J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Ósimlik hám haywanlardaǵı qurǵaqlıq-hawa ortalıǵında jasawǵa beyimlesiwler. Suw ortalıǵınan parıqlanıp, hawanıń tıǵızlıǵı úlken emes. Sonıń ushın bul ortalıqta ósimliklerde tayanısh wazıypasın atqarıwshı mexanikalıq toqımanıń rawajlanıwı úlken áhmiyetke iye. Temperatura faktorlarınıń keskin ózgeriwsheńligi bolsa ósimliklerde qaplawshı toqımalardıń payda bolıwına sebep boldı. Bunnan basqa ósimliklerde samal járdeminde shańlanıwdı, sporalar, tuqım hám miywelerdiń tarqalıwın támiyinlewshi beyimlesiwler payda boldı. Shıbın-shirkeyler hám quslarda ushıwǵa beyimlesiwler júzege keledi. Hawa massalarınıń qozǵalısı ayırım mayda organizmler (órmekshiler,shıbın-shirkeyler)diń pasiv tarqalıwın támiyinleydi. Evolyuciya procesinde haywanlarda sırtqı (buwın ayaqlılar) hám ishki skelettiń (xordalılar) bekkemleniwi hawa tıǵızlıǵınıń tómenligi menen baylanıslı. Qurǵaqlıq haywanları shegaralanǵan dene massası hám gewde ólshemine iye. Mısalı qurǵaqlıqta jasawshı eń iri haywan – pildiń massası 5 tonnaǵa shekem bolsa, teńizde jasawshı gigant kittiń massası 150 tonnaǵa jetedi.
Ósimlik hám haywanlardıń topıraqta tirishilik etiwine beyimlesiwi. Qurǵaq klimat jaǵdaylarında ósetuǵın ósimliklerde suw jetispewshiligi baqlanadı. Kúshli dárejede shorlanǵan topıraqtıń quramındaǵı eritpelerdiń osmotikalıq basımı joqarı bolǵanlıǵı sebepli ósimlikler ushın bunday topıraqtan suwdı ózlestiriwi qıyın. Suwıq klimat poyaslarında topıraqtıń ıǵallıǵı jeterli bolsa da, ósimlikler suw jetispewshiligine beyimlesedi, sebebi suwıq temperatura tamır sistemasınıń normal iskerligine tosqınlıq etedi. Evolyuciya procesinde haywanlarda topıraqta jasaw ushın bir qansha beyimlesiwler payda bolǵan. Topıraqta tirishilik etiwshi haywanlardıń denesi biraz ıqshamlıǵı, bekkem hám ıǵal juqtırmaytuǵın yamasa shılımshıq zat penen qaplanǵan teri qaplamına iye ekenligi, kóriw organlarınıń rawajlanbaǵanlıǵı menen xarakterlenedi. Olarda topıraqta qozǵalıw ushın túrli maslamalar rawajlanǵan. Mısalı, buzawbas hám krotlar topıraqtı qazıp, ózlerine jol ashıp uya quradı. Jawın qurtı bolsa topıraq bólekshelerin súrip ózine jol ashadı. Jer qazıwshı haywanlardıń eskek tárizlı ayaqları, jawın qurtlarınıń tayanısh funkciyasın orınlawshı gidrostatik skeleti hám denesindegi túksheleri, shıbın-shırkeyler hám kóp ayaqlılardıń bolsa tırnaqları topıraq ortalıǵında jasawına imkan beredi.
