Й ва ўрта махсус таълим вазирлиги улғайишидаги ўзгаришлари

Еши	Кислород		Корбонат
ангидрид!
	Концен-Трацияси	Парциал босими	Концен-трацияси	Парциал^ босими
Янги туғилган	17,0 ^	121	3,2	1 23 ^
1 яшар	17,2 ,	^ 123 ""	^ 3,0 1	21 ;
5 яшар	1 16'4	117 ^	3,8 "^	27 1
8 яшар	[7 16,0	114	4,1	29 I
14 яшар	15,5	Г 111	4,9 '	1 35 ,
Вояга етган	14,3	100	5,6	Г 40 1

Ундан ташқари, болаларда тана массаси бирлигига қон оқимининг ҳажм тезлиги катта бўлади. Ушбу омиллар ки — слородни тўқималарга етказиб беришга кўмак-\ашади. Лекик, болалар қонидаги гемоглобин концентрацияси (янги туғилгандан кейинги 1 — ҳафта бундан истисно) катталарни — кидан паст. Бунинг оқибатида, уларда 1 л қон билан таши — ладиган кислород миқдори камдир: 5 яшар болаларнинг артериал қони таркибида 163 мл.л^^ миқдорда, катталарни — кида эса —190 мл.л""^ миқдорда кислород мавжуд. Бу ҳолат, болаларда кислород транспорти тезлигини пасайтиради.
Қондаги кислородли :^ажм унча катта бўлмаслигига қарамасдан болалар организмининг тўқималари, ўпканинг жадал вентилляцияси ва қон оқимининг катта тезлиги қи — собига кислород билан тўлиқ таъминланади. Альвеоляр қа — водаги ва артериал қондаги корбонат ангидриднинг паст кучланиши тўқимадан қонга ва қондан альвеолаларга кор — бонат ангидридни диффузия бўлишига кўмаклашади.
Физиологик оғирликлар пайтида, болаларда ўпка вен — тилляциясини кучайтиррш! қобилиятини ривож\аниши мавжудлиги, айниқса катта аҳамиятга эга, бунда газлар ал — машинуви, бир вақтнинг ўзида ҳам ўпка вентиляциясини, ҳам дақиқадаги қон ҳажмини ортиши билан таъминланади. Ишни бажариш бошлангунга қадар нафас олиш ва қон ай — ланиш тизимлари функцияларини шартли рефлекторли, ўзиб кетувчи кучайиши муқим аҳамиятга эга. Нафас олиш тизи — мини декомпенсациясиз узоқ муддатли жисмионий иш ба —

^ариш қобилияти, мос равишдаги маш,қларни бажариш оқибатида 17 — 18 ёшга келиб пайдо бўлади.
Неонатал ва постнатал даврларда боланинг ўсиши ва рИБОЖланишига тамаки чекишнинг таъсири
Тамаки тутуни таркибида 500 га яқин кимиёвий би — рикмалар мавжуд бўлиб, уларнинг 30 таси организм учун зарарли хусусиятларга эга. Уларнинг биттаси никотин ҳи — собланиб, тамаки баргида унинг миқдори 2 дан 10 фоизгача бўлади. Тамаки ёнганда никотин ундан чиқади ва 9/10 қисми тутунга ўтади. Тутун таркибида концероген хусусиятга эга моддалар топилган. Шундай қилиб, ҳар 100 г тамаки ёнган пайтда 7 граммгача тамаки қорамойи ажралади ва унинг таркибида бензпирен, бензатрацен ва бошқа концероген смолалар мавжуд. Радиоактив элементлар ичида полоний — 210 энг катта з^авф туғдиради ва у, тамаки барги орқали ҳа — водан ютилади, барглар ^уритилганда эса, уни тамаки бар — гид,аги концентрацияси ортади. Ушбу элемент, тамаки че — килтанда одамнинг ўпкасида, жигарида ва буйракларида тў — планади. Ушбу элементнинг ярим парчаланиги даври анча катта ва шунинг учун у, тўқималарда катта концентрация — ларда тўплаг^ади.
Тамаки ёггган пайтда карбонат ангидрид ҳам ажралади. У, гемоглобин билан ўзаро ҳамкорликда карбоксигемоглобин ҳосил қилади. Карбоксигемоглобин кислород ташиш қобилиятига эга бўлмайди, натижада тўқимада нафас олиш жараёни бузилади. Одам бир қути сигарета чекканда, унинг организмига 400 мл атрофида карбонат ангидрид гази киради ва уни қондаги мигу^ори 7—10 фоизгача ортади.
Тамаки ёгтишидан ҳосил бўлган маҳсулотларда заҳарли моддалар ҳам топилг-ан (аммиак, синил кислотаси, азот икки оксиди ва бошқалар). Ҳимоя механизми мавжудлиги ту — файли, нафас олиш йўлининг барча қисмларидан то альве — олагача ўтиб келган ҳаво, одатдаги шароитда етарлича то — заланган, намланган ва иситилган ҳолда ўпкага етказилади. Бир дақиқада, улар орқали 100 л атрофида ҳаво ўтади. Эво — люция жараёнида мураккаб ҳимоя механизми мажмуаси шаклланган бўлиб, у, нафас йўлларига кириб қолган бегона заррачаларни зарарсизтирланиш ва чиқариб юборишни таъмигглайди. Ҳимоянинг биринчи линияси буруннинг ва ҳаво ўтказувчи йўлларнинг —трахеялар, бронхлар, брон —
хиолаларнинг шиллиқ пардаси ҳисобланади ва у, тебранувчи эпителйй би,\ан қопланган. Унинг ҳужайралари киприкчалар билан таъминланган, ҳар бир ҳужайрада узунлиги 3~7 микрометр бўлган 200 тагача киприкчалар мавжуд ва улар бир дақиқада 160 — 250 мартагача тебранишларни амалга оширади. Барча киприкчаларнинг ҳаракати қатъий муво-фиқлашган бўлиб, улар бурун —ҳалқум йўналиши бўйича тебранади ва у томонга буруннинг шиллнц пардаси ажрата — диган шилимпшқни суради.
Б^фун бўптлиғининг шиллиқ пардасида, гур.ш бегона заррачаларнинг, асосан 50 микрометр катталикдан йирик бўлганларининг 40 фоизигача ушланиб қолади. Ундан май-далари эса трахея ва бронхаларга ў1оди ва у ерда, ҳам эпителиал ҳужайралар ҳисобига, ҳам трахеобронхиал шира мавжудлиги т^^^файли ҳавонинг тозаланиши давом этади. Трахеобронхиал ширани трахея, бронхлар ва бокалсимон ҳужайралар деворининт шиллиқ безлари ишлаб чиқади, Киприкчалар. ширанинг фақат суюқ қисмида яхши фаотшят кўрсатади. Трахеобронхиал шира антивирусли ва антибак — териал хусусиятларга эга бўлиб, унинг таркибида оқсиллар, углеводлар, липидлар, энзим, игггерферои, лактофиррин ва пирогенлар бор.
Лизоцим микроорганизмларнинг ҳужайра қобиғини парчалайди, интерферон ва лактоферрин нафас олиш аъзоларини у./\арга хос бўлмаган иммун ҳимоясиии таъминлайди, Эндоген пирогенлар жон —жаҳди билан ҳи — мояланиш реакциясини чақиради. Чекувчи одамларда таяа ҳароратини ортиши киприкчалари бўлган эпителийни бир қисмини нобуд бўлишига олиб келади, фао.шят кўрсатадитан ҳужайралар киприкчаларнинг тебраниши кескин пасаяди. Тебранувчи эпителий нобуд бўлган участкаларда киприк--чалари бўлмаган ҳужайралар пайдо бўлади. Бу билан бирга бурун шиллжғининг ҳаракатланиш тезлиги, трахеобронхиал шира камаяди. Ҳаво ўтадиган йўлдарда касаллик чақирувчи микроорганизмлар тўпланиши, яъни инфекцион жараён — ларни ривожланиши учун яхши шароит пайдо бўлади.
Тамаки тутунинигп^ таъсири остида сурфактант ўзининг ҳимоя хусусиятларини ва альвеолаларни бегона заррача — лардан тозалаш қобилиятини йўқотади.
Тамаки чекиш, ривожланаётган организмга хаттоки она қорнидаги даврда ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Тамаки тутини билан заҳарланиш тамаки чекиш ёки тамаки тутуни билан пассив нафас олган пайтида содир бўлади. Тамаки тутунининг компонентлари плацента орқали ҳомила қонига эркин ўтади, кейин эса турли аъзоларнинг тўқималарига, жумладан жигар ва мияга бориб етади. Ҳомиланинг тўқималарида никотин секин —аста тўпланади ва унинг концентрацияси онанинг қонидагига нисбатан анча юқори бўлади.
Ҳомиладор аёлнинг қони таркибидаги никотин бачадон қон томирларини ва плацентани торайишига бачадон — плацента қон айланишини бузилишига олиб келади. Бу ҳол, ҳомиланинг озиқа мода,алар ва кислород билан таъминла — нишини ёмонлаштиради. Ҳомиланинг ривожланиши ҳам сусаяди.
Карбонат ангидрид гемоглобин билан қўшилиб кар — боксигемоглобин ҳосил қилади ва эритроцитларни нафас олиш функциясини ошириш қобилиятини йўқотади. Гемо — глобин қанчалик кўп блокланган бўлса, ҳомиладор она ва ҳомиланинг аъзолари ва тўқималари шунчалик кам миқдорда кислород билан таъминланади. Кислородни хроник етиш — мовчилиги шароити юзага келади ва унинг оқибатида, бола ташлаш, мудй,атидан олдин туғиш, ҳомилани нобуд бўлиши содир бўлиши мумкин.
Чекмайдиган аёлларникига нисбатан, чекувчи аёллар туғадиган болалар тана массасининг оғирлиги (150 — 200 граммга) кам бўлади. Туғилгандан кейин, бундай болалар суст ривожланади, уларни инфекцияларга қаршилик кўрса — тиш қабилияти паст бўлади ва улар бронхит, ўпка шамол — лаши ҳасталикларига кўпроқ учрайдилар.
Тамаки тутуни лактацияни пасайтиради. Болалар 5 ёшгача тамаки маҳсулотлари таъсирига ожиз бўладилар, уларда гиповитаминозлар, безовталаниш, уйқусини бузи — лиши, иштаҳасини пасайиши, жисмоний ривож — ланишини орқада қолиши кузатилади. Бронхиал астма касаллиги билан эрта ҳасталаниш — болани чекувчилар муҳитида бўлиши оқибатидир. Тамаки тутунидан нафас оладиган болалар бир йил давомида 4 ва ундан кўп марта бронхит касаллиги билан
■^тч-лттттттг ^г-^т-^/тхгуягл
Тамаки тутуни аллерген ҳисобланади, пассив чекувчи болалар қони таркибида тамаки экстрактига антитаиалар мавжудлиги буни яққол исботидир.