Й ва ўрта махсус таълим вазирлиги улғайишидаги ўзгаришлари

БОЛАЛАР ВА УСПИРИНЛАРНИНГ УСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИНИ УМУМИЙ ҚОНУНИЯТЛАРИ
♦♦♦ Ўсиш ва ривожланиш тўғрисида тушунча.
♦♦♦ Ривожланишнинг нотекислиги ва системогенез.
♦*♦ Ривожланишнинг узлуксизлиги.
♦♦♦ Акселерация.
♦♦♦ Ирсият.
Ша.хснинг баркамол ривожланишига организмни атроф муҳш билан фаол ҳамкорлиги оқибатида эришилади.
Бола онтогенезининг муз^им қонуниятларига гетера — хрония ва ҳаёт у^гун муҳим функционал тизимларни мудда — тидан илгари етилиши ҳодисаси {акселерация) билан узлук — сиз ўсит ва ривожланиш киритилади,
Ўсиш деганда тўқималар, аъзолар ва умуман тана массасини ортиши тушунилиб, у, одам танаси катталиги ва ша1слини хмос равишдаги ўзгаришлари билан белгиланади. Барча тўқималар ўсади, лекин ушбу жараённхгнг жадаллиги инсон ^^аётининг а-лоҳида даврларида турлича ҳамда алоҳида тўқималар аъзолар ва тизимлар учун бир вақтда содир бўл — майди. Ўсиш жараёни ўз чегарасига эга бўлиб, аёллар учун 20 — 25 ёшни ва эркаклар учун — 23 — 25 ёшни ташкил қилади.
Ҳужайралар сонининг купайиши билан бир вақтда уларнинг сифат кўрсаткичларини ҳам ўзгариши содир бў — лади, яъни функционал жиҳатдан турли моз^иятга эга тўқгьмалар ҳосил бўлади ва ривожланади, улар ^гураккаб аъзоларга бирлашадилар, алоҳида тизимларга хос бўлган морфологик тўзилмалар шаклланади. Одам организмининг ривожланиши унинг барча ҳаёт цикли даврида содир бўлади. Бунга, вояга етган даврдан бошланадиган қариш жараёнлари ҳам киради ва, қоидага биноан, организмни қайтар ри — вожланиши бошланади. Ривожланиш жараёни аъзолар ва уларнинг тизимлари фаолиятини функционал дифферен — цияланиши ва такомиучланишида намоён бўлади, масалан, марказий асаб тизимининг рефлектор фаолиятини ички кортикал алоқаларни, юрак — томир, овқат ҳазм қилиш, та — янч — қаракатланиши ва бошқа тизимларнинг мураккабла — шуви ва ривожланиши ҳисобига такомиллапгувида билинади.
Ўсиш ва ривожланиш тирик материянинг умумий био — логик хусусиятлари ҳисобланади ва узлуксиз илгариловчи жараён кўринишида бўлади. У ёки бу физиологик тизим — ларнинг тузилишида ёки фаолиятида ёии'а оид хусусият — ларнинг мавжудлиги, бола организмини алоҳида ёшга оид даврида тўлақонли ривожланганлигини кўрсатмайди. Айнан шундай ўзига хос хусусиятлар мажмуи у ёки бу ёш даврини тавсифлайди.
НОТЕКИС РИВОЖЛАНИШ ёки гетерохрония. Орга-низмнинг нормал ҳолатида ўсиш ва ривожланиш бир — бири билан жуда яқин алоқада ва ҳамкорликда бўлса ҳам, улар бир вақтда ва бир хил жадалликда содир бўлмайди, чунки бирон —бир аъзо массасининг катталашиши уни бир вақтда функционал жиҳатдая такомиллашувини билдирмайди. Онтогенезда, биринчи навбатда, онтогенезнинг ушбу босқичида ёки яқин келажагида организмни яшаши учун зарур бўлган аъзо ва тизимларнинг ривожланиш тезлиги ўзгаради. Ушбу босқичда зарур бўлмаган функционал ти — зимлариинг ривожланиши эса, аксинча орқада қолади. Бунга мос равишдаги далилларни умумлаштиришда, П.К.Анохин — нинг, фаолияти организмни фойдали мослашувчанлик на — тижаларини таъминловчи тузилмалари бирлиги сифатида намоён бўлувчи алоҳида функционал тизимларни онтоге — незда ривожланишининг гетерохронизми тўғрисидаги на — зарияси қўл келади. Функционал тизимларни кетма —кет шаклланиши системогенез деб номланади.
Сут эмизувчиларнинг ҳар хил турлари янги туғилган болаларининг функционал етуклик даражаси билан фарқланади. Етук туғиладиган ҳайвонлар деярли туғилган зоҳатиёқ тик гуриш ва юриш, она сутини мустақил эмиш қобилиятига эгадирлар (масалан, бузоқлар, тойчоқлар), Денгиз чўчқачалари ва бошқалар). Етук туғилмайдиган ҳай — вон болаларининг ҳаракат функциялари нисбатан суст ри — вожланган бўлиб, ҳаётининг биринчи куни ва ҳафталарида улар кучсиз ва ҳимояга мухтождирлар (итлар, мушуклар ва Қуёнлар боласи), Бундай янги туғилган болаларда етук 'гуғилмаган организмнинг белг^илари жуда кескин намоён бўлади ва уларнинг ривожланишида вряга етиш мумати жуда узундир.
Савол туғилади — одам организмини етуклик давргача ривожланиши учун шунча узоқ даврни қандай зарурати бор? Ушбу саволга аниқ жавоб бериш қийин. Балким, кетма —кет морфологик ва функционал қайта шаклланиш шароити — да1'ина, одам мияси ўзининг мураккаб психик функциялари билан ривожлана олса керак. Инсон — ижтимоий организм. Мия функциясини нормал ривожланиши бола бошқа одамлар билан мулоқотда бўлгандагина амалга ошади. Инсон жамиятидаи ташқарида бола миясининг психик функция — лари (онг, тафаккур, нут'қ) ривожланишда орқада қолади. Бу тўғрисида ҳайвонлар орасида яшаб улғайган болалар ҳаётяна баён қилишда кўп гапирилган.
Гетерохронияга мисоллардан айримларини кўриб чиқа миз. Гўдакни туғйлган моментда яшашини таъминлаш учун, онтогенезнинг биринчи босқичида ҳаёт учун муқим аҳами — ятга эга бўлган функционал тизимлари унинг эмбриогенез жараёнйда олдиндан етишади. Бунга, гўдакнинг сут эмиш, йўталиш, кўзини очиб юмиш ва бошқа шу каби уни овқат — ланиши ва муқитнинг зарарли таъсирларидан қимояланиш функцияларини таъминловчи рефлекслари киради. Ушбу рефлексларнинг биологик фаоллиги муҳимдир. Агар, чақалоқ туғилган моментида, унинг сўриш функционал тизими етитумаган бўлса (бола муддатидан анча илгари тугилтан ҳолатда юзага келади) унда сўриш рефлексини чақириш учуи чоралар кўриш зарурати келиб чиқади. Аксириш, йў— татшш ва кўзни очиб — юмиш рефлекслари ёрдамида гў — дакнинг нафас йўллари ҳамда кўз соққасидаги унинг ҳаёти учун ҳавфли ҳолатни юзага келтириши мутмкин бўлган зар — рачалар ва чанглар чиқариб юборилади. Туғилиш моментида етилмаган ёки тўлиқ етилмаган фуякционал тизимлар мав — жуд. Гўдак калласи терисида асаб охирларига эга бўлган учламчи асаб, туғилиш моментида ўзига хос бўлган функ — цияларни бажаришга тузилмавий ва функционал жиҳатдан тайёр бўлмас экан. Юрак иннервациясида гетерохрония, симпатик иннервациянинг етилишини илгарилаб кетиши кўринишида намоён бўлади, парасимпа — тик иннервация (адашган асаб) эса, фақатгина 15—16 ёшга келиб юрак фао — лиятини бошқаришда тўлиқ равишда фаол қатнаша бош — лайди.
_I
Одам ривожланишининг узлуксиз жараёнида бундай гетерохрон етилиш ва функционал тизимларнинг олмашиши узоқ муддатли филогенез ва онтогенез ҳамда эволюцион қайта ўзгаришларда мослашишнинг прогрессив шаклларини наслий мустаҳкамланиши оқибати ҳисобланади.
П.К.Анохиннинг фикри бўйича, туғилиш моментига келиб, тўлақонли функционал тизим қуйидаги б^тинларга эга "бўлиши керак: бола организмига бўладиган ўзига хос таъсирларни қабул қила олиш қобилиятига эга бўлган ре — цептор аппаратлар; асаб тизимининг ўгказувчи қисмлари; марказий нейронлараро алоқалар; периферик ишчи аппа — ратлар ва қайтар афферент ахборотни таъминловчи аффе — рент аппаратлар бирлиги. Тузилмавий ривожланигпнинг гитерохрон жараёнлари тизим ичида ҳам (яъни битта фуик — ционал тизим доирасида), тизимлараро (яъни алоҳида ту — зилмавий ҳосилалар организмнинг гюстнатол ривожла — нишининг турли даврларида унга зарур бўлганда) ҳам бў — лиши мумкин.
Ривожланишнинг нотекислигини қуйидаги ёшга оид ўзгаришлар мисолида кузатиш мумкин (1 расм). Янги туғилган гўдак нисбатан калта қўл—оёқлари, танаси ва бошининг катталиги билан фарқланади. Унинг калласининг баланддлги танаси узунлигининг 1/4 қисмини, икки ягпар болада эса — 1/5, олти яшарда — 1/6, ўн икки яшарда — 1/7 ва вояга етгап одамда —1/8 қисмини ташкил этади. Ёш катта — лашган сари ■ калланинг ўсиши секинлашади, оёқ —қўллар — нинг ўсиши эса кучаяди. Жинсий етилиш даврини бошла — нишига қадар тана пропорцияларида1'и фарқ бўлмайди ва улар пубертат даврида пайдо бўлади.
Тананинг бўйи ва эни ўртасидаги лропорцияларий турлича бўлишини учта босқичини ажратиш мумкин: 4 ёшдан 6 ёшгача, 6 дан 15 ёшгача ва 15 ёшдан то вояга етгунча қадар. Агар, пубертатолди даврида умумий бўй оёқларнинг ўсиши ҳисобига ортса, пубертат даврида эса — тананинг ўсиши ҳисобига (суяк-\арнинг қа.линлашиши ва -^гушак тўқималарнинг ўсиши) ортади.

1 расм. Тана пропорциясининг ёшга оид ўзгариши. 1—2 ойлик хомила, 2—4 ойлик хомила, 3—Янги туғилгаь чацалоц, 4—2 ёшлик бола, 5—6 ёшлик бола, 6—12 ёшлак бола, 7—25 ёшлик йигит
Тананинг бўйига ўсишининг нотекислити қуйидагича намоён бўлади (2--расм). Бола з^зетининг биринчи йилида унин.1' бўйи 25 см ўсади ва 75 см ташкил қилади. Иккинчи йили тананинг ўсиши секинлашади ва у фақат 10 см ўсади. Кейинги йилларда (6 — 7 ёшгача) ўсиш тезлнги янада секинлашади. Кичик мактаб ёшининг бошланишида бўй 6 — 10 см, 8—10 ёшга келиб эса — 3 — 5 см га ўсади. Жинсий болағотга етиш даврида ўсиш тезлиги яна ортади —ҳар йилги ўсиш 5—10 см ташкил этади. Тана ўсишнинг энг кўп ортиши қиз бола,'уарда 12 ёшга кетшб, ўғил болаларда эса — 15 ёшда кузатилади (3 — расм). Бўйнинг ўсиши асосан қиз болларда 19 ёшга келиб, ўғил болаларда эса— 20 ёшга кетшб тугалланади. Янги гуғилган даврдан то вояга етгунга қадар инсоннинг бўйи 3, танаси - 3,5, қўллари — 4, оёқлари — 5 маротаба узунлашади. Тананинг бўйига ўсиши ҳаётнинг биринчи йилида унинг массасини ортиши билан, кейинги даврда секинлашиши эса ~ функционал тизим-^арнинг ҳужай — ралари, тўқималари, аъзолари дифференция.д.ашуви жара — ён,\арини фаолашуви билаи боғлиқ бўлади. Лекин, фаол ўсиш даврлари жадал дифференциялашув даврлари билан
мос келмаслиги мумкин. Масалан, бош мия ва орқа мия массасининг ўсиши 8 — 10 ёшга келиб воята етган инсон мияси оғирлигига тенглашган ҳолда деярли якунланиши мумкин, унинг асаб тизимини функционал такомиллашуви эса яна узоқ ^гуддат содир бўлади.
Боланинг ҳар қандай ёшида унинг ва оғирлигини аниқлаш имкониятини берувчи қулай эмпирик математик формулалар ишлаб чиқилган. Бола бир ёшга тўлгандан кейин унинг оғирлигини аниқлаш учун қуйидаги формула таклиф қилинган:
Р-Р,+(2 кг X К)
бунда: Р - боланинг аниқланган оғирлиги (кг);

, *