Bir organizmniń (parazit) basqa organizm (xojeyin)niń esabına jasawshı parazitlik dep aytıladı. Xojeyin organizm menen óz ara múnásibetine qarap parazitliktiń eki túri parıqlanadı: ekotoparazitler xojeyin ozganizm denesiniń sırtqı bólimlerinde jasaydı (bit, búrge, kene, tósek qandalası); endoparazitler xojeyin organizmniń dene boslıǵında, ishki organ hám toqımalarında, kletkalarında jasaydı (bezgek plazmodiyası, askarida, qılbas qurt, lenta tárizli qurtlar). Endoparazitlerde xojeyin organizmde jasaw ushın bir qansha: yaǵnıy dene ólsheminiń kishiligi, dene dúzilisiniń ápiwayılasıwı, qorǵawshı qabıǵına iye dene qaplamı, násiliniń kópligi, tirishilik ciklinde xojeyin organizmnıń basqası menen almasıwı hám taǵı basqa beyimlesiwler júzege kelgen.
23. Fotosintez
Quyash nurı tásirinde ósimliklerdiń jasıl japıraqlarında karbonat angidrid penen suwdan quramalı organikalıq birikpeler payda bolıwı fotosintez dep ataladı. Ósimliklerdiń fotosintez procesi jer betinde quyash energiyasın organikalıq birikpelerdiń ximiyalıq energiyasına aylandırıwshı birden-bir qural esaplanadı. Ósimliklerdiń kosmoslıq áhmiyeti de sonda.
Bul proceste payda bolatuǵın organikalıq birikpeler tiri organizmler ushın azıqlıq hám energiya deregi bolıp xızmet etedi. Sonıń menen birge, fotosintez procesi atmosferanı erkin kislorod penen de bayıtadı. Fotosintez procesin úyreniw awıl xojalıq eginlerinen mol ónim alıwǵa da jaǵday jaratadı.
Jasıl ósimlikler fototrof organizmler esaplanadı. Olar kletkadaǵı xloroplastlarda toplanǵan xlorofill pigmenti járdeminde jaqtılıq energiyasın ximiyalıq energiyaǵa aylandırıwshı fotosintez procesin ámelge asıradı. Fotosintezdiń ulıwma reakciya teńlemesi tómendegishe:
6 CO2 + 6 H2O = C6H12O6 + 6 O2
Bul process dawamında organikalıq emes zatlar — uglerod (IV) — oksid hám suwdan energiyaǵa bay zat — glyukoza payda boladı. Fotosintez jaqtılıq hám qarańǵılıq basqıshlarına bólinedi.
Fotosintezdiń jaqtılıq basqıshı. Fotosintez kóp basqıshlı quramalı process bolıp tabıladı. Fotosintez xloroplasttıń kórinetuǵın jaqtılıq nurı menen jaqtılandırılıwınan baslanadı. Foton xlorofill molekulasına túsip, onı qozǵalǵan jaǵdayǵa keltiredi, onıń elektronları joqarı orbitalarǵa sekirip ótedi. Solay etip, elektronlardıń molekulalardan bóliniwi ańsatlasadı. Qozǵalǵan elektronlardıń biri tasıwshı molekulaǵa ótedi hám bul molekula onı alıp, membrananıń ekinshi tárepine alıp ótedi. Xlorofill molekulası suw molekulasınan elektron alıp, óziniń joǵaltqan elektronı ornın toltıradı.
Elektronlardı joǵaltıwı nátiyjesinde suw molekulaları protonlar hám kislorod atomlarına tarqaladı. Jaqtılıq tásirinde suw dissociaciyalanıwı fotoliz dep ataladı. Fotoliz nátiyjesinde payda bolǵan vodorod atomı organikalıq birikpeler menen kúshsiz baylanıs payda etip birigedi. Gidroksil ionlar, yaǵnıy OH- bolsa óziniń elektronın basqa molekulalarǵa beredi hám erkin radikalǵa aylanadı. OH- radikallar óz ara bir-biri menen reakciyaǵa kirisip suw hám molekula jaǵdayındaǵı O2 tı payda etedi
4 OH =O2 + 2 H2O
Fotosintez procesinde bólinip shıǵatuǵın kislorod deregi suw bolıp esaplanadı. Jaqtılıq energiyası fotolizden basqa ADF hám fosfatdan kislorod qatnasıwısız ATF sintezi ushın da paydalanıladı. Bul process júdá nátiyjeli bolıp, usı ósimlik mitoxondriyalarda sintezlenetuǵın ATFǵa salıstırǵanda xloroplastlarda 30 ese kóp ATF sintezlenedi. Sonday jollar menen fotosintezdiń qarańǵılıq basqıshında ótetuǵın reakciyalar ushın zárúr bolǵan energiya toplanadı. Fotosintezdiń jaqtılıq basqıshında úsh áhmiyetli process: suw fotolizi nátiyjesinde molekulyar kislorod hám atomlar vodorodtıń payda bolıwın da ATF sintezi ámelge asadı.
