Й. Турсунов меҳнат ҳУҚУҚИ

Меҳнатни нормалаш сарфланган меҳнатни ўлчаш ва унга яраша ҳақ 
тўлаш имконини беради. Меҳнатнинг қуйидаги нормалари кўзда тутили-
ши мумкин: 
а) вақт нормаси; 
б) ишлаб чиқариш нормаси; 
в) хизмат кўрсатиш нормаси; 
г) ходимлар сони нормаси. 
Меҳнат нормалари вакиллик органи ва иш берувчи томонидан бир-
галикда ишлаб чиқилади ҳамда тасдиқланади. 
Одатдаги шароитлардан четга чиқилганда меҳнатга ҳақ тўлаш 
махсус тартибда амалга оширилади. Жумладан, Меҳнат Кодексининг 
157, 158, 159, 160-моддаларида ана шундай одатдан ташқари шароитлар 
кўзда тутилган. Иш вақтидан ташқари вақтдаги ишлар, дам олиш кунла-
ри ва байрам кунидаги ишлар учун камида икки баробар ҳақ тўлаши, 
башарти ана шу вақтларда ишлагани учун ходимга бошқа дам олиш бе-
рилган бўлса, у ҳолда бир баробар ҳақ тўланиши назарда тутилган. 
Тунги вақтларда (соат 22.00 дан 6.00 гача бўлган вақт) ишланган ҳар 
бир соат учун бир ярим баробардан кам бўлмаган миқдорда ҳақ тўлаш 
белгиланган. Жамоа шартномаларида тунги вақтларда ишлаганлик учун 
бошқа имтиёзлар берилиши, кечки сменада ишловчилар меҳнатига ҳам 
оширилган тарзда иш ҳақи тўланиши назарда тутилиши мумкин. 
Яроқсиз маҳсулот ходимнинг айбисиз тайёрланганида унга ўртача 
иш ҳақи миқдорида ҳақ тўланмайди. Ходимлар иш берувчининг айби 
билан бекор туриб қолганида уларга ўртача иш ҳақидан кам бўлмаган 
миқдорда ҳақ тўланади. Ходимнинг айби билан бекор туриш меҳнат ин-
тизомини бузиш деб баҳоланади ва иш ҳақи тўланмайди. Бир неча 
касбда (лавозимда) ва ўриндошлик асосида ишловчи ходимларга ўзаро 
келишув шартларига кўра иш ҳақи тўланади. 
Акциядорлик жамиятлари шаклида хўжалик фаолияти юритаётган 
корхоналарнинг ходимларига, шу жумладан жамият ижроия-бошқарув 
органи раҳбарияти таркибига кирувчи ходимларга иш ҳақи тўлашнинг 
хусусиятлари, иш ҳақи тизими, шакллари, устама ва қўшимча тўловлар 

---

тўлаш асосларини белгилаш тартибларига тааллуқли ўзига хос хусуси-
ятлар Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлиги томонидан 1997 йил 
6 сентябрдаги 611-сонли «Акциядорлик жамиятларида меҳнат муноса-
батларини тартибга солишни такомиллаштириш юзасидан тавсиялар»да 
баён этилган. 
Ўзбекистон Республикаси Касаба уюшмалари Федерацияси Кенга-
ши томонидан 2000 йил 10 январдаги «2000 йил учун жамоа шартнома-
ларини тузиш бўйича тавсиялар»да айтилишича, корхонада иш ҳақи ти-
зимларини белгилаш, ишбай ва вақтбай иш ҳақи тўланадиган иш турлари-
ни, у ерларда ишбай ёки вақтбай иш ҳақи шаклларидан қай бирини (тўғри 
ишбай, эгри ишбай, мукофотли ишбай; оддий вақтбай ёки мукофотли вақт-
бай ва ҳоказолар) танлаш; зарарли ва оғир шароитларда ишловчи ходимлар 
учун устамалар тўлаш шартлари, миқдорлари, кечки ва тунги вақтларда 
ишлаганлик учун устамалар ҳақ миқдорлари ҳамда иш ҳақи тўлаш, уни му-
айян ҳолатлар туфайли сақлаб туриш шартномасида акс эттирилиши лозим.