Й ва ўрта махсус таълим вазирлиги улғайишидаги ўзгаришлари

1Н1111111!11или]]^

_ш

23~Расм. Субгигантизм. 16 ёшли ўспирин. Бунинг узунлиги 192,8 см.

24-Расм. Гигантизм: чапда - соғлом одамнинг ҳўАи, ўнгда — беморнинг цўли.
25-Расм. Гигантизм: чапда - 25 ёшлик гигантнинг оёғи, ўн-гда — ўша ёшдаги соғлом одамнинг оёғи.
Ҳомиладорликнинг охирида унинг миқдори она қонида ҳам, амниотик суюқликда ҳам кўп бўлади. Плацентар пролактин ҳомилани ривожланишига фойдали таъсир кўрсатади, бунга, янги туғилган бола массаси билан плацентадаги гормон концентрацияси ўртасидаги ижобий корреляция гувоҳ бў — лади. Бола туғилганда ушбу гормоннинг миқдори юқори бўлади, сўнгра пубертат даврга қадар пасаяди ва кейинчалик айниқса қиз болаларда яна ортади,
Пролактин ўспирин орханизмида бир қатор муҳим функцияларни бажаради. Эркаклар организмида тестостерон ва лютотропин билан биргалякда, у, эркак жинсий безини ва моякларни ўсишини рағбатлантиради. Пролактиннинг ги — персекреция қилиниши тестостерон секрециясини пасайти-ради ва гипогонадизмни чақиради.
Аёллар организхмида ҳашз кўриш циклларини бошла — .ниши билан пролактинни қондаги концентрацилси 11 дан то 40 мкгл""* атрофида циклик ўзгариб туради. У, овуляцияга бир кун қолганда максимал даражага етади ва ҳайз бош — ланганда минимал даражага тушади. Пролактин гонадотроп гормонлар секрециясини тормозлайди, шу туфайли, лактация даврида аёллар қони таркибида унинг миқдори пасаяди.
Тиротропин. Ушбу гормонларни ишлаб чиқадиган ҳу—
жайралар 8 —ҳафтада гипофизда топилади, қонда эса ушбу
гормон ҳомила ривожланишининг 12 —ҳафтасида
аниқланади. Унинг концентрацияси 4 —ойга келиб, катта одамлар организмдаги даражадан 3 — 5 марта кўп бўлади ва уяда туғилганга қадар сақланади. Гормои бўлмаган пайтда қалқонсимон безнинг ривожланиши орқада қолади. Гипо — таламусни гипофизнинт тиретроп функциясига рағбат — лаитирувчи таъсири ҳомила ривожланишининг охирги учдан бир қисмидагина намоён бўлади. Туғилгандан кейин, гипо — физда тиротропин ип1лаб чиқувчи ҳужайралар сони кўпай — И1пда давом этади ва гормонни қондаги концентрацияси ортади. Гормон сиғп-езини сезиларли даражада кучайиши икки марта кузатилади: гуғиу^ган заҳотиёқ, бола организмини янги шарошта адаптацияси билан боғлиқ равишда ҳамда пубертат даврдан олдин, жинсий безлар функциясини ку — чайипшни ўз ичига олган гормонал қайта тузилиш билан боғлиқ равишда.
