J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Azottıń dáwirlik aylanısı. Azot biosferada eń kóp tarqalǵan elementlerden biri esaplanadı. Azot tiri organizmler ushın zárúr organikalıq zatlar: belok, nukleyn kislota, lipoproteyn, xlorofill quramına kiredi. Onıń tiykarǵı bólimi atmosferada molekulyar halatta (Ν2) boladı. Ximiya oqıw páninen sizge belgili, molekulyar azot atomları arasındaǵı baylanıs júdá bekkem. Kópshilik tiri organizmler molekulyar azottan paydalana alıw qábiletine iye emes. Sol sebepli azottıń dáwirlik aylanısında onı fiksaciyalaw hám payda lanıw múmkin bolǵan formaǵa ótkeriw áhmiyetli proceslerden biri esaplanadi. Atmosferadaǵı elektr qubılısları (shaqmaq) tásirinde azot kislorod penen reakciyaǵa kirisip azot oksidi (HO2)in payda etedi. Azot oksidi suwda erip nitrit (HΝO2) jáne nitrat (NΝO3) kislotalardı payda etedi hám jawınlar menen topıraqqa túsedi. Topıraqqa túsken kislotalar dissociaciyası nátiyjesinde nitrit (ΝO2) jáne nitrat (ΝO3) ionlardı payda etedi hám ionlar túrinde ósimlikler tárepinen ózlestiriledi. Azottıń dáwirlik aylanısında mikroorganizmler áhmiyetli rol oynaydı. Tábiyatta azottıń biologiyalıq fiksassiyası bir qansha prokariotlar: azot fiksaciyalawshı azotobakteriyalar hám sobıqlı ósimlikler tamırında simbioz jasawshı túynek bakteriyalar tárepinen ámelge asırıladı. Olar gaz tárizli azottı ammoniy duzlarına aylandıradı. Haywanlar ósimlikler menen azıqlanadı jáne olardıń quramındaǵı beloklar haywan beloklarına aylandırıladı. Haywan hám ósimlikler nabıt bolǵan soń, olardıń qaldıqları shiriwi sebepli topıraq azottıń organikalıq hám anorganikalıq birikpeleri menen bayıydı. Shiritiwshi bakteriyalar azotlı organikalıq birikpelerdi (belok, moshevina, nukleyn kislota) ammiakqa shekem tarqatadı. Bul process ammonifikaciya dep ataladı. Payda bolǵan ammiak nitrit hám nitratlarǵa shekem oksidlenedi. Bul proceste eki topar nitrifikaciyalawshı bakteriyalar qatnasadı: birinshi topar ammiaktı nitrit kislotaǵa, ekinshi topar bolsa nitritti nitrat kislotaǵa oksidleydi. Bul process nitrifikaciya dep ataladı. Bul bakteriyalar ammiaktı oksidlew nátiyjesinde payda bolǵan energiya esabına anorganikalıq birikpelerden organikalıq birikpelerdi sintezleydi. Payda bolǵan nitrit hám nitratlar ósimlikler tárepinen ózlestiriledi. Azot birikpeleriniń (nitrit hám nitrat) molekulyar azotqa shekem qaytarılıwı – denitrifikaciya procesinde azot atmosferaǵa ajıraladı. Bul denitrifikaciyalawshı bakteriyalar esabına ámelge asadı. Azottıń dáwirlik aylanısına antropogen faktordıń tásiri tógin islep shıǵarıw sanaat kárxanaları iskerliginde kóp muǵdarda azotlı tóginler islep shıǵarıwǵa sarıplanıwında júzege keledi. Azotlı tóginlerden kóp muǵdarda paydalanıw topıraqtıń halatın buzadı, artıqsha azot birikpeleriniń topıraqtan suw háwizlerine juwılıp ketiwi qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwına sebep boladı

57. Qaraqalpaqstanda ósetuǵın dárilik ósimlikler
Házirgi dáwirde medicinada qollanılatuǵın dári-dármanlardıń 40—47% ósimlik shiyki onimlerinen alınadı. Dárilik ósimliklerdiń qurıtılǵan oti, burtigi, tamiri, tamirpaqali, tuynegi, piyazı, qabıqligi, japiragi, guli, ǵumshasi, mıywesi, danı, sherbeti paydalanıladı. Dárilik ósimliklerdi 2 qıylı klassifikaciyalaw qabıl etilgen: 1) tásir etiwshi elementlardıń quramına qaray — alkaloidli, glikozidli, efir maylı, vitaminli hám basqalar, 2) farmakologik kórsetkishlerine qaray — tınıshlandiriwshi, awrıwqaldiriwshi, uyıqlatıwshi, júrek-tamır sistemasına tásir etiwshi, oraylıq nerv sistemasın qozǵawtıwshı, qan basımın páseytiriwshi hám basqalar.
Qaraqalpaqstan Respublikasında dárilik ósimliklerdiń 364 túri bar. Ferula urıwınıń qaynatılǵanı (urıwı tap sipsenikiga uqsas qońır reń, forması da soǵan uqsap ketedi) 3 mezgil 50 grammdan ishilsa, ana súti kóbeyedi. Shiresine ánjir qosıp jeyilse, sarı awriw (gepatit) keselligin dúzetedi. Shash tógiliwine de oǵada paydalı bolıp tabıladı.Boyan túbirlerinen tayarlanǵan qurǵaqlay hám gewek ekstraktlar tımaw, tuberkulyoz hám de ókpe, bawır, nápes jolları hám júrek-qan tamırları kesellengende element almasınıwın normaģa keltiriwde, buwma, onkologik, awqattan záhárleniw, as qazan, asqazan hám de on eki barmaqlı ishek yarasida, teri kúyiwi, sonıń menen birge, basqa keselliklerde usınıs etiledi.
Amudaryo deltasi, Qizilqum va Ustyurt kengliklarida tarqalgan va “cho‘l jensheni”, “sahrodagi hayot ildizi”, “oltin tomir” nomlari bilan ataluvchi sistanxe o‘simligi.Da’rilik o’simliklerden ko’birek, qizilmiya, da’rilik gulxayri, zubturum, isiriq, shashiratqi, shuvaq, jantaq, jalpiz, kiyikoti, tawrayhani, qizilsha ham tag’I basqalar tarqalg’an.


58. DNK molekulası funksiyasınıń jańalıq ashılıwı
Dezoksiribonuklein kislota (DNK) — nuklein kislotalarining bir turi. Tarkibida dezoksiriboza, azot asoslaridan adenin (A), guanin (G), sitozin (S) va timin (T) hamda fosfat kislota boʻladi. Barcha tirik organizmlar hujayrasida uchraydi va koʻpchilik viruslar tarkibiga kiradi. Tirik organizmlarda irsiy belgilarni saqlash va nasldan-naslga oʻtkazish vazifasini bajaradi. DNK ning nukleotidli tarkibi, yaʼni uning birlamchi strukturasi har bir organizm uchun oʻziga xos va qatʼiy individual boʻlib, biologik informatsiyaning kod shaklda yozilishidir. DNK ning genetik ahamiyatini dastlab O.Everi shogirdlari bilan birga aniqlagan (1944, AQSH). DNK tarkibidagi nukleotidlarning oʻzaro munosabati maʼlum qonuniyatlarga boʻysunadi. Bu qonuniyatlar E. Chargaff (AQSH) tomonidan aniqlangan (1950). Bu qoidaga asosan DNK dagi purin asoslarining yigʻindisi pirimidin asoslarining yigʻindisiga teng boʻlib, bunda A ning miqdori T miqdoriga va G ning miqdori S miqdoriga teng . Mazkur qoidalarga asoslanib D.Uotson va F.Krik DNK ning strukturaviy modelini kashf etishdi (1953). Bu modelga koʻra, DNK molekulasi qoʻsh spiral hosil qiluvchi ikkita polinukleotid zanjirdan tashkil topgan va har ikkala zanjir bir umumiy oʻqqa ega. Zan-jirning bir oʻrami orasidagi masofa 34 A ga teng va 10 ta nukleotid qoldigʻidan tashkil topgan (V-shakl). Polinukleotid zanjirlarning pentozafosfat guruhlari spiralning tashqi tomonida, azot asoslari esa ichki tomonida joylashgan. Polinukleotid zanjirlar bir-biriga nisbatan teskari yoʻnalgandir. DNK ning bir zanjiridagi nukleotidlarning ketma-ketligi, ikkinchi zanjirdagi nukleotidlarning ketma-ketligini taʼminlaydi yoki ular komplementar (toʻldiruvchi) hisoblanadi. Komplimentarlik nuklein kislotalarning strukturaviy va funksional tuzilishida universal prinsip hisoblanadi. Koʻpchilik tabiiy DNK molekulalari qoʻsh zanjirli va toʻgʻri chiziqli holda uchrasada, biroq, ular juda katta mol/massa ga ega boʻlgan molekulani kichik xdmda joylash uchun buklangan, halqa, superspiral va boshqa shakllarni olishi mumkin. Ayrim viruslar DNK si bir zanjirli boʻladi. Prokariotlar hujayrasida DNK bitta xromosomada mujassamlashgan boʻlib, mol/massasi 10’ dan ortiq va uzinligi taxminan 1 mm ga teng. Eukariotlar hujayrasidagi DNK asosan yadroda de-zoksinukleoprotein (DNP) shaklda boʻlib, xromosoma yoki xromatinning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Yadrodan tashqari DNK mitoxondriy va xloroplast tarkibida ham uchraydi.

59. As sińiriw shólkemleriniń dúzilisi hám funktsiyası.
As sińiriw sisteması, organizmge túsken awqattıń mexanikalıq hám ximiyalıq qayta isleniwin hám as sińiriw kanalınan awqatlıq zatlardıń sorılıwın táminleydi. Quramalı assińiriw qubılısı, pútin assińiriw kanalınıń basınan arqasına shekem izbe-iz iske asadı. As sińiriw jolınıń hár bir bólimi ózine tán morfologiyalıq hám funktsionallıq qásiyetleri menen parq qıladı. As sińiriw jolınıń tiykarǵı bólimleri: awız boslıǵı, jutqınshaq, qızıl óńesh, asqazan, jińishke hám juwan isheklerden ibarat. As sińiriw jolı bas bólimindegi awız jarıǵınan baslanadı hám anal tesigi (artqı shıǵarıw tesigi) menen tamamlanadı. As sińiriw kanalına as sińiriw bezleriniń jolları, nayları quyıladı.