J. R. Zaynalov, S. S. Aliyeva, Z. O

1.6. Soliq elementlari

Soliq elementlari haqida gap borganda ko‘pincha adabiyotlarda soliqqa tortish tizimi haqida so‘z yuritiladi. Soliq tizimi qonun doirasida undiriladigan soliqlarning nazariy jihatdan tuzilish shakllari yig‘indisini anglatadi. U soliq tizimidan amaliy qo‘llanish usullari bilan farq qiladi. Chunki ularni undirish usullari davlatning qonunchilik hujjatlari orqali belgilanadigan tamoyillari yigʻindisining ijtimoiy mohiyatini aks ettiradi va u davlatning ijtimoiy-iqtisodiy tizimi hamda bozor iqtisodiy munosabatlarining taraqqiyot bosqichlari bilan aniqlanadi.

Shu o‘rinda soliqqa tortish tizimi haqida to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, soliqqa tortish tizimi soliq tizimiga nisbatan tor tushuncha bo‘lib, aslida soliq tizimiga kiradi. Soliq tizimi soliqqa oid barcha munosabatlarni qamrab olsa, soliqqa tortish tizimi esa, ushbu munosabatlarni soliqlarni undirish bo‘yicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Shu jihatdan soliqqa tortish tizimi qonun chiqaruvchi hokimiyat tomonidan qonun yo‘li bilan belgilangan hamda ijro hokimiyati tomonidan soliqlarni tashkil etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuasidan iborat. Soliqqa tortish tizimining mohiyati garchan o‘zgarmas bo‘lib ko‘rinsada, uning shakl-shamoyili va yo‘nalishi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga, qolaversa soliq siyosatining mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Chunki, soliqqa tortish tizimi o‘z ichiga tarkiban soliq elementlari, soliqlarni tashkil etish tamoyillari va usullarini oladi, bu elementlarning qay darajada talqin etilishi esa, bevosita davlat siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, soliq elementlariga kiruvchi soliq stavkasining qaysi turlari ko‘proq amal qilishi, soliq imtiyozlarining qay darajada belgilanishi, soliqlarni undirishni qaysi usullaridan ustuvorlik bilan foydalanish asosan ijro hokimiyati faoliyatining mazmuniga bog‘liq. Binobarin, shu ma’noda xuddi soliqlarni vazifalari kabi soliqqa tortish tizimi ham har bir davlatda o‘ziga xos tarzda amal qilishi va tashkil etilishi mumkin.
Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, davlat qonunchiligi bilan belgilangan va uning maxsus idoralari tomonidan undiriladigan soliqlarni tashkil etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuiga soliqqa tortish tizimi deb ataladi.
Soliqqa tortish tizimining asosiy bo‘g‘ini hisoblangan soliq elementlari soliqqa tortishda ifodalanadigan tushunchalar bo‘lib, ular soliq to‘lovchilar va soliqni undiruvchi o‘rtasidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlarda namoyon bo‘ladi.
Soliq solish tizimi o‘ziga xos funksional elementlarni o‘z tarkibida ifoda qilishi bilan ham ajralib turadi. Soliq elementlari: soliq subyekti, soliq obyekti, soliq predmeti, soliq manbai, soliqqa tortish birligi, soliq stavkasi, soliq imtiyozlari, soliq normasi, soliqni to‘lash muddatlari, soliq yuki, soliq bazasini hisoblash usullari, soliqqa tortish usullari va shu kabi tushunchalarni qamrab oladi. Quyida soliq elementlarining har biriga qisqacha izoh beramiz.
Soliq subyekti – soliq to‘lash majburiyati yuklangan yuridik va jismoniy shaxslar yoki boshqacha qilib aytganda soliq subyekti – bu soliqqa oid munosabatlarni tashkil etuvchi tomonlarning o‘zaro majmuasi bo‘lib, unda bir tomondan soliq to‘lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar) boshqa tomondan soliqni undirish vakolati yuklangan soliq xizmati organlari – Davlat soliq qo‘mitasi, soliq boshqarmalari, tuman va shahar davlat soliq inspeksiyalari qatnashadi. O‘z faoliyatida barcha yuridik va jismoniy shaxslar soliq subyekti sifatida namoyon bo‘lmaydi. Chunki, bu yerda soliqlardan batamom ozod etiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar mavjudki, ular soliq subyekti sifatida soliq munosabatlarida ishtirok eta olmaydi. Ammo, barcha soliq xizmati organlari soliq subyekti sifatida maydonga chiqadi.
Ular doimiy real soliq to‘lovchisi bo‘lavermaydi. Soliq yukini bir soliqda tortish subyektidan ikkinchi shaxs zimmasiga yuklatish mumkinligi soliqning sohibi degan tushunchani keltirib chiqaradi, qolaversa bu tushuncha soliqqa tortishning butun yukni o‘z zimmasiga olgan, ya’ni amalda soliqni to‘lovchi shaxsni anglatadi. Masalan, aniq soliqqa tortiladigan tovarlarning iste’molchilari soliqni to‘lovchilar bo‘lib hisoblanadilar.
Soliq agenti – yuridik va jismoniy shaxslardan soliqni ushlab qolish va davlat byudjetiga o‘tkazib beruvchi yuridik shaxslar. Bunda yuridik shaxslar, ular o‘z faoliyatida bevosita yoki bilvosita ishga yollaganligi natijasida to‘lanadigan ish haqidan, dividendlardan, doimiy muassasa orqali faoliyat ko‘rsatmaydigan norezident yuridik va jismoniy shaxslardan ushlanishi lozim bo‘lgan soliq summalarini ushlab qoladi va byudjetga o‘tkazib beradi, ushlab qolinmagan, kam ushlab qolingan va o‘z vaqtida o‘tkazib berilmagan soliq summasi uchun javobgar bo‘lib qolaveradi, ya’ni ushbu keltirilgan dalillardan aytishimiz mumkinki, har bir yuridik shaxs soliq munosabatlarida soliq subyekti bo‘lishi bilan birgalikda soliq agenti sifatida ham ishtirok etadi. Soliq agenti adabiyotlarda asosan fiskal agent sifatida e’tirof etiladi.
Soliq obyekti deganda soliq to‘lovchining soliq solinadigan daromadi, mol-mulk qiymati, tovar, yer maydoni, ot kuchi va boshqalar tushuniladi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, boshqa tushunchalar, ya’ni soliqqa tortish predmeti soliq bazasi va shu kabilarning ahamiyati turli bo‘lsa ham, ular soliq obyekti tushunchasi bilan oʻzaro bog‘liqdir. Soliq munosabatlari doirasida soliq to‘lovlari majburiy xususiyatga ega bo‘lganligi tufayli soliq obyektlarini turli ko‘rinishlarda qonunlar asosida yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni hisobga olgan holda, soliqqa tortish obyekti bevosita soliq to‘lovchilarning majburiyatini yuzaga keltiradigan huquqiy omillar (xatti-harakatlar hodisalar holatlar)da kuniga o‘z ifodasini topmoqda.
Amaldagi qonun va nizomlarga ko‘ra jismoniy shaxslarning mulki bo‘lgan turar-joylar, kvartiralar, bozorchilik va uzumchilik shirkatlari a’zolarining bog‘-hovlisidagi uychalari, garajlar, imoratlar, binolar va inshootlar mol-mulk ko‘rinishida soliq obyektini yuzaga keltirib chiqaradi, ammo amal qiluvchi qonun binolar, imoratlar va inshootlar deganda nima tushunilishini belgilab bermaydi, oxir-oqibat bu soliq to‘lovchi subyektlarning huquqlarini cheklanishiga sabab bo‘lmoqda. Chunki mol-mulk shakllarini qaysi muddatlarda yuzaga keltirilishidan qat’i nazar nazorat yagona mol-mulk ko‘rinishida soliq obyektini yuzaga keltirilmoqda va undan soliq belgilangan foizlarda undirilib kelinmoqda.
Soliqqa tortish predmeti – soliq solinadigan daromad, oborot, mol-mulk va boshqalarga bo‘lgan huquq emas, balki ularning o‘zidir, ya’ni soliq solish obyekti bo‘lib biror-bir soliq predmetiga bo‘lgan huquq tushunilsa, predmet bo‘lib ana shu egalik qilinadigan daromad, yer uchastkasi, imorat va boshqalarning o‘zi tushuniladi. Soliq obyekti yoki soliqqa tortish predmeti, unga kim egalik qilish huquqiga ega bo‘lsa, unda soliqni to‘lash majburiyati, ya’ni soliq subyektini namoyon qiladi. Demak, aytishimiz mumkinki, soliqqa tortish predmetiga egalik qilish huquqi soliq obyektini vujudga keltirsa, o‘z navbatida ushbu predmetga kimning egalik qilishi soliq subyektini yoki soliq to‘lovchisini namoyon etadi.
Soliq solish tizimi tarkibida o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatga ega bo‘lgan elementlardan biri bo‘lib soliqlarni tashkil etish manbai bo‘lib hisoblanadi.
Soliq manbai bo‘lib soliq to‘lovchining daromadi hisoblanadi. Ayrim hollarda soliq to‘lovchining mol-mulki shunday manba bo’lishi mumkinki, agar soliq to‘lovchi pul mablag‘lari ko‘rinishidagi soliq manbasiga ayrim sabablarga koʻra ega bo‘lmagan taqdirda. Shuni taʼkidlash kerakki, soliq to‘lovchilar tomonidan soliq manbasini mustaqil tanlash imkoniyatlari cheklangandir. Ular faqat faoliyat yo‘nalishlarini o‘zgartirish orqali soliq manbasini u yoki bu ko‘rinishiga ega bo‘lishi mumkin, ya’ni: daromad yoki foydaga. Ayrim hollarda ushbu manbalar o‘rnini sarmoya yoki amortizatsiya ajratmalari ham tashkil etishi mumkindek tuyuladi, lekin bular manba sifatida ishtirok etganda edi, unda doimiy soliqlar to‘lovini ta’minlashda ojizlikka erishgan bo‘lar edik. Soliq obyektining o‘lchov birligi (daromadning puldagi birligi, yer solig‘iga gektar yoki kvadrat metr, transport solig‘ida ot kuchi va boshqalar bo‘lib hisoblanadilar. Shuni ham ta’kidlash kerakki, soliq va soliq elementlarining harakati doirasi asosan soliq solish bazasiga bog‘liq bo‘ladi. Soliqning hajmi bir tomondan soliq stavkalarining miqdoriga, ikkinchi tomondan shu bilan birga soliq stavkasi va qo‘llaniladigan obyektning chegarasiga bog‘liqdir. Soliq bazasi soliq stavkasini daromad (foyda) chegarasi doirasida qayd etiladigan daromad summasining miqdoridir. Soliq bazasining miqdori, ya’ni soliqqa tortilishi lozim bo‘lgan daromad (foyda) chegarasi qonunda ko‘rsatilgan chegaralarga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi. Misol uchun, soliq to‘lovchilariga taqdim etiladigan soliq imtiyozlariga muvofiq ravishda kamaytirilishi mumkin.
Soliq bazasi – soliq obyektining soliq stavkasi qo‘llaniladigan miqdori. Hisoblanadigan soliq miqdori nafaqat soliq stavkalarining miqdoriga, shu bilan birgalikda soliq stavkasi qo‘llaniladigan obyektning miqdoriga ham bog‘liq bo‘ladi. Soliq bazasining miqdori qonunchilikda soliqqa tortilishi lozim bo‘lgan soliq obyektidan ruxsat etiladigan chegirmalarga bog‘liq ravishda o‘zgarib turishi mumkin. Soliq bazasini soliq to‘lovchilarning mazkur toifasiga taqdim etiladigan soliq imtiyozlariga muvofiq ravishda kamaytirishga ruxsat etiladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, soliq bazasi soliq obyektidan katta yoki kichik bo‘lishi mumkin. Masalan, yuqorida qayd etganimizdek, soliq to‘lovchiga soliqdan imtiyozlar ko‘zda tutilgan bo‘lsa, bunday sharoitda soliq bazasi soliq obyektidan kichik, soliq obyekti qonunchilik bilan kengaytiriladigan bo‘lsa undan katta bo‘lishi mumkin.
Soliqqa tortish birligi – bu obyektning o‘lchov birligidir. Masalan, daromad yoki mol-mulk solig‘ida obyektning o‘lchov birligi bo‘lib uning so‘mdagi bahosi ifodalansa, yer solig‘ida o‘lchov birligi bo‘lib kv.m. yoki gektar hisoblanadi.
Soliq stavkasi – obyektning har bir birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo‘yilgan me’yordir. Soliq stavkasi soliq elementlari ichida eng ko‘p amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan unsurdir. Chunki, soliq stavkalarini o‘zgartirish orqali davlat xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga sezilarli ta’sir etadi, ayrim faoliyat, sohaga ustuvorlik berilishi, kapital zarur sohalarga yo‘naltirilishi, rag‘batlantirilishi mumkin.
Soliq stavkalari ikki xil ko‘rinishda: qat’iy stavkalarda va nisbiy (foiz) stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat’iy stavkada belgilangan holda soliq obyektga nisbatan qat’iy so‘mda belgilanadi. Masalan, yer solig‘ining har bir gektari uchun qat’iy so‘mda soliq miqdori o‘rnatilgan. Yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori belgilangan.
Soliq stavkasi bu soliq solishning foizlardagi yoki so‘mlardagi ulushi bo‘lib hisoblanadi. Bunday ulush soliq to‘lovlarini amalda qa’tiy so‘mlarda byudjetga undirilib borilishini ifodalaydi yoki soliq stavkasi bu soliqqa tortiladigan birlikka nisbatan undiriladigai soliq miqdorini ifodalovchi ko‘rsatkichlardir.
Soliq stavkalarini doimiy chegaralarini belgilash soliq to‘lov to‘liqligini ta’minlashda muhim rol o‘ynashi mumkin. Shu bois soliq stavkalarini belgilash huquqiga ega bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi soliq stavkalarini soliq obyektlariga nisbatan uzoq muddatga mustahkamlab qo‘yishi chora-tadbirlarni ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynab kelmoqda. Agarda undiriladigan soliqlarning miqdori byudjet tanqischiligini oshirishga sabab bo‘lsa, unda soliq stavkalarining miqdori qonunchilik doirasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari bilan qayta koʻrib chiqilishi mumkin.
Ammo har qanday sharoitda soliq stavkasini pasaytirilishi iqtisodiyotni rivojlantirishi aholining pul to‘lov qobiliyatini oshirishga asos solishi muqarrardir.
Soliq imtiyozlari – soliq to‘lovchilarga soliqlar bo‘yicha turli xil yengilliklar bo‘lib, ular vaqtinchalik va doimiy, to‘liq yoki qisman va boshqa ko‘rinishlarda berilishi mumkin.
Investitsion soliq krediti – bu soliqning to‘lov muddatini shunday o‘zgartirishki, bunda tashkilotning muayyan asoslari mavjud bo‘lgan taqdirda, ma’lum bir muddat va me’yorlarda o‘zlarining soliq bo‘yicha to‘lovlarini keyinchalik bosqichma-bosqich kredit va hisoblangan foiz summalarini to‘lab berish sharti bilan kamaytirishdir.
Investitsion soliq krediti byudjetga o‘tkazilishi kerak bo‘lgan daromad qismidan tegishli soliq turi bo‘yicha to‘lov summasini, har bir hisobot davrida hisoblangan soliq bo‘yicha to‘lov summasining 50 foizi miqdoridan oshmagan holda kamaytirish hisobiga taqdim etiladi. Bunda soliq davri mobaynida jamg‘arilgan kredit summasi tashkilotning ushbu soliq davrida to‘lanadigan soliq summasining 50 foizidan oshmasligi kerak. Investitsion soliq kreditining foiz stavkasi Rossiya federatsiyasi Markaziy bankining qayta moliyalashtirish stavkasining ½ foiz stavkasidan kam bo‘lmagan va ¾ foiz stavkasidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda belgilanadi.²⁰
Soliq bazasini hisoblash usullari. Soliq bazasini hisoblashning ikki xil usuli mavjud bo‘lib, ular kassa usuli va hisobga olish usullaridir. Kassa usulida soliq to‘lovchida soliqlarni to‘lash majburiyatlari daromad olganidan keyin vujudga kelsa, hisobga olish usulida esa daromad olingan yoki sotishdan tushum qachon kelib tushushidan qat’i nazar tovarlarni jo‘natilishi o‘z navbatida soliqlarni to‘lash majburiyatlarini vujudga keltiradi.
Soliqqa tortish usullari uch xil ko‘rinishda amalga oshirilib, ular quyidagilarga: soliqqa tortishning kadastrli, deklaratsiya va manba oldidan soliqqa tortish usullariga ajratiladi. Ularning keng bayoni keyingi savollarda ochib beriladi.
Soliqlarni to‘lash muddatlari va tartiblari. Soliq qonunchiligida har bir soliq turining byudjetga to‘lash muddatlari belgilangan. Soliqni to‘lash muddatlari deganda soliq to‘lovchilarning davlat byudjeti oldida soliq majburiyatlarining bajarish muddati ifodalanadi. Soliqni to‘lash muddatlari o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki xil ko‘rinishga ega: avans (bo‘nak) to‘lovlari va haqiqiy daromad olinganidan keyingi to‘lovlar.
Soliqni to‘lash tartibida esa, soliqni yo‘naltirilganligi (byudjetga yoki byudjetdan tashqari fondlarga), soliqni to‘lash vositasi (milliy valyuta, so‘mda yoki boshqa mamlakatlar milliy valyutasida. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligiga muvofiq soliqlar faqat milliy valyuta, so‘mda to‘lanishi mumkin) hamda soliqni to‘lash shakllari (naqd pul yoki naqd pulsiz) ifodalanadi.
Soliq yuki – soliq to‘lovchining muayyan vaqt oralig‘ida to‘lagan soliqlari yig‘indisini ifodalaydi. Bunda soliq to‘lovchilarning to‘laydigan barcha soliqlar va soliqsiz majburiy to‘lovlarining yig‘indisi ifodalanadi. Soliq yukining aniq soliq to‘lovchilar zimmasiga qancha to‘g‘ri kelganligini aniqlash ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Biroq to‘g‘ri soliqlarda soliq og‘irligi aynan soliqni byudjetga hisoblab o‘tkazuvchi soliq to‘lovchilar zimmasiga tushsa, egri soliqlarda soliq yuki soliqni to‘lovchilar emas, balki tovar (ish, xizmat)larni iste’mol qiluvchilar zimmasiga tushadi. Muayyan turdagi yuridik va jismoniy shaxslar bo‘yicha soliq yukini bir yilda byudjetga to‘langan barcha majburiy to‘lovlar yig‘indisi orqali aniqlash mumkin. Soliq yukining darajasi o‘z navbatida mamlakatning iqtisodiy qudratiga, inflyatsiya darajasiga, davlatning vakolatli funksiyalarni qo‘llashiga, qolaversa bozor munosabatlarining rivojlanishini va ijtimoiy harakat doirasiga bevosita bog‘liq bo‘ladi.
Soliq yukini ifodalashning bir qancha ko‘rinishlari mavjud: makrodarajadagi soliq yuki, mezodarajadagi soliq yuki va mikrodarajadagi soliq yuki. Soliq yuki makrodarajada ifodalanganda butun mamlakat miqyosida ifodalanib, asosiy ko‘rsatkich sifatida muayyan vaqt oralig‘ida davlat byudjetiga kelib tushgan soliqlar yig‘indisini ana shu vaqt oralig‘ida yaratilgan YaIM yoki MD ga nisbati olinadi. Mezodarajada alohida olingan soha, tarmoq yoki sektorga to‘g‘ri keladigan soliq yuki ifodalansa, mikrodarajada esa, aniq bir olingan subyektga to‘g‘ri keladigan soliq yuki ifodalanadi.