Жадидларнинг маърифатпарварлик =аракати ва унинг халы маънавиятини юксалтиришдаги тутган щрни

10-мавзу. Мустамлакачилик ва љарамлик шароитида маънавият.
(1 соат)
Режа:

1. 
   Мустамлакачилик сиёсатининг асосий маљсади-халљни миллий маънавий-маърифий заминларидан маќрум љилиш.
   
2. 
   Мустамлакачилик даврида миллий тикланиш ва маънавиятни юксалтириш вазифалари.
   

Таянч иборалар: мустамлакачилик, сиёсат, ђоя, чоризм, маънавият, мустаљиллик, миллий озодлик, љарамлик, миллий мерос, урф-одат, љадрият, шўро,тоталитар


Адабиётлар.

1. 
   Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўљ. – Т., Ўзбекистон, 1998 й.
   
2. 
   Каримов И.А. Миллий истиљлол мафкураси – Халљ эътиљоди ва буюк келажакка ишончдир. – Т., Ўзбекистон, 2000 й.
   
3. 
   Каримов И.А. Ўзбек халљи ќеч кимга љарам бўлмайди. – Т., Ўзбекистон, 2005 й.
   
4. 
   Зиёев Ќамид. Ўзбекистон мустаљиллиги учун курашларнинг тарихи. – Т., Ўзбекистон, 2001 й.
   
5. 
   Ўзбекистон љарамлик ва мустаљиллик йилларида.– Т., Ўљитувчи, 1996 й.
   
6. 
   Мустаљиллик: изоќли илмий-оммабоп луђат. – Т., Шарљ, 1998 й.
   
7. 
   Жўраев Нарзулла. Агар огоќ сен… – Т., Шарљ, 1998 й.
   
8. 
   Отамуратов С., Хусанов С., Рахматов Ж.,. Маънавият асослари. – Т., А.Љодирий нашриёти. 2002 й.
   

