Jahon tarixi

92
moyilini e’lon qildi. Ayni paytda AQSH ham yuqorida nomi tilga olingan
shartnomani imzoladi. Bu shartnoma tarixga «Savedro Lamas pakti» nomi
bilan kirdi. S. Lamas Argentina tashqi ishlar vaziri edi. Bu Argentina
diplomatiyasining katta yutug‘i bo‘lgandi.
Prezident P. Xusto davrida ham mamlakat ichki siyosiy hayotida
barqarorlik ta’minlanmadi. Aksincha, fashizm xavfi vujudga keldi. 1938-
yilgi prezident saylovida so‘l kuchlar birlikka erisha olmadilar. Natijada
o‘ng kuchlar vakili Roberto Ortis (1938—1940) g‘alaba qozondi.
R. Ortis ichki siyosatda qisman bo‘lsa-da, konstitutsiyaviy tartiblarni
tiklashga harakat qildi. Repressiya va terror to‘lqini pasaydi. Fashizm
jilovlandi. Tashqi siyosatda esa AQSH bilan yaqinlashish yo‘li to‘sildi.
1917-yilning 5-fevralida Meksikada demokratik
ruhdagi konstitutsiya qabul qilindi. Xususan,
Konstitutsiya yerni, yer osti boyliklarini va suvni davlat mulki deb e’lon
qildi. Chet davlatlar va chet el monopoliyalari bilan tuzilgan ijara shartno-
malarining qayta ko‘rib chiqilishi belgilandi.
Har bir shtatda egalik qilinadigan yerning miqdori belgilab qo‘yilishi,
ortiqcha yerlar esa dehqonlar va batraklarga bo‘lib berilishi kerak edi.
Konstitutsiya ayni paytda cherkovning o‘zgarmas mulkka ega bo‘lish
huquqini bekor qildi. Cherkovning barcha mulkini davlat mulki deb e’lon
qildi. 1926-yilda ruhoniylarning siyosatga aralashuvini taqiqlovchi qonun
kuchga kirdi.
Konstitutsiya 8 soatlik ish kunini, minimal ish haqi miqdori belgilanishini,
kasaba uyushmalariga birlashish va ish tashlash huquqini e’lon qildi.
Endi hamma gap konstitutsiya e’lon qilgan tadbirlarni bajarishda qolgan
edi. Biroq bu oson vazifa emas edi. Chunki konstitutsiya talablari bajarilishiga
ham ichki, ham tashqi kuchlar qarshilik ko‘rsatishi muqarrar edi. Buyuk
Britaniya va AQSH monopoliyalari Meksika iqtisodiyotida mustahkamlanib
olgan edilar. Ular o‘zlari bilan imzolangan ijara shartnomalarini qayta ko‘rib
chiqishga aslo rozi bo‘lmas edilar. Vatikan esa cherkovning mulkdan mahrum
etilishiga aslo toqat qila olmas edi. Shuning uchun ham Meksika ruhoniy-
larining hukumat siyosatiga qattiq qarshilik ko‘rsatishi muqarrar edi. Tez
orada shunday bo‘ldi ham. Vatikan ko‘rsatmasi bilan Meksika ruhoniylari
ibodatlarni to‘xtatdi.
Meksika hukumatining neft sohasidagi siyosatiga javoban AQSH
Meksikaga nisbatan iqtisodiy taqiq siyosatini qo‘lladi. Ichki yirik sarmoya-
dorlarning ham qarshiligi kuchaydi. Bu hol Konstitutsiya qoidalarini hayotga
tatbiq etish vazifasini nihoyatda qiyinlashtirdi. Hukumat yon berishga majbur
bo‘ldi. Faqat reaksiyaning qattiq qarshiligini yengish hisobiga qator jiddiy
o‘zgarishlar amalga oshirildi. Chunonchi, 1934-yilda «Agrar kodeks» kuchga
kiritildi.
L. Kardenas (1934—1940) hukumati davrida latifundiyachilar va chet
el kompaniyalariga qarashli 18 mln ga yer ekspropriatsiya qilindi va deh-
Meksika

93
qonlarga berildi, ungacha bo‘lgan 17 yillik davrda dehqonlarga 8 mln ga
yer berilgan edi, xolos. Hukumat dehqonlarga yordam ko‘rsatish maqsadida
1935-yilda maxsus bank tashkil etdi.
Chet el kompaniyalarining Meksika qonunlarini oyoqosti qilishlariga
qarshi hukumat 1938-yilning mart oyida neft sanoatini milliylashtirish
haqida qaror qabul qildi. AQSH, Buyuk Britaniya va Gollandiya sar-
moyadorlariga qarashli 17 ta neft kompaniyasi ekspropriatsiya qilindi.
Bunga qarshi ular Meksika neftini boykot qilish siyosatini qo‘llay boshla-
dilar. Natijada Meksika nefti eksporti 1938-yilda ikki baravar kamaydi.
Bu ham yetmagandek, AQSH hukumati Meksika kumushiga embargo
joriy etdi.
Buyuk Britaniya Meksika hukumatiga keskin ruhdagi notalar jo‘natdi.
Bunga javoban Meksika 1938-yilning may oyida Buyuk Britaniya bilan
diplomatik aloqalarni uzdi. Endi ichki va tashqi reaksiya L. Kardanes
hukumatini ag‘darishni rejalashtira boshladi. 1938-yilning may oyida ichki
kuchlar hukumatga qarshi isyon ko‘tardilar. Ularni chet ellik reaksiya kuchlari
qo‘llab-quvvatladi. Biroq isyonchilar yengildi.
L. Kardanes mamlakatdagi turli tabaqa vakillarini birlashtirgan yangi
partiya — Meksika inqilobi partiyasini tuzishga muvaffaq bo‘ldi.
Kuba Birinchi jahon urushida qatnashgan davlat-
lardan biri. U 1917-yilning 17-aprelida Germa-
niyaga qarshi urush e’lon qildi. Biroq uning ham jahon urushidagi ishtiroki
ramziy ma’noga ega bo‘ldi. Xususan, Kubaning bu urushdagi ishtiroki Yevropa-
ga tibbiy xizmat guruhlarini jo‘natishdan iborat bo‘ldi, xolos.
Urush yillarida Kuba iqtisodiyoti ham rivojlandi. