalari orkali ishchi aʼzolar (muskullar, bezlar va h.k.)ga kelib, ularni ishga soladi yoki ishlash tezligini oʻzgartiradi. Nerv sistemasining faoliyati qoʻzgʻalish va tormozlanish jarayonlariga asoslangan.Butun organizm kabi nerv sistemasida ham moddalar almashinib turadi. Bu biokimyoviy jarayon natijasida energiya hosil boʻladi. Nerv tolalari ishlaganda energiyani juda kam sarf qiladi, nervlarning amalda charchamay, barqaror ishlashiga sabab shu. Nerv hujayralarining tanalarida energiya nisbatan kuproq sarflanadi va moddalar tezroq almashinadi. Shuning uchun oziq moddalar va kislorod kamchiligi miyaning kulrang moddasiga kuchli taʼsir koʻrsatadi. Nerv sistemasining faoliyatida bir neyrondan ikkinchi neyronga yoki boshqa hujayraga impuls òtishida fiziologik faol moddalar — mediatorlar muhim rol oʻynaydi. Nerv sistemasining ishlashida biotoklar (bioelektr potensiallari) muhim ahamiyat kasb etadi. Ular qoʻzgʻalish jarayonining harakterli belgisi boʻlib, nerv impulslarining ótishida katta ahamiyatga ega. 

30. Ósimliklerde tamır dúzilisi hám olardıń túrleri.
Ildiz — yuksak o‘simliklarning yer ostki vegetativ organi hisoblanadi. Ildizning poyadan morfologik jihatidan ularda bo‘g‘im va barglarning mavjud emasligi, ildizda esa uchki meristema hujayralari qobiq bilan o‘ralganligi va meristema hujayralari tashqariga va ichkariga hujayralar hosil qilganligi bilan farqlanadi. lldizlarning asosiy vazifasi so‘rish, o‘simliklarni tuproqda mustahkamlash oziqa moddalami to'plash, yer ustki qismining o‘sishi uchun garmonlarni, aminokislotalarni, alkaloidlarn sintez qilish va ularning harakatini ta’minlash, tuproqda yashaydigan mikroorganizmlar, zamburug‘lar bilan aloqada bo‘lish va boshqalar. Ildizlarning uchki qismi 4 zonaga bólinadi:
1) Ildiz qini bilan o‘ralgan bo‘linish zonasi — hujaralari meristematik xususiyatga ega bo'lib, doimiy bólinib turadi. Ildiz qinining markazi kolumella (kalonka) deb taladi, kolumella hujayralar tarkibida ko‘p miqdorda kraxmal donachalari saqlaydi.
2) Cho‘zilish zonasi — bu zonada hujayralar uzunasiga kuchli cho‘ziladi, lekin hujayralari bo‘Iinmaydi.
3) Shimuvchi zona — bu zonada rizoderma hujayralari mayda tuklar hosil qilib, tuproqdagi suv va suvda erigan mineral tuzlarni shimadi.
4) Ótkazuvchi zona — bu zona orqali shimilgan suv va mineral moddalar o‘tkazuvchi naylar yordamida o‘simliklarning boshqa organlariga yetib boradi. Bu zona tuproq qatlam larida, uchki o'suvchi qismining harakatiga mos holda doimo harakatda bòladi.
Ildiz asosiy, qóshimcha va yon ildiz bòlib bòlinadi.Har bir o‘simlik odatda, ko‘p sonli kuchli shoxlangan ildiz tizimidan iborat bo‘ladi.Ildiz tizimi — asosiy, yon qo‘shimcha ildizlarning yig‘indisidan tashkil topadi. Asosan ikki xil: óq ildiz va popuk ildiz tizimlari bo‘linadi. Ildizda bo‘g‘imlarning bòlmaganligi sababli ildizning ichki tuzilishi poyaning ichki tuzilishiga nisbatan soddaroq tuzilgandir. Shuning uchun barcha ildizda to‘qimalarning joylashishi deyarlik bir xildadir.
Yosh ildizning ichki tuzilishida uchta asosiy to‘qimalarni: qoplovchi to'qima - rizoderma; birlamchi po‘stloq parenximasi va o‘tkazuvchi to‘qimalami ko‘rish mumkin. Rizoderma tuproqdagi suv va suvda erigan mineral moddalami ildizga o‘tkazadi. Birlamchi pòstloq parenximasida ektoderma, endoderma va mezoderma qavati paydo bòladi. Mezodermada pericikl hujayralari bòladi. Ular òz navbatida yon ildizni paydo qiladi. Bundan tashqari pericikl hujayralari tagida prokambiy joylashgan bòlib undan metafloema va protoksilema(òtkizuvchi tòqima) elementlari hosil bòladi. Bu ildizning birlamchi tuzilishi. Ildizning birlamchi tuzilishi ildizda ikkilamchi yon meristema to‘qimasi kambiy va fellogenlaming paydo bo'lishigacha davom etadi.Ochiq uruģlilar va ikki urug‘pallali o‘simliklar ildizlarida ildizning eniga kengayishini ta’minlovchi kambiy o‘z faoliyatini ko‘rsatib uzunasiga (tangental) bo‘linib ichkariga markaziy silindrga ikkilamchi ksilema (yog‘ochlik) elementlarini, tashqariga po'stloq tomon ikkilamchi floema (lub) elementlarini hosil qiladi.

31. Japiraqtiñ anatomiyaliq hám morfologiyalıq dúzilisi qanday?