Мустамлакачилик бу босљинчилик, зўравонлик йўли билан бошља халљлар яшаётган ќудудларни бошља давлатларни босиб олиш, халљларни ўз миллий давлатларидан маќрум љилиш, бу халљларни бойликларини талон тарож љилишдир. Мустамлакачилик сиёсий-иљтисодий, сиёсий-маънавий зулмни ўрнатиш, олиб боришга љаратилган бўлади.
Иљтисодий зулм мустамлакачилар томонидан босиб олинган ќудуд бойликларига эга бўлиш, солиљларни кўпайтириш орљали амалга ошади. Сиёсий зулм эса халљнинг тарихий хотирасидан миллий давлатчилик ђояларини суриб чиљариш, ўзгартиришга љаратилган. Маънавий зулм ўз мустаљиллигидан маќрум љилинган халљларни миллий тиллари, дини ва анъаналарини хуллас маданиятини йўљотишга љаратилган эди.
XIX асрнинг иккинчи ярмида Туркистонни мустамлакага айлантирган Чор Россияси ана шу зулм шаклини бу ўлкада ўтказишнинг барча чораларини кўрган. Россия мустамлакачиларининг Туркистонни босиб олишдан асосий маљсади – уни хом ашё базасига айлантириш эди. Туркистон ўлкаси бойликларидан узољ даврлар фойдаланишни ўз олдига маљсад љилиб љўйган рус мустамлакачилари аввало маќаллий аќоли онгида миллий давлатчилик туйђуларини сўндиришга киришди. Россия харбийлари ва амалдорлари Туркистонда шу маљсадни амалга ошириш учун буюк рус давлатчилиги ђоясини амалга ошира бошладилар.
Рус мустамлакачилик сиёсатининг моќияти руслаштириш сиёсатидан яљљол кўринади. Венгер олими ва тарихчиси Херман Вамбери бу ќаљида шундай ёзади. «Россия шиддат билан ўсмољда. Буюк Пётр замонида унинг аќолиси 15 млн эди. Катярина тахтга чиљљан йили 25 млн бўлди. Александр I ўлган йилда 58 млнга чиљди. 1871 йилга келиб, 77 млнга етди. Аќолининг бундай шиддат билан кўпайиши руслардаги кўп туђилиш ќисобидан эмас, аксинча ишђол этилган ўлкалардаги аќолини тезкор руслаштира олишлари билан изоќланади».
Шу соќа тадљиљотчиларидан бири рус мустамлакачилигини моќиятини љўйидагича таърифлайди: “Русия ўрта турк элига Ќиндистондаги инглизлардек, ўз сиёсий ва иљтисодий мављеи, мухофазаси учун мустамлакадаги бойликларни ўзлаштириш ва одамларни ишлатиш билангина келган содда, афанди миллат эмас, бу ерга ерли миллат бўлмољ ва нуфуз жиќатидан ќам кўпчиликни ташкил љилмољ маљсади билан келганлиги учун ўзининг мужигини, аравакашини, эдикдўзини, кўча супурувчисини, хожатхона тозаловчисини ќам бирга келтирди.
У темирйўл хизматини, машина завод ишларини, аскарликни ўз љарамођига олиш билан кифояланмай, ўрта туркнинг ичига, бађрига кирмољ, ўзини улар билан тенг кўрсатиб севдирмољ, бирга ўтириб-туриб љон љардош бўлиб кетмољ йўлини тутди. Ўз тили ва адабиётини, мусиљасини, ќатто иморатсозлигини ќам ерликларнинг мављеига мослади.
Аслида рус хукмронлигининг ерлилар учун энг таќликали томони ќам шудир. (Љаринг Рахимов Ж. Ўзбекистон тарихи. Т. “Ўљитувчи” 1999. 150 б.) Ќатто туркистонлик эркакларни ќарбий хизматдан озод љилиш ќаљидаги подшо фармони кўрсатмаларининг тагида ќам узољни кўзловчи мустамлакачилик манфаатлари ётарди. Бундай маљсад туркистонликлардаги асрий ќарбий шижоатни синдириш, уларнинг жанговорлигини пасайтириш эди. Агар туркистонликлар ќарбий хизматга чаљирилса 5-6 йил ичида замонавий ќарбий љуроллар билан танишиб, келажакда ўз љуролларини Россия империясининг ўзига љаратишни билар эди. Аќмад Закий Валадий рус хукмронлиги туркистон халљларидаги жанговорликни йўљ љилишга доимо ќаракат љилганлигини тўђри англаган ќолда бу ќодисанинг моќиятига асосий эътиборни љаратиб шундай деб ёзади: “Туркнинг бутун тарихий такомили давомида кўзга кўринган энг аён ирљий хусусиятлардан бири тарихнинг биз билган давридан буён Аскар бўлиб келганлиги интизомсеварлиги, ќаётнинг энг ођир мушкулотига ќам тайёр туриши машаљљатларга узољ ваљт сабрли бўла олишидур”. (Рахимов Ш. ўша китоб, 154-б).
Туркистонда Россия мустамлакачилик сиёсатининг хусусиятларидан бири маќаллий халљларга мутлаљо ишонмаслик, уларга беписандларча љараш каби шовинистик руќ ва кайфиятлардан иборат эди. 1865 йилда ташкил этилган катта мустамлакачилик тажрибаларига эга бўлган рус ќарбийлари ва амалдорларидан тузилган Дашт комиссияси Туркистон халљларини “жуда љуйи аљлий тараљљиёт босљичида”, “Бу халљлар хуљуљ маъмурият, љонун нималигини билмайди», ќуљуљдан фойдаланишни тушунмайди, деган хулосалар чиљарди. Инсоният цивилизациясига љомусий олимлар етиштириб берган халљ ќаљида шундай хулоса чиљарадилар.
Маълумки ќар љандай халљ маънавиятининг манбаи ахлољ, тарихий хотирадир. Руслаштириш сиёсати мустамлакачилик сиёсатида XIX аср охирига келиб асосий йўналишга айланди. Руслаштириш сиёсатининг маљсадлари: биринчидан, тарихий хотира, айниљса миллий давлатчилик туйђуси, халљнинг миллий ватарпарварлик сингари маънавий фазилатларига барќам бериш. Иккинчидан, Европага, русча маънавий-руќий муќитни жорий љилиш.
Руслаштириш сиёсатининг муќим йўналишларидан бири- рус тилини жорий љилиш, асосий маънавий љадриятлардан бири маќаллий халљлар тиллари таъсири, аќамиятини сусайтириш маљсадида рус тилини давлат тилига айлантириш режалаштирилган эди.
Россиянинг марказий ќудудларидан аќоли кўчирилиб, Туркистонда рус љишлољлари ташкил этилди. Жойларда маќаллий аќоли болаларни руслар билан биргаликда ўљитишга мўлжалланган рус тузем мактаблари очилди. (1чиси 1884 й Тошкентда). XIX аср охирида рус тузем мактабларининг сони 100 дан ошиб кетди.
Мустамлакачи маъмурларнинг руслаштириш сиёсатида Туркистон ёшларига алоќида эътибор берилишининг сабаби, улар маќаллий халљларнинг келажак авлодни Россияга садољатли, миллий ђурурини унутган, миллий љадриятларига лољайд авлод сифатида кўришни орзу љилар эдилар. Миллий ўзлигини англамайдиган манљурт кишилар тайёрлашни режалаштирганлар. Рус тузем мактабларида илмли ёшларни тайёрлашга эмас, балки Россия империясига садољатли љулларни тайёрлашга асосий эътибор берилган. Рус босљинчилари маќаллий миллатнинг маънавий илдизларига хуруж љилишни ўз сиёсатларининг асосий маљсадига айлантирдилар. Минглаб туркистонликларнинг ќаётига зомин бўлган генерал Скобелев: “Бирор миллатни йўљ љилиш учун уни љириш шарт эмас, унинг тили, тарихи, дини, санъати ва маданиятини йўљ љилсанг бас, тез орада ўзи адои тамом бўлади” деб айтган эди. Шу маљсадда мустамлакачилар маориф сиёсатини олиб борганлар.
Россия империяси Туркистонда маориф сиёсатини икки йўналишда олиб борганлар:

1. 
   Туркистон халљ маорифига рус тили ва рус тузем мактаблари орљали ёриб
   

кириш. Бу соќада олиб борилган руслаштириш сиёсати риёкорлик хусусиятига эга эди. Рус генерали Корольков Россия императорига ќавола љилган дастурда ерли аќоли турмушига маънавий-руќий таъсир ўтказиш йўлларидан бири сифатида ўлка хотин-љизлари ва болаларини русча ќаёт тарзига ўргатиш деб кўрсатган эди. У шундай ёзади: “туземканинг ўзи билан бир жойда насроний аёл билан яшаши, у билан доимий ва яљин алољаси унда ўз ќаёт тарзини рус аёлларинингдек ўзгача яхшилаш фикрини аста-секин уйђотади, насроний тасаввурларни сингдириб боради ва бу ќол унинг ўз фарзандларини тарбиялаш жараёнига таъсир кўрсатмай љолмайди.” (Рахимов Жумабой. Ўзбекистон тарихи. Т.1999, 192 Б)
Бу вазифани бажариш маљсадида туркистонда хотин-љизлар амбулаториялари кўпайтирилади. Бундан ташљари Россия аёллар монастирларини бу вазифани бажаришга жалб љилиш мўлжалланган. Рус аёл монахлари томонидан туркистон аёлларига “проваслав рус љарашларини сингдириш» режалаштирилган.
Чор Россияси Туркистон халљлари маънавиятини турђунлик, љолољликда тутишга уринган. Аммо халљнинг асосий љатламларидаги босљинчиларга нисбатан нафрат миллий ђурур юљори даражада бўлиб, улар миллий озодлик харакатига маънавий љувват берди. Бу 1892, 1983 ва 1916 йиллардаги умумхалљ харакатларида яљљол намоён бўлди.
Собиљ совет мустабид тузуми ќам Чор Россиясининг мустамлакачилик сиёсатини давом эттириб ќалљларни ўз миллий маънавиятидан бегоналаштириш сиёсатини олиб борди. “Боз устига, - деб таъкидлайди И. Каримов, ноинсоний ђоя хукмрон бўлган мустабид тузум ўзининг бор мафкуравий кучини оммавий ахборот воситаларини, бутун маориф тизимини ишга солиб, одамлар онгини кенг миљёсда заќарлар эди. Уларнинг миллий ва диний туйђуларини љўпол равишда камситар, тарихий хаљиљатни бузиб кўрсатар эди. Ўз она тилини миллий анъана ва маданиятини, ўз тарихини билмаслик кўплаб одамларнинг шахсий фожиасига айланиб љолган эди.
Миллий ўзликни англашга бўлган табиий интилиш жоќилона инкор этиларди. Наврўз, Рамазон, Љурбон ќайити каби кўплаб муљаддас миллий байрамлар таљиљ этилган эди. Буюк мутафаккир олимлар, тасаввуф алломалари ва миллий озодлик ќаракатини фидоийларининг номларини халљимиз хотирасидан њчириб ташлашга харакат љилинар эди.” (Каримов Ўзбекистон XXI асрга интилмољда. Т., 1999, 5-бет)
Собиљ Совет Иттифољи даври 70 йиллик тарихи давомида барча халљлар онги, турмуш тарзига сингдирилган “совет маънавияти” “совет маънавий љадриятлари” умуминсоний љадрият деб эълон љилинган мафкураси бугунги кунда эркин ва мустаљил фикрлашга, минг йиллик тарихга эга бўлган миллий љадриятларимизни тарих ќаљиљатини ва вољеаликни тўђри ва холис љабул љилишга халаљит бермољда.
Собиљ Совет давлати махаллий халљларни ўз миллий маънавиятидан бегоналаштириш сиёсатини тутди. Халљнинг минглаб йиллар љилган эътиљоди, дини, исломий љадриятларидан бегоналаштириш сиёсати олиб борилди. Халљлар миллатлар таљдирини ўзлари белгилаши ќаљида лоф урилдию, уларга зўравонлик йўли билан дахрийлик мафкураси сингдирилди. Энг ачинарлиси, миллатлар таљдири, маънавиятига тааллуљли бундай масалалар улардан сўралмасдан Марказда ќал љилинди.
Совет даврида ќам маънавий љадриятларни руслаштириш, зўрма-зўраки Европалаштириш давом эттирилди. Маданий ќаётнинг муќим соќаларидан бири тарихий обидалар топталди. (Бухородаги Ситораи Моќи Хоса-руќий касалликлар шифохонасига айлантирилди).
Шўролар даврида динга љарши кураш ишори остида бир љанча тарихий обидалар, маънавиятимизнинг энг ёрљин саќифалари ќисобланган манбаалар айниљса араб, форс тилида ёзилган китоблар йўљотилди. 1939 йил 19 мартда Республика Марказий ижроя Комитетининг 340- љарорига кўра ўнлаб тарихий обидалар давлат муќофазасидан чиљарилган ва шаќар ёки жойлардаги шўролар ихтиёрига топширилган. Бунинг ољибатида уларнинг маълум бир љисми бузиб ташланган.
Халљимиз маънавияти юлдузлари буюк сиймолар шўролар даврида асоссиз љатађон љилинган. Ўтган асрнинг ўттизинчи йилларида ўзбек халљининг бир неча минг йиллик маданий мероси, анъана, урф-одатларини саљлаш ва янада бойитиш учун жонкуярлик љилган республикамиз фани ва маданиятининг таъниљли арбоблари, жумладан Абдулла Љодирий, Усмон Носир, Ойбек, М.Шайхзода, Шукрулло, Шухрат, Туроб Тўла ва бошљалар миллатчиликда, панисломизм ва пантуркизмда айбландилар, љатађон љилиндилар.
Чўлпон, Фитрат, Беќбудий фаолиятига баќо беришда ќам адолатсизликка йўл љўйилди, тарихий ќаљиљат талаблари бузилди.
“Халљимиз ўзининг вољеаларга бой кўп минг йиллик тарихи давомида кўп нарсаларни бошдан кечирди- маданият, илм-фан ўз давлатчилиги ютуљларини нашидасини сурди. Узаро низолар, босљинчилар асорати аламини тортди энг яхши ўђил-љизидан жудо бўлди. Лекин тарихнинг уйини ќам, омонсиз жангу-жадаллар ќам табиий офатлар ва очлик ќам халљимизнинг инсонийлик табиатига дођ тушира олмади. (И.Каримов) Мустамлакачилик ва љарамлик (ярим мустамлакачилик) даврлари халљимизни ўз миллий љадриятларидан ажрата олмади. Чунки маънавий илдизлари, заминлари кучли бўлган халљни миллий ђурури, шаънини чуљур англаган миллатни, тез чўктириб бўлмайди. Ана шундай ођир шароитда халљни маърифатли љилиш, аниљрођи халљ уни мустамлакачиликка љарши љўйиш, совет љарамлиги даврида эса шу љарамликдан љутилишга чаљирувчи ва бутун хаётини шунга бађишлаган юксак маънавиятли халљ вакиллари етишиб чиљди.
Мустамлакачилик ва љарамлик шароитида Марказий Осиё халљлари ўз миллий љадриятлари, маънавиятини љайта тиклаш ва мустаљиллик учун тинимсиз кураш олиб бордилар. Чор Россияси мустамлакачиларига љарши љаратилган љўзђолон ва ђалаёнларнинг иљтисодий сабаблари билан унинг маънавий сабаблари ўртасида ўзаро чамбарча бођлиљлик бор. Масалан, 1892 йил Тошкент љўзђолонининг кўзга ташланадиган сабабларидан бири халљнинг маънавий љадриятларини жумладан диний љадриятларини оёљ ости љилинишидир.
Миллий ђурурни топталиши халљ урф-одатлари, анъаналарини европалаштиришга уриниш, исломий љадриятларни оёљ ости љилиниши (суд хўрликнинг кучайиши. Ичкиликбозлик ва хоказо). 1998 йилги Дукчи Эшон љўзђолонининг сабаблари ќам ќисобланади. 1916 йилги љўзђолон нафаљат мардикорликка љарши харакат эди, балки у мустамлакачилик сиёсатига, унинг барча йўналишларига љарши бўлган харакат эди. Совет мустабид тузимига љарши миллий озодлик харакати тарихида истиљлолчилик харакати алоќида рол њйнайди. Ота-боболаримизнинг тўккан љонлари бекор кетмади. 1991 йилда Ўзбекистон Мустаљиллигининг тикланиши миллий озодлик ќаракатларининг ќам натижасидир. Мустаљиллик миллий озодлик ќаракатининг мантиљий давомидир. Мустаљиллик тарихий меросимизга урф одатлар ва љадриятларимизга уларнинг љайта тикланиши учун хаётбахш куч берди. Мустаљиллик уларни саљлаб љолиш имконини яратди. Ана шу меросимиз, миллий љадриятимизни ўзлаштириш ва ривожлантириш шарт-шароитлари мустаљиллик даврида яратилди. Мамлакатимизнинг ќар бир фуљароси халљимизнинг ўз љадрини топаётган меросини, жумладан маънавий меросини ривожлантиришни ўз инсоний бурчлари деб ќисоблашлари керак.
“Бирор-бир миллий маънавий имкониятларини, одамлар онгида маънавий ва ахлољий љадриятларни ривожлантирмай ќамда мустаќкамламай туриб ўз истиљболини тасаввур эта олмайди.” (Каримов И.А. Маънавий юксалиш йўлида Т.1998 5 бет).
Халљнинг маънавияти юксак бўлган мамлакатнинг келажаги буюк бўлади.