Й ва ўрта махсус таълим вазирлиги улғайишидаги ўзгаришлари

Билимларни текшириш учун саволлар.

1. 
   Ҳомила организми қандай кислород билан таъминланиш хусусиятларига эга?
   
2. 
   Ҳомила қандай газ алмашиш хусусиятларига эга?
   
3. 
   Ҳомила даврида ўпка қандай ривожланади?
   
4. 
   Янги туғилган болаларда қандай нафас жараёнлари хусу — сиятлари бор?
   
5. 
   Ўпка ривожланишини қандай кўрсаткичлар тавсифлайди?
   

6. 
   Онтогенезда ўпканинг умумий ва ҳаётий ҳажми қандай ўз1'аради?
   
7. 
   Болалар ва катталарда газлар траяспорти механизмидаги фарқлар.
   
8. 
   Болани анте —ва постнатал даврларида ривожланишига тамаки чекишни таъсири қандай?
   

ИЧКИ СЕКРЕЦИЯ БЕЗЛАРИ
♦♦♦ Ички секреция безларининг ривожланиши ва функцияси. <♦ Аденогипофиз гормонлари. Соматотропин, пролактин,
тиротропин, картикотропин, гонадотропин. <♦ Қалқансимон без гормонлари ва уларнинг функцияси. *> Буйракусти безлари гормонлари ва уларнинг функцияси. *> Жинсий безлар гормонлари ва уларнинг функцияси. ♦> Эпифиз гормони ва унинг функцияси.
Эндокрин безлар ва улар синтезлайдиган гормонлар организм функцияларини нейрогуморал бошқариш тизи — мини ажралмас қисми ҳисобланади. Гормонлар ^ужайра — ларнинг генетик аппаратига таъсир кўрсатади ва шу зайлда аъзоларнинг фенотипик дифференцияланишида ва бутун организм генетик дастурини ривожланишини амалга оши — ришда қатнашади. Улар, моддалар алмашинувини барча турларига ҳамда ўсишга, жисмоний ва ақлий ривожланишига таъсир кўрсатади.
Эндокрин ва нейроэндокрин ҳамкорликни бошлани-шида маълум бир кетма — кетлик бўлади. Эндокрин тизимига асос солиниши ва цитодифференцияланиши содир бўлгандан кейин гормонлар синтези ва секрецияси бошланади ва охир оқибатда, нейроэндокрин алоқалар бошланади.
Ички секреция безлари ривожланишининг бошланишй бир вақтда содир бўлмайди. Кўпчилик гармонлар жуда эрта — ҳомила ривожланишининг 2 —ойиданоқ синтезлана бошлайди, лекин айримлари ички секреция безларининг ичида кейинроқ пайдо бўлади. Гормонларни самарали таъсир кўрсатиши учун икки хил шароит зарур: гормонларнинг миқдори бўсага даражасидан ортиқ концентрацияларда бў-лиши ва ҳужайра — нишонларда гармонларни сезувчи ўзига хос рецепторлар мавжуд бўлиши керак. Буидай шароитлар, онтогенезда бир вақтда юзага кетшаслиги мумкин.
Эндокрин тизимни етилишида алоҳида безлар ўртасида функционал алоқаларни бўлиши, айниқса муҳимдир. Пери-ферик эндокрин безлар тамонидан гормонларни секреция қилинишини бошланиши гипофиз гормонларига боғлиқ эмас-Эндокрин безларда гормонларни сезувчи рецепторларни пайдо бўлиши би.\ан ўлар ўртасида тўғридан — туғри қамда қайтар алоқаларни шаклланиши бошу\анади, уларнинг яку — ний етилиши бола туғилганидан сўнг содир бўлади.
ААеногипофиз ва унга боглиқ безлар ўртасида алоқаларни мустаҳкамланишига гипоталамус катта таъсир кўрсатади. Аденогипофиз функцияларини гипоталамик на — зорат қилиниши ҳомилани 3 — ойлик ривожланишидан кейин . кўринади. Гипоталамик гормо1Гларнинг (либеринлар ва ста — ;;тинлар) секреция бўлиши бир вақгда бошланмайди. Гипо — таламусда улар миқдорини юқори даражада бўлиши ҳомила ривожланишининг 5 —ойида кузатилади. Бу вақтга келиб, портал гипоталамо-■ гипофизлар тизими морфологик жи — ҳатдан шаклланади ва у, либеринлар ва статинларни аде — ногипофизга, унинг троп гормонларини эса гипоталамусга транспорт қилади ва шу туфайли, эндокрин ва асаб тизим — ларини ҳамкорлиги таъминланади. Агар гипофиз, гипотала — мус томонидан рағбатлантирилмаса нафақат гипофизни, балки бошқа эндокрин безларнинг ҳам ривожланиши бу — I зилади.
Ўз навбатида ички секреция безлари томонидан 1'ор--монларни секреция қитшниши гипоталамусни ва умумац марказий асаб тизимини етилишини муҳим шарти ҳисобла--нади. Ҳомиладорликнинг 5 — 7 ойлари ўртасида андрогенлар таъсири остида гипоталамус эркак типи бўйича, уларнинг 1'аъсирисиз — аёллар типи бўйича ривожланади. Туғилиш вақтига келиб эндокрин тизим марказий асаб тизими томо-нидан назорат қилинади ва шундай қилиб, бошқаришнинг ягона нейроэндокрин тизими фаолият кўрсата бошлайди. Бола туғил1'андан кейин ҳам нейроэндокрин ҳамкорлик ри — вожланиш ва мукаммаллашишда жадал давом этаверади.
Аденогипофиз гормонлари. Ддеяогипофиз ҳужайралари эмбрионал ривожланишнинг 7 — 9 ҳафтасида дифферен-циялашади ва гормонларни синтез қилишга тайёр бўлади, Уларга соматотропин (ўсидг гормони), пролактин {лактотро — пин), тиротропин, гонадотропин кабилар киради. Сомато — тропин 9 —ҳафтада гипофизда аниқланади ва унинг сони ортиб бориб, ҳомиладорликнинг охирида 12000 марта кўп бўлади. Ҳомила ривожланишининг 12 — ҳафтасида, ушбу гормон унинг ғ^онида пайдо бўлади, 4 —6 —ойга келиб эса, унинг концентрацияси максимал даражага етади. Янги туғилгаи болада соматотроп гормоннинг концентрацияси, уни она қонидаги даражасидан 2 — 3 марта юқори бўлади, лекин биринчи ҳафта давомида кескин (50%. га) камаяди.
Соматотроп гормон иммун реакцияларда қатнашади ва лимфоцитларнинг сони унга боғлиқ. Бола 5-6 ёшга тўл — гандан кейин, қонидаги ушбу гормоннинг миқдори катта — ларникидагидек даражага мос келади. Соматотропин ўсишни рағбатлантирувчи гормон ҳисобланиб, РНК ва оқсиллар синтезини, ҳужайраларни бўлиниш жараёнини кучайтиради. Бундай таъсир, фақатгина меъдаости бези, қалқонсимон без ва буйракусти без нормал фаолият кўрсатганда намосн бў-лади. Соматотроп гормон эпифизар тоғайларнинг ўсишига кучли таъсир кўрсатади, уларни кейинчалик суяк тўқималарита айланишини эса қа^\қансимон безнинг гор — монлари таъминлайди. Андрогенлар ушбу иккала жараённи ҳам тезлаштиради. Соматотроп гормонни ўсишга таъмири соматомединлар томонидан белгиланади, ушбу моддалар полипептид табиатга эга бўлади ва улар олтингугурт ва ти — мидинларни тоғайлар таркибига киришга кўмаклашади. Со —
матомединларнинг фаоллиги болалар ўспиригглик ёшига етгунга қадар юқори бўлади ва уларнинт миқдори сомато — троп гормонларга боғлнқ.
Ҳомилани она қорнида ўсиши болани ўсишига нисбатан кўп марга тез содир бўлсада, ўсип: учун эндокрин безлар ҳал қилувчи аҳамиятга эга эмас. Ҳомиланинг ўсишига плацентар гормонлар, она организмининг омиллари ва ривожланиш — нинг генетик дастури таъсир кўрсатади деб ҳисобланади. Ўсишнинг тўхташи соматотроп гормоннинг секрецияси иасайиши ёки тўқималарни унга сезгирлигини пасайиши туфайли юзага келмайди. Эҳтимол, мос равишдаги ёш дав — рида ўсишни тўхташи жинсий балоғатга етиш бк^ан боғлиқ бўлган умумий гормонал ҳолатни ўзгариши оқибатида юзага келади. Гипофизни шикастланиши ёки ногўлиқ ривожла — пиши оқибатида соматотроп гормонни ет1гшмаслиги болалар ўсишини сусайишига ва кейинчалик гипофизар нанизмга ёки паканаликка олиб келади (21, 22 — расмлар). Сомато — троп гормон етишмаслиги оқибатида ўсишнинг орқада қолиши 2 — 4 ёшдаи намоён бўлади. Ёшга оид нормага нис — батан болани бўйига ўсишини орқада қолиши ўзига эъти — борни жалб қилади. Гипофизар пакана,\ик ҳолатида тананинг узунлиги, кўпинча, қўл —оёқлар узунл.И1'Идан ортиқ бўлади. Гипофизар пакана одамлар, вояга етганда ҳам, тана про — порциялари болаларникига ўхшаш бўлади. Уларнин!" И11~ теллектуал ривожланиши, одатда бузилмайди'.
Болаларда ўсиш гормонини ортиқча ишлаб чиқилиши гигантизмга олиб келади (қиз болалар бўйи 190 см, ўтил болаларники 200 см дан ортиқ бўлади). Бундай ўсиш, фақатгина соматотропинни ортиқча секреция қилиниши пайтида юзага келиши мумкин ва кўпинча ўғил болаларда кузатилади (23 — 25 — расмлар).
Пролактин. Ҳомила ривожланишининг 9 — ҳафгасида пролактин гормонини синтезлайдиган ҳужайралар пайдо бўлади. Гормоннинг секреция қилинигии ҳомила ривожла — нишининг 4 — ойида бошланади ва ҳомиладорликнинг оҳирги учдан бир қисмида сезиларли даражада ортади. Пролактин мо^^да-лар алмашинувини бошқаришда қатнашади деб ҳисоблашади.











21—Расм. Гипофизар нанизм хасталиги учраган 22
ёшли қиз.

_я
#*я

лшинг оёт, ўн-инг оёғи.
22—Расм. Гипофизар нанизм билан оғриган 10 ё^-.&^!-;,
нинг 1^ли рентгенограммаси. Скелетнинг ди&
каси 7 ёшли боланикига тўғри келади. ^^^^