Fotosintezdiń qarańǵılıq basqıshı. Fotosintezdiń keyingi reakciyaları uglevodlar payda bolıwı menen baylanıslı:
6CO2 + 24 H = C6H12O6 + 6 H2O
Bul process jaqtıda da, qarańǵıda da ámelge asqanlıǵı ushın onı qarańǵılıq basqıshı delinedi. Fotosintezdiń qarańǵılıq basqıshı izbe-iz keletuǵın birqansha reakciyalar jıyındısınan ibarat. Bul reakciyalar nátiyjesinde COO hám atomlar vodoroddan uglevodlar payda boladı. Fotosintezdiń qarańǵılıq reakciyaları ushın xloroplastqa dáslepki zatlar hám energiya toqtawsız kelip turadı. Uglevod (IV) — oksid japıraq kletkalarına atmosfera hawasınan ótip turadı, vodorod atomı bolsa suwdıń fotolizi nátiyjesinde payda boladı. Fotosintezdiń jaqtılıq basqıshında sintezlenetuǵın ATF uglevodlar sintezi ushın energiya deregi bolıp xızmet etedi. Mine usı zatlar tásirinde xloroplastda uglevodlar sintezi ámelge asadı.Solay etip, fotosintez nátiyjesinde jaqtılıq energiyası organikalıq birikpeler quramındaǵı ximiyalıq baylanıslar energiyasına aylanadı.Fotosintezdiń áhmiyeti. Fotosintez organikalıq birikpeler de kislorodtı jetkerip beretuǵın birden-bir derek bolıp tabıladı. Fotosintezdiń ulıwma ónimdarlıǵı oǵada joqarı bolıp, jer júzindegi ósimlikler hár jılı júdá kóp uglerodtı ózlestiredi. Nátiyjede hár jılı birneshe milliard tonna organikalıq zatlar sintezlenedi. Ósimliklerdiń jasıl japıraqları olarǵa túsetuǵın quyash energiyasınıń 1% in fotosintez ushın sarplaydı. Fotosintezdiń ónimdarlıǵı japıraqlardıń 1mO maydanına saatına shama menen 1 g organikalıq zattı quraydı. 1mO japıraq jazda bir kúnde shama menen 15-16 g organikalıq zattı payda etedi. Ósimliklerdi ıssıxanalarda jasalma jaqtılandırıw, suw menen támiyinleniwi de basqa sharayatlardı jaqsılaw arqalı fotosintez ónimdarlıǵın arttırıwǵa boladı. Ósimlik kletkaları da sutka dawamında dem alıp, sırtqı ortalıqqa karbonat angidrid gazin bólip shıǵaradı. Biraq, fotosintez nátiyjesinde ósimlik kletkasınan ajıralıp shıǵatuǵın kislorod muǵdarı bir waqıtta dawam etetuǵın dem alıw procesinde alınatuǵın kisloroddan 20—30 ese kóp boladı. Bul bolsa atmosfera hawası quramındaǵı kislorodtıń turaqlı teńsalmaqlıqta bolıwın támiyinleydi.


24. Xloroplasttıń dúzilisi hám wazıypası
Xloroplastlar (yun. chloros — yashil va plastos — yasalgan) — oʻsimliklarning fotosintez qiladigan ichki organoidlari (plastidalari). Xloroplastlar oʻsimliklarning yer ustki qismida joylashgan hujayralari, ayniqsa, barglar va yashil mevalar hujayralari sitoplazmasida kóp uchraydi. Yashil suvoʻtlar hujayrasi xloroplastlari xromatoforalar deyiladi. Xromatoforalar, odatda, bitta, baʼzan bir nechta boʻladi. Xloroplastlarda fotosintez bilan bir vaqtda aminokislotalar va yogʻ kislotalari ham sintezlanadi; kraxmalning vaqtinchalik zaxiralari saqlanadi. Xloroplastlar 5—10 mkm, eni 2—4 mkm ga yaqin, shakli yumaloq linzasimon yoki ellipssimon. Xloroplastlar sitoplazmadan ikki qavat membrana bilan ajralgan, ichki boʻshligʻi stroma deyiladi. Xloroplastlar stromasida joylashgan tuzilma birlik — tillakoidlar yassi xaltachalarga oʻxshaydi. Bir guruh disksimon tilakoidlar ustma-ust joylashib, granlar (qirralar) hosil qiladi. Granlardagi tilakoidlar boʻshligʻi oʻzaro tutashgan boʻladi. Xloroplastlarda granlar soni 40—60, baʼzan 150 taga yetadi. Tilakoidlar membranalarida asosiy pigment — xlorofillar va qoʻshimcha pigmentlar — karotinoidlar joylashgan. Elektron mikroskopda tilakoidlar ustma-ust qoʻyilgan tangachalarga oʻxshaydi. Xloroplastlar stromasida ribosomalar, DNK hamda fotosintez va ATF sintezida qatnashuvchi fermentlar joylashgan; stromada lipidlar, kraxmal va oqsil ham uchraydi. Xloroplastlarda ribosomalar, fotosintezning yorugʻlik fazasi reaksiyalarini katalizlovchi fermentlar va tilakoid membranalari tarkibiga kiruvchi oqsillar ham sintezlanadi. Xloroplastlar oʻz genetik apparati va maxsus oqsil sintezlovchi sistemaga ega boʻlgani uchun hujayraning avtonom organoidlari qatoriga kiritiladi. Xloroplastlardagi oqsillarning 25—30% ga yaqini ularning oʻzida, qolgan qismi yadro genlari nazoratida sintezlanadi. Xloroplastlar tuzilishiga binoan ayrim bakteriyalarga oʻxshaydi. Xuddi bakteriyalardagi singari xloroplastlar stromasida bir yoki bir nechta DNK molekulalari mavjud, lekin gistonli oqsillar boʻlmaydi. Xloroplastlar ham bakteriyalar kabi boʻlinish yòli bilan koʻpayadi va hujayradagi soni ortadi. Xloroplastlar proplastidlarning boʻlinishi natijasida hosil boʻladi. Barglar va poyalar qariganida yoki mevalar pishganida xlorofill pigmentlari parchalanishi tufayli oʻsimlik yashil rangini yoʻqotadi; barglar sargʻayib, mevalar oʻziga xos ranga kiradi. Bu oʻzgarishlar tufayli Xloroplastlar oʻzgarib xromoplastlarga aylanadi. Xloroplastlar sianobakteriyalarning qadimgi yadroli geterotrof suvoʻtlar bilan simbiogenezi natijasida kelib chiqqan deb taxmin qilinadi.
Xloroplastlarni 1837 yilda nemis botanik olimi Gugo fon Mohl kashf etgan, ularga “xloroplast” nomini esa 1884-yilda nemis botanigi Eduard Strasburger bergan.Xloroplastlarda mitoxondriyalar kabi DNK mavjudligi 1962-yilda aniqlangan. O’simliklardan ilk marotaba tamaki va jigarsimon yo’sinning xloroplast DNK sini to’liq sekvenirlangan. Xloroplast DNKsi o’rtacha 120 000 – 170 000 nukleotid juftligidan iborat.Xloroplastlarning quruq moddasi tarkibida 20-45% oqsillar, 20-40% lipoidlar, 10-12% uglevodlar, 10% mineral elementlar, 5-10% yashil pigmentlar (xlorofill "a" va xlorofill "b"), 1-2% karotinoidlar, RNK va DNK borligianiqlangan.Xloroplastlardagi suvning miqdori 70% ga etadi. Ularda xilma xil gidrolitik va oksidlanish-qaytarilish fermentlari mavjud. H.M. Sisakyanning aniqlashicha, xloroplastlarda ko‘pgina fermentlar sintezlanadi.


