Й ва ўрта махсус таълим вазирлиги улғайишидаги ўзгаришлари

ОРГАНИЗМНИНГ УЛҒАИИШИДАГИ УЗГАРИШЛАРИ ВА ДАВРААРИ

• 
  Улғайишнинг давриймги.
  
• 
  Организмни ёшга оид ўзгаришлари.
  

Бола организми вояга етган организмдан бир қатор муҳим белгилари билан фарқ қилади. Уларни билиш, эмпи — рик йўл билан эмас, балки тўлиқ, илмий асосда яъни бола — ларни ёптга оид хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда, уларни ҳар томонлама баркамол ривожланиш тизимини яратиш имконини беради.
Одам оргагп^змини ривожланиши, узл^ксиз жараён сифатида, инсон ҳаётининг барча даврларида давом этади. Фақат шуни эътиборга о.лиш зарурки, қариш жараёни ўзига хос бўлиб, бир қатор ҳолларда қайта ривожланип! билан боғлиқдир. Тана вазнини, алоҳида аъзолар ва тўқималарнинг катгалашувидаги энг жадал ўзгаришлар ҳамда уларни диф — ференциялашуви бола ҳаётининг биринчи йилида ва болалик даврида амалга ошади. Вояга ет1'ан даврда организмнинг ўсиши тўхтайди, лекин функционал дифферешдиялашуви ва рефлектор фаолиятни такомиллашуви ички кортикал алоқа — ларни ривожланиши ва мураккаблашуви ҳисобига давом этади.
Ўсиш ва ривожланиш бир хил моҳиятли жараён эмас, лекин бола баркамол ва нормал ривожланган пайтда улар яқиндан алоқада бўлади ва ўзаро ҳамкорликда ҳаракат қилади, Патологик ҳолатларда ҳам вояга етиш, айрим ҳол — ларда баркамол шароитларда содир бўлипн^ мумкин, лекин бунда, у, жадалланган ҳолда кечади. Масалан, айрим ҳол — ларда, баъзи бир морфологик структуралар даражасида муддатидан олдин етилиш содир бўлиб, бу ҳол бир вақтнинг ўзида индивидда. болалик ва вояга етган нишонлар ва бел — гилар пайдо бўлишини тезлаштиради.
Болаииш' ёшга оид ривожланиш даврлари тана ва аъзолар оғирлиги ва катталиги, скелет суякларини қотиш даражаси, тишларини пайдо бўлиши, ички секреция безла — ридаги бирлаштирувчи тўқималарни ривожланиши, кортикал фаолият тавсифи ва бошқа нишонлар асосида аниқланади. Аекин, ҳозирги давргача, ёшга оид даврларни тизимлашти —
(111;11|111|М;||;;/'';''[!Л
риш учун асос бўладиган универсал умумий биологик функционал ва морфологик белг'иларнинг тўлиқ рўйхати аниқлангани йўқ. Морфологик ва функционал белгиларни алоҳида ёшга оид даврларда ҳамкорликда ўтиптлари ҳамда болаларнинг ўсиш ва ривожланишидаги тезкор ўтувчи ди — намик жараёнлар даврларни қат-ьий чегаралаш ва тизим — лаагтиришни қийинлаштиради. Бу ҳол, тизимлапттиришда бирдамликка олиб келмайди. Педиатрияда, Н.П.Гундобина таклиф қилган ривожланиш даврлари схемаси эн1' кўп тар — қалган:

1. 
   Она қорнида ривожланиш даври. Ушбу давр, 5^омила овқатланиш, нафас олиш, ҳарорати ва бошқа омиллари ма — салаларида она организми билан тўлиқ боғлиқдир. Бу даврда ҳомиланинг ўсиши ва ривожланиши тез содир бўлади.
   
2. 
   Янги туғилган даври. Бу давр 2 — 3 хафтани ташкил қилади. Ушбу давр ауғилиш моментидан бошланиб, то 2,5 — 3,5 хафтагача давом этади ва организмни тагпқи муҳит ша — роитига мослашуви билан тавсифланади. Янги гуғилган болада илк; бор ўпка орқали нафас олггш содир бўлади ва ўпкада қон айланиш функцияси бошланади. Она орга1шзми орқали овқатланиш ўрнига боланинг шахсий овқат ҳазм ҚИЛ.ИШ тракти функцияси орқали овқатланиши амалга одшди, анализаторлар ҳам организм фаолиятида фаол иштирок этади.' Ушбу даврда ҳомилани озиқланишини таъмин — лайдиган тизимнинг узилиб тушиши ва киндик ярасини тузалиши содир бўлади, тана оғирлигини олдин камайиши сўнгра эса, тикланиши ва ортиши бошланади.
   

3. 
   Чақалоқлик даври. Бу давр 1 йилгача давом этади. Ушбу даврда тана узунлиги 1,5 баробар катталашади ва ўр — тача 75 см га етади, оғирлиги уч баробар ортади ва 11 —12 кг атрофида бўлади, асосий алмашину!? ортади, эндокрин безлар функцияси тезлашади, 1гутқни ҳаракатлантируъчи анализаторлари анча ривожланиб бола гапиришни бошлайди, лекин сўз бойлиги кам бўлади, яъни атиги 10 тача сўзни ташкил қилади.
   
4. 
   Ясли ва мактабгача ёшдан олдинги давр. Бу давр 1 ёшдан то 3 ёшгача давом этади. Ушбу даврда ўсиш ва тана оғирлигини ортиши бирмунча пасаяди, лекин бола юриш ва сўз нутқи кўникмаларига эга бўлиши оқибатида, уларни ат — роф м-р^ш билан мулоқот қилиш соҳаси кенгаяди. Болада
   

ўзини ўзга одамлардан фарқлай олиш қобилияти пайдо бў лади (исмини айтиб чақирганда қарайди, қўлини беради еа ҳ.к). Аъзоларнинг тўзилиши ва функциялари такомиллашадЕ!-
5. Мактабгача ёшдаги давр. Бу давр 3 ёшдан то 7 ёшгача
давом этади. Ушбу даврда билиш жараёнлари (хотира, та-
факкур, ижодий фикрлашга ҳаракат) жадал ривожланадЖ,
скелет суякларини қотиши ва суяк—мушак тизимини мус-
таҳкамланиши жадал содир бўлади, боланинг ҳаракатлари
анча турли —туман ва координацияланган ҳолда содир бў'"
лади, янти туғил1'ан даврдагига нисбатан мушакларнинг кут*и
4 — 5 маротаба ошади ва юрак фаолияти сезиларли даражал^
яхшиланди, миясининг оғирлиги катталашади ва 7 яшэ.р
болада 1350 граммни ташкил қилади, шартли рефлекторлл
алоқалар кўп сонли бўлади, шартли тормозланиш ривожла —
нади. Бу даврда болада сут тишлари пайдо бўлади.
Мактабгача ёшдаги болалар бўйича бир текисда ўс -~ майди. Аввалига йилига 4 — 6 см, 6-7 ёшида 7 — 10 см га^за ўсади ва буни бўйнинг биринчи физиологик тўзилиш даври деб аталади.
Болаларнинг вазни ҳам бир хилда кўпаймайди. 4 "^и ёшда боланинг оғирлиги қарийиб 1,6 кг га кўпаяди, 5 ^си ёшда 2 кг га яқин, 6 чи ёшга бориб 2,5 кг, яъни ўрта хисобА,а йилига 2 кг га кўпаяди. 6, 7 ёшга бориб, боланинг оғирлиги бир яшарлигидагига нисбатан икки барабар ошиши кераК. Бу ёшда тери тобора қалинлашади, эластиклашади, унда қон томирлар сони камаяди, у механик таъсирларга анчагияа чидамли бўлиб қолади. 6 — 7 ёшгача бўлтан болалар тери(?и-~ нинг сирти 1 кг вазнга нисбатан хисоблаганда катталарни — кига қараганда кўпроқ бўлади, шу сабабли улар салга ис — сиқлаб кетиши ёки совуқ қотиши мумкин.
6. Кичик мактаб ёшидаги давр. Бу давр 7 ёшдан то 12
ёшгача давом этади. Ушбу даврда ўсипг ва скелет суякларини
Қотиши давом этади, оёқларнинг ўсиши ҳисобига тана про —
порциялари ўзгаради, мушаклар жадал ривожланади, катта
ярим шарлар пў-стлоғининг интеграцияловчи роли ортади,
тормозланиш жараёнлари кучаяди. Жигар, буйраклар, ўпка,
к>рак ва бошқа аъзолар ҳамда тўқималарнинг структуравЯЙ
^э функционал дифференциялаш^^ъи якунига етади. Тимўс
безини қайтар ривожланиши бошланади. Қалқонсимон без
^а гипофизнинг функцияси кучаяди. Жинсий безларнийг
белгил.п™^''^^™™^'' ^^^Р^- ^У А^«Р иккиламчи жинсий «ГГн^фа—Г"^"^^ ^^ Рявожланишини бошГ-
иккил17и ТинсГТелг!™™ '°'™ ^™ ^^^^^' ^^«Аа вояга етади ш икк!л ^^^™^'^? шаклланади, жинсий аъзолар
к^пштг I? ^ '^'^'"' У^^н ^"^ 6Ў^^«^ жараёнлар (ҳайз
бГ;™™^^ — — Тананинг^ўсиши\'иТ-
якунл^н!;!^''^^''™"^'' ^"'^Р^- ^У ^аврда жинсий вояга етиш якунланади ва е^уклик ёши бошланади
8-9 1^шТа"'1ил''' етишнинг динамик жараёни қиз болада .... давр 8 9 йП°°'''''' """ '''''' '"^^' бошланади. Ушбу
вояга етишни.Дл'^''^"'' "^"^"^ "'^" ^""°" '^^^- >Кинсий Г
оя а етишни тезлашиши еки сўстлашишида атроф мухит жумладан иқлим .шароитлари муҳим рол ўйшйди ^ ^ ' ^ттгг. "^^^^^^-^-^^^^^^-И-^еШ- Бу давр 12 ёшдан то \^ "'
оо™''^"'' "'"^" ^У ^^'^Р ^^^^ Ў^™ в- тан?в1знини ' ортиши билан тавсифланади. Тана пропорциялари секин ' аста вояга етган инсон клзсаткичларига яқинлашади Жин сии вояга етиш (ўгил боледа 13 - 14, қиз болада 1 -Т^^ш) в~а ^ жинсии безлар гормонларининг таъсирини ортиши остил^ иккиламчи.жинсий белгилар найдо бўлади ™осЬиз ^^! Қалқонсимон безнинг функциялари кА^и тимус*Гйта' ривожланишга (инволюцияга) учрайди. Бош мия 2тта ярим
боГ=увТ^Гв^"^"^^^ '^Р^^ Функцияла^С
кўрсатГ^ Кзгалиттт '^^^^^^^^«-^«^^» ^«Ф^^ида фаолият ^урсатади. Қузғалиш ва тормозланиш жараёнлаоини ба-
фТр^Га^Гва™ ^' ^^^Р"" ^аракатчанлиги^окомилл^ша^и сиг" зим^Г"^ Функциялари, айниқса, иккин^ш сигнал тизимини ривожланиши ^уфайл!^ мураккаблашади
киз ^^-^"''^^^^^^^^^тшшк^шкмтм. Ву давр
?о 19 Гёшх^аТГ ™ ^' '"^^^^' Ў^"^ болад^1б1л'д:,^
функциясинГТ™^ '^'' '™^^^- ^'™^У ^""Р ^««^«й безлар
пГип^Т кучаииши, иккиламчи жинсий белгиларни
'4Т™™ "Т"^™ б— тавсифланади. 'боГ,: ички секреция -безларининг, айниқса, гипофиз ва Қалқс.нсимон безнинг функциялари ҳам ку^аяди. Тимус бези бундан мустасно, унинг инволюцияси давом этади.^ Барча
аъзолар ва тизимлар функцияси, узлуксиз ривожланиш оқибатида, сезиларли даражада такомиллашади,
Иқлим ва иқтисодий шароитга қараб қизларда жинсий етилиш тахминан 12—14 ёшдан бошланиб, 16—18 ёшларда тугайди, ўғил болаларда 13—15 ёшдан бошланиб, 18 — 20 ёшларгача давом этади. Энг аввало жинсий белгилар пайдо бўлади: қовга ва қўлтиққа жун чиқа бошлайди, қизларда сут безлари катталашади, ўғил болалар овози дўриллаб қолади. Жинсий безларнинг етилг^анлик аломати: қизларда ҳайз ку — риш, ўғил болаларда ихтилом бошланади.
Ўсмирнинг вазни ортади, бир йилда тахминан 3 —5 кг семиради. Ўсмирлар учун тез ўсиш, гавда пропорциясининг бузилиши характерли. Уларнинг бўйи бир йилда тахминан 10 см ўсади, ўғил болаларга қараганда қизларнинг зўр бериб ўсиши эртароқ бошланади. Ўсмирларда гавда, тўқима ва аъзоларнинг барча қисмлари тез ўсади ва ривожланади, ле — кин уларнинг ўсиш суръати турлича бўлади. Қўл ва оёқ — ларнинг узунлашиши яққол сез11А.ади. Ўғил болаларнинг та — наси, қўл, оёқ ва чаноқ кундалангига бироз ўсгач чўзилади. Юз ўзгаради, кўкрак қ&фаси шакли катталарникига ўхшаб қолади. Гавданинг айрим қисмларини нотекис ўсиши ҳара — катлар уйғунлигининг вақтинча бузилишига олиб келади. Ўсмир бесўнақай ва қўпол бўлиб қолади. 15-16 ёшдан сўнг бу қодисалар секин —аста ўтиб кетади. Бу даврда ўсмир — ларнинг партада тўғри ўтиришига аҳамият бериш керак, чунки гавдасини нотўғри тутиб ўтирса, умуртқа поғонаси қийшайиб қолиши мумкин.
Чин товуш бойламлари ҳаётнинг биринчи йилида ва 14—15 ёшда айниқса тез ўсади. 12 ёшдан бошлаб товуш бойламлари ўғил болаларда қизларникига нисбатан узун бўлади, ўғил болаларгп^нг овозини дўриллаши шу билан изоҳланади.
Ўсмирларда ўпка тез ўсади, умумий ҳажми кенгаяди, 12 ёшга етганда унинт ўпкаси чақалоқникига қараганда 10 марта каттаяди.
Ўсмирларни турли аъзоларида функционал ўзгаришлар кузатилади. Юрак ҳажми катталашади, «ёшлар юраги» ёки Усмир юраги» ҳосил бўлади, қулоқ солганда шовқин эши — тилади. Кўпчилик ҳолатларда қон босимининг ошиши (ёпғлар гипертонияси), юрак кучлироқ тепади, томирнинг тез ^фиши
кузатилади (баъзан босим пасайиб, пул1->с сийраклашади), ҳансираш, чакка соҳаси оғриши мумкин. Айримларида тў — сатдан қисқа муддат бош айланипги, ҳупхдан кетиш (кўпинча қизларда), меъда ичак йўлларининг ҳар хил бўлимларида қисилиш ҳолатлари кузатилади. Узоқ вақт тик турганда, қимирламай ўтирганда бош айланиши, юрак ва қорин со — ҳаларида ноҳуш сезги пайдо бўлади. Мажбуран узоқ вақт тик гурганда айрим ўсмирлар хушидан кетиши ва қусиши мумкин. Уларнинг ранги оқаради, қўл бармоқлари муздек бўлиб қолади, баъзан кўкимтир рангга .ҳам кириши мумкин. Бу ҳодисаларнинг барчаси ётгандан сўнг тезда ўтиб кетади. Бундай ўсмирларда жуда кўп терлаш, қизил дермографизм (терига тирноқ билан чиз1'анда қизил йўл қолади), кайфия — тининг дарров ўзгариши кузатилади. Бундай ҳодисаларга шу ёшта ҳос вегетатив асаб тизими ва эндокрин тизимининг теқарорлиги, руҳий ва жисмоний зўриқиш сабаб бўлади. Ёши ўлғайиши билан бу аломатлар, одатда ўз —ўзидан ўтиб кетади, аммо шупдай ҳодисалар пайдо бўлганда унинг ҳақиқий сабабини аниқлаш учун, албатда, врачга учрашпш лозим.
Улғайиш физиологияси ва жисмоний тарбия институти томонидан 1965 йилда ёшга оид даврийлик ^г^аммоларига бағйшлаб ўтказилган симпозиум барча илмий, таълим, да — волаш ва бошқа ташкилотларг^а қуйидаги ёшга оид даврий — лик схемасидан фойдаланишни тавсия қилган:

1. 
   Янги тугилган — биринчи 10 куи;
   
2. 
   Гўдактшк ёши— I ёшга қадар;
   
3. 
   Илк болалик— 1 ёшдан то 3 ёШгача қадар;
   
4. 
   Биринчи болалик —4 ёшдан то 7 ёшга қадар;
   
5. 
   Иккинчи болалик —ўғил бо,лалар 8 дан 12 ёшга қадар,
   

қиз болалар 8 дан 11 ёшга қадар;
6.Ўспирин.лик ёши —ўғи.л болалар 13 дан 16 ёшга қадар,
қиз болалар 12 дан 15 ёшга қадар;
7. Навқиронлик ёши —ўғил болалар 17 дан 21 ёшга
қадар, қиз болалар 16 дан 20 ёшга қадар;

8. 
   Етуклик ёши —биринчи давр: эркаклар 22 дан 35 ёшга қадар, аёл.\ар 21 дан 35 ёшга қадар; иккинчи давр: эр — каклар 36 дан 60 ёшга қадар, аё.глар 36 дан 55 ёшга қадар;
   
9. 
   Қарилик ёпги — эркаклар 61 дан 70 ёшга қадар, аёллар
   

56 дан 74 ёшга қадар;

10. 
    Кексалик ёши —эркаклар ва аёллар 90 ёшга Қ.адар;
    
11. 
    Узоқ умр кўрувчилар — эркаклар ва аёллар 90 ёш ва
    

ундан юқори. Кейинчалик, ҳар бир ёшга оид даврни экспериментал асослаш пайтида ушбу даврий.ликка аниқлик киритилиши мумкин.
Билимларни текшириш учун саволлар.

1. 
   Одамнинг ривожланишидаги ёшга оид даврлар нималарга асосланган ҳолда аникданади?
   
2. 
   Педиатрияда қандай ёяп'а оид даврлар фарқланади?
   
3. 
   Болаларнинг алоҳида ёшга оид даврлари учун қандай белгилар хос?