Кортикотропин. Ушбу гормони синтезлайдиган ҳужай — ралар эмбрионда 7 — 8 ҳафтада топилади, гормоннинг сек — рецияси 9 — ҳафтадаи боя1ланади ва 7 — ойга кетшб максимум даражага етади. Ҳомила ривожланишининг охирида, қондаги кортикотропин концентрацияси катталарникига тенг ёки кўпроқ бўлади.
Ҳомила ривожланишининг 7 —ойида кор! икотропинни буйрак усти безларига ўзига хос таъсири намоён бўлади, уларда гидрокортизон ва тестостерон хосил бўлиши тезла — шади. Ҳомиладорликнинг 2 —ойида гипофиз ва буйракусти безлари ўртасида нафақат тўғридан — тўтри, балки қайтар алоқалар ҳам бошланади, гипофизнинг адренокортикотроп функцияси эса гипоталамусга боғлиқ бўлиб қолади. Янги тутилган болада гипоталамус —гипофиз —бутфакусти безлар пўстлоғи тизимининг барча бўғинлари фаолият кўрсатади. Кортикотропинни қондаги концентра — цияси катталарники каби бўлади. Бола, туғилганидан кейинги биринчи соат — ларданоқ, кортикостероид,\ар миқдорини қон ва сийдик таркибида ортиши билан боғлиқ стресс даражадаги қўз — гатгичларга реакция қила бошлайди. Лекин, бундан ташқари, гипофизнинг кортикотропини ме;ланоцитларни рағбат — лантируБчи ва липолитик фаолликка эга бўлади. Унинг сек — рециясини кучайиши Иценко — Кушинг хасталиги шаклида намоён бўлади, унинг аломатлари — ўсишни орқада қолиши, семириш, муддатидап олдин жинсий жунлар билан қопла — ниш, остеопороз, гипертония, диабет, терининг трофик бу — зилишлари кабилар қисобланади. Гормоннинг етишмаслиги, глюкокортикоидлар етишмаслигига хос бўлган шаклда на — моён бўлади.
Гонадотропинлар. Уларга фоллику-л\арни рағбатлан — тирувчи (фоллитропин) ва лютеинловчи (лютропин) гор — монлар кабилар киради. Гонадотропинларни ишлаб чиқувчи з^ужайралар 8 —ҳафтада топилади, гормонлар эса, қонда 3 — ойда пайдо бўлади ва уларни максимал концентрацияси ҳо — мила ривожланишининг 6 —ойида кузатилади. Гонадотроп гормонлар жинсий безларнинг эндокрин секрециясини рағбатлантиради, лекин ҳомиланинг жинсий дифферен — цияланишини назорат қилмайди. Ҳомиладорликнинг 2 — ярмида гипофизнинг гонадотроп функцияси, жинсий безлар гормонлари ва гипоталамус ўртасида алоқа пгаклланади.

Бундай алоқа, ҳомиладорликнинг 5 —ойида, тестостерон таъсири остида гиноталамо — гипофизар тизимни жинсий дифференциялашувидан кейин содир бўлади.

Бола туғилганидан сўнг, қондаги гонадотропинларнинг кескин пасайиши содир бўлади ва пубертат давргача шу ҳолда сакланиб, кейинчалик уларнинг концентрацияси ор — тади. Қиз болаларда, ушбу гормонлар тухумдонларни ўсиши ва ривожланишини чақиради ва секрет ишлаб чиқаришни цикллилиги пайдо бўлади, бу эса, жинсий цикт^лар пайдо бў.шшининг сабаби ҳисобланади.
Калконсимон без. Ушбу без гормонлари бўлмши ти — роксин ва трийодтиронин }^омиланинг ривожланишида, тўқималарнинг ўсиши ва дифференцияланиши жараёнла-рида муҳим рол ўйнайди. Улар, марказий асаб тизимидаги нейронларни нормал морфологик ва биокимёвий диффе — ренцияланиши, нейроэндокрин бошқарув (гипоталамо -гипофизар — гонадали, гипоталамогипофизар — буйрак усти безлар) тизимларни етилиши учун ўта му^^^имдир. Антенатал онтогенезда тиреоид гормонларни етишмаслиги ёки ортиқча бўлиши марказий асаб тизими ривожланиши ва суякларни қотиш жараёнини буз^гтигшига олиб келади.
Бола 7 ёшга келиб, унинг қалқансимон бези массаси янги тутилган боланикига нисбатан 3,5 баровар катталашади ва функцияси ҳам кучаяди. Ушбу даврда пиреоид гормонлар жуда му^им бўлггб, уларнинг етишмаслиги ўсишни сусайи-шига, ақлий ва жинсий тўлнц ривожланмай қолишига, та — нани номутаносиб ривожланишига олиб келади. Ушбу ҳо — дисалар мажмуини кретинизм деб аталади,
Қалқансимон без массасини ва унинг секретор фао — лиятини тезкор ортиши жинсий вояга етиш давреда содир бўлади. Бунда, вақтиеталик пубертат гипертиреоз ҳолати пайдо бўлиши мумкин ва у, қўзғалувчанликни юқори бў — лишида, юрак урушларини, асосий алмашинугши ва озиб кетишни кучайишларида намоён бўлади. Безнинг гормон-ларини синтези ва секреция қилиниши жинсий гормонларга боғлиқдир. Тестостерон ва эстрогенлар безга бевосита ҳамда гипоталамус ва гипофиз орқали таъсир кўрсатади. Безнинг фаоллигига эстрогенлар таъсир қилишининг мураккаб ме — ханизмида рағбатлантирувчи, тестостерон таъсирида эса-тормозловчи фаолият куч/шдир.
Бола ҳаётининг биринчи ойларидаёқ гипотиреоз бел— гиларини кузатиш мумкин. Бу, ҳс1# болани она сути билан боқиш тўх;татилганда анча яққол намоён бўлади, чунки сут орқали она организмдаги гормонлар ҳам ўтади. Сунъий ра — вишда овқатлантириладиган болаларда тироксиннинг етиш — маслиги анча эрта кузатилади: бола бўшашган, кам ҳаракат — чан, бефарқ бўлади, деярли тетиклашмайди, онасини тани — майди, ўйинчоқлар ўйнамайди, оч бўлса ҳам узоқ мудд,ат овқат сўрамайди, таги хўл бўлса ҳам ётаверади. Бундай бо — лалар, ой ўтган сари, ўсиш ва ривожланишдан орқада қоладилар, вақти келса ҳам бошини тўғри ушлай олмайди, ўтирмайди, юришни бошламайди, боши танасига нисбатан катта, бош тепасидаги лиққилдоқ эса 2 ёшга тўлганда ҳам юмшоқ бўлади. Тишларини чиқиши ҳам кечикади, улар тез бузилади, сочлари сийрак, тери оч рангда, юзи шишгансимон бўлади.
Бундай болалар қанчалик кўп вақт даволанмай юрса, унинг организмида шунчалик чуқур ва тузалиши қийин бўлган ўзгаришлар юз беради. Ушбу ҳасталикни даволаш тиреоид гормонлар билан биргаликда витаминларга бой ва гаркибида йод бўлган маҳсулотлар билан тўла қийматли овқатланиш орқали амалга оширилади.
Туғма гипотиреоз икки турдаги — микседема ва кре — тинизм касалликлари орқали намоён бўлади. Микседема билан ҳасталанган болаларда бўйи ўсишини орқада қолиши билан биргаликда, ташқи кўринишида қам ўзгаришлар юз беради, яъни: боши катта, бурни кенг ва юқорига қараб эгилган, киндик грижали, барча бирикмалари нормадан ор — тиқ ҳаракатчан, суяклар қотиши жараёни суст, психикаси нисбатан ақлий ривожланишдан орқада қолишдан тортиб то ёрқин намоён бўлган тентаклик даражасида бузилган бўлади (26,27,28 — расмлар). Гипертиреозда Базедова касали куза — тилади (29 — расм).
Кретинизм ҳам микседемага жуда яқин бўлади. Мик — седема ҳасталигига дучор, бўлган болалардан фарқли ра — зишда кретинларда жисмоний ва руҳий ривожланмаган, кўпинча катта ҳажмдаги буқоқ пайдо бўлади.




26—Расм. Микседема билая оғр^ пн 2,5 ёшли циз.


27—Расм. Туғма микседема билан оғриган 29 ёгили бемор (бўйнинг ўсииги кескин пасайган, иккиламчи жинсий белги— лари кўринмайди).









1

28 —Расм. Микседемани даволашдан олдин (а) ва давола-гандан кейинги (б) кўриниши.