25. Adamlardıń kelip shıǵıwı, evolyutsiyası
Odam yoki inson, shuningdek Homo sapiens ham deyiladi (lot. ongli odam), sut emizuvchilar sinfining Hominidae oilasiga mansub primat turidir. Odamlar abstrakt fikrlash, nutq, introspeksiya qobiliyatli yuksak rivojlangan miyaga egadirlar. Bunday miya bilan odamlar mehnat qurollari ishlatishni oʻrganib, boshqa tur hayvonlardan ilgʻorlashib ketdilar. Odam ijtimoiy mehnat asosida shakllangan tafakkur va nutqqa ega boʻlishi, mehnat qurollari yasashi va atrof muhitga faol taʼsir koʻrsata olishi bilan boshqa tirik mavjudotlardan farq qiladi. Odamni antropologiya fani oʻrganadi.Tabiyat fanlarining rivojlanishi bilan Odamning paydo boʻlishi toʻgʻrisida ilmiy fikrlar paydo boʻla boshladi. Fransuz olimi J.Lamark birinchi boʻlib Odamning paydo boʻlishini umumiy tarzda tushuntirib berdi. Uning fikricha, Odam daraxtda yashashdan yerda yurishga oʻtgan maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqan. Ingliz olimi Ch.Darvin odamning paydo boʻlishi muammosini evolyusion nuktai nazardan talqin qilib, Odam bilan odamsimon maymunlar uzoq umumiy ajdodga ega ekanligini koʻrsatib berdi. Uning fikricha, antropogenezda ham biologik omillar, yaʼni yashash uchun kurash, irsiy oʻzgaruvchanlik va tabiiy tanlanish amal qiladi. Lekin, koʻpchilik olimlarning fikricha, antropogenezda biologik omillar bilan bir qatorda ijtimoiy omillar (ijtimoiy hayot, ijtimoiy mehnat), ayniqsa, uning soʻnggi bosqichlarida katta ahamiyatga ega boʻlgan. Tik yurishga oʻtish Odam evolutsiyasida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, chunki tik yurish tufayli qoʻllar tayanch vazifasidan ozod boʻlib, mehnat qurollari yasab, uni ishlatadigan organga aylangan. Mehnat qurollarining paydo boʻlishi esa Odam tafakkurini kengaytirgan, uning tabiatga qaramligini kamaytirgan. Mehnat faoliyatining rivojlanishi bilan antropogenezda biologik omillar taʼsiri kamayib ijtimoiy omillar ahamiyati orta borgan.
Antropogenezda ijtimoiy hayot katta ahamiyatga ega boʻlgan. Odam ajdodlari azaldan tuda boʻlib yashashgan. Qoʻl mehnat organiga aylana borishi bilan ular jamoa boʻlib yashashga oʻtishgan, yaʼni birgalikda ovga chiqishgan, oʻzlarini himoya qilishgan; bolalarini tarbiyalashgan, ularga hunar oʻrgatishgan. Olovning kashf qilinishi, ovqatni pishirib yeyilishi odam jagʻ suyaklari va chaynash muskullari vaznini kamaytirib, jagʻlarning harakatlanishini osonlashtirgan, nutqning rivojlanishi uchun imkon yaratgan. Maʼnoli nutqning paydo boʻlishi esa odam tafakkurini kengaytirgan; Odamlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarning tezlashuviga olib kelgan. Bu jarayonlar tufayli, bosh miyaning vazni, katta yarim sharlar poʻstloq qismining sathi ortgan, natijada ong, tafakkur va nutq rivojlangan. Taxminlarga koʻra, dastlabki Odamlar bundan 1—2 mln. yil ilgari, hozirgi Odam bundan 40 ming yil ilgari paydo boʻlgan. Odam evolyusiyasining asosiy yoʻnalishlari. Mezozoy erasida hasharotxoʻrlar orasidan parapiteklar (maymunsimon hayvonlar) ajralib chiqqan. Ulardan keyinchalik yarim maymunlar, maymunlar va driopiteklar (daraxtda yashovchi maymunlar) kelib chiqqan. Iqlim sovib, oʻrmonlarning siyraklashib borishi bilan driopiteklar yerda yashashga oʻtishgan. Odam paydo boʻlishining 1-bosqichi maymunsimon hayvonlarning 2 oyoqda yurishga oʻtishidan iborat. Bu bosqichda oldingi oyoqlar tayanch vazifasidan ozod boʻlib, qoʻlga aylangan. Xuddi shu yoʻl bilan avstralopiteklar (jan. maymunlar) kelib chiqqan. Ular bundan 3—5 mln. yil ilgari Janubiy va Sharqiy Afrika hamda Janubiy Osiyoda yashagan. Antropogenezning 2-bosqichi ongli ravishda mehnat quroli yasashga oʻtishdan iborat. Eng qadimgi odam pitekan-troplar (maymun Odamlar) bundan 1 mln. yil avval yashagan. Ular skeleti qoldiqlari Yava oroli, Afrika va Janubiy Yevropadan topilgan. Pitekantroplar tuda boʻlib, gʻorlarda yashashgan; juda sodda tosh qurollar yasashgan; olovdan foydalanishgan. Ulardan keyinroq yashagan sinantroplar (xitoy odami) va neandertallar tosh va suyakdan qurol yasashni bilishgan, hayvon terisini yopinib yurishgan. Ularning bosh miyasi pitekantroplarga nisbatan yirikroq boʻlgan. Neandertallar skeleti krldiklari dastlab Germaniyaning Neandertal daryosi yaqinidan, keyinchalik Afrika, Osiyodan, jumladan, Surxondaryo vodiysidagi Teshiktosh gʻoridan topilgan. Neandertallar bundan 150 ming yil avval taxminan 100 kishidan iborat guruh boʻlib, gʻorlarda yashashgan. Eng soʻnggi neandertallar bundan 28 ming yil ilgari hozirgi Odamlar ora-sida yashagan. Ular imo-ishoralar va oddiy soʻzlar yordamida muloqot qilishgan; tosh, suyak va yogʻochdan mehnat qurollari yasashgan. Neandertallar orasida dastlabki mehnat taqsimoti paydo boʻlgan, deb taxmin qilinadi.
Hozirgi odamlar (kromanonlar)ning dastlabki vakillari bundan 30—40 ming yil avval paydo boʻlgan. Ular dastlab Fransiya janubidagi Kromanyon qishlogʻidagi gʻordan topilgan. Kromanyonlar boʻyining balantligi (180 sm), miya qutisi hajmining kattaligi (160 sm³), peshonasining keng va tik boʻlishi, qosh usti boʻrtigʻining boʻlmasligi, iyagining rivojlanganligi bilan sinantrop va pitekantroplardan farq qiladi. Ular urugʻ va jamoa boʻlib yashagan; boshpana qurishni, hayvonlar terisidan kiyim tikishni bilishgan; nutqi rivojlangan. Kromanyonlar hozirgi odamlar bilan birga aqlli odam turiga kiradi. Aqlli odam turi Yer yuzida keng tarqalgan, lekin bir tekis tarqalmasdan, populyatsiyalar (irqlar)ni hosil qilgan. Kromanyonlar davrida mehnat qurollarining yanada takomillashuvi sunʼiy yashash muxitining yaratilishi tufayli odam evolyusiyasida biologik omillar taʼsiri keskin kamayib, ijtimoiy omillar taʼsiri kuchayadi. Antropogenez jarayonida serpushtlik kamayib, jinsiy balogʻatga yetish sekinlashdi, bolalik davri va Odamning umri uzaydi. Hozirgi odamning paydo boʻlishi bilan tabiiy tanlanishning tur hosil qilish funksiyasi ham tugadi. Lekin odam jismoniy tipining turgʻunligi nisbiy boʻlib, tur doirasida morfologiya va funksiyalar turli yoʻnalishda oʻzgarib turadi. Agar bu oʻzgarishlar ontogenezning tezlashuvi bilan bogʻliq boʻlsa, akseleratsiya deyiladi.

❗26. Moxlar bòlimi klassifikaciyasi

27. Súyeklerdiń dúzilisi hám quramı (organikalıq hám anorganik elementlar)
Suyaklar — odam va umurtqali hayvonlar skeletining asosiy qismi. Suyak toʻqimasi biriktiruvchi toʻqimaning bir xili. Suyak boʻgʻimlar, boylamlar, muskullar va oʻziga birikkan paylar bilan birga tayanchharakat apparatini hosil qiladi. Suyak hujayralar (osteotsitlar, osteoklastlar) va hujayralar oraligʻi mineral moddalardan tarkib topgan. Osteotsitlar hujayralar oraligʻi moddasi bilan oʻralgan; oʻsimtalar yordamida oʻzaro tutashgan; suyak toʻqimasida moddalar (oqsil, suv, ion) almashinuvini, osteoblastlar esa suyaklar hosil boʻlishini, ularning soʻrilish (rezorbsiya) jarayonini taʼminlaydi. Osteoblastlar va osteoklastlarning birgalikda taʼsiri suyak ning oʻsishi va funksional zoʻriqishi oʻzgarishining asosini tashkil etadi. Hujayralararo modda kollagen (ossein) tolalar va asosiy moddadan iborat, bu moddalar suyakning pishiq va mustahkam boʻlishini taʼminlaydi. Suya k toʻqimasi kollageni oʻziga xos polipeptidlarning koʻpligi bilan togʻaydan farq qiladi. Asosiy modda glikoproteidlar va proteoglikanlardan tashkil topgan. Mineral komponenti apatit, sulfat va kalsiy karbonat kristallaridan iborat. Suyak embrional rivojlanish davrida biriktiruvchi toʻqima — mezenximadan hosil boʻladi. Birlamchi suyak ichki togʻay skeletning suyaklanishidan (yelka, son va boshqalar), ikkilamchi suyak teri osti tangachalaridan (peshona, tepa va boshqa suyaklar) vujudga keladi.
Suyak — kalsiy va fosfor deposi hisoblanadi. Paratgormon va kalsiotonin gormonlari kon plazmasida kalsiy miqdorini va osteoklastlarning soʻrilish faolligini boshkarib turadi. Suyak toʻqimasi juda faol regeneratsiya xususiyatiga ega boʻlib, organizmda toʻxtovsiz yangilanib turadi. Shu sababdan suyakning mexanik xossalari ham organizmga tushadigan yukka mos ravishda oʻzgarib boradi. Odam skeleti suyak tarkibi umr davomida yangilanib turadi.
Suyaklar tarkibi organik va anorganik moddalardan iborat. Suyakning organik moddasiga ossein deyilib, u suyak vaznining 1/3 qismini tashkil etadi, qolgan 2/3 qismi anorganik moddalardan iborat. Y osh kattalashgan sari suyaklar tarkibidagi anorganik moddalar miqdori ortib boradi. Shuning uchun keksalarning suyagi mòrt bòladi.Kalsiy, fosfor, magniy va boshqa elementlar nisbati ham o ‘zgaradi. Kichik maktab yoshidagi bolalar suyagi tarkibida ko‘proq kalsiy, katta maktab yoshidagi bolalaming suyagi tarkibida fosfor tuzlari ko‘p boladi. Suyaklarning tuzilishi va kimyoviy tarkibi o ‘zgarishi bilan ularning fizik xossalari ham o‘zgaradi. Bolalarning suyagi, to g ‘aylari mayin, qayishqoq bòladi. Suyak umumiy metabolizmda, xususan, tuz almashinuvida faol ishtirok etadi va mineral tuzlar ombori hisoblanadi. Suyakning tarkibi ancha barqaror. Uning tarkibida 45% mineral tuzlar (kaltsiy, kaliy, natriy va boshqa elementlarning tuzlari), 25% suv va 30% organik moddalar mavjud.

28. Ósimliklerde suwıqqa hám ıssıģa shıdamlılıq
Барча ўсимликлар ҳарорат даражаларига бўлган муносабатлари буйича бир-биридан фарқ қилади. Баъзи сувўтлари 60-80°С иссикликка эга булган булоқларда тарқалган. Кўпчилик юксак ўсимликлар учун максимал ҳарорат 40-50°С га тенг. Қишлоқ хўжалик экинлари учун эса максимал ҳарорат 39-40° С га тенг бўлиб, ҳароратнинг бундан орта бориши уларни шикастлайди. Ўсимликлар юқори ҳарорат таъсиридан шикастланганда, уларнинг ўлишдан олдин ҳужайралари ичида бўладиган биокимёвий жараёнлар ўртасидаги мувофиқлиқ бузилиб, протоплазмани заҳарлайдиган кераксиз моддалар вужудга келади. В.Ф.Алтергот ва бошқа олимларнинг фикрича, юкори даражадаги ҳарорат таъсирида оқсиллар парчаланиши тезлашади, хужайраларни заҳарлайдиган аммиак ҳосил бўлади ва тўпланади. Цитоплазманинг микроструктурасига салбий таъсир қилиб, ундаги оқсил-липоид бирикмалар ва пластидалар парчаланади. Нафас олишда ҳосил булган кимений энергия самарадорлиги кескин пасаяди ва унинг асосий кисми ташқи муҳитга иссиклик шаклида тарқалади. Иссикликка чидамли ўсимликлар протоплазмасининг қовушқоқлиги ва эластиклиги юқори бўлади. Боғланган сув микдори кўп оксиллари иссиқликка чидамли бўлиб, тезликда коагуляцияга учрамайди. Иссикликка чидамли ўсимликларнинг нафас олиш жараёнида кўпроқ органик кислоталар ҳосил бўлади ва улар аммиак билан реакцияга киришиб, аспарагин, глутамин каби аминокислоталар ҳосил килади. Натижада эркин аммиак нейтралланиб, усимликларга зарар етказ майди. РНК микдори кўп бўлган ўсимликлар ҳам иссикликка чи- дамли булади. Купчилик сув билан яхши таъминланган мезофит өсимликлар транспирация жадаллигини ошириш орқали кучли иссиқлик таъсиридан сақланади. Бу ўсимликларнинг барг ҳарорати ҳаво ҳароратига нисбатан 4-6°С гача паст бўлади. Ю.Г.Молотковский ва И.М.Жестковаларнинг кўрсатишича, барг тўқималарига шакар эритмаларининг (глюкоза, галактоза, сахароза, лак- тоза, малтоза, рафиназа) инфилтрация қилиниши уларнинг иссиқликка чидамлилигини оширади. П.А. Генкелнинг таклифларига асосан уруғларга экишдан олдин кал- ций хлор тузининг 0,25 фоизли эритмаси билан 20 соат давомида ишлов бериш ҳам ўсимликларнинг иссиқликка чидамлилигини оширади. "Ўсимликларнинг иссиқликка чидамлилигини ошириш мақсадида улар ни микроэлементларнинг тузлари билан ишлаш ҳам тавсия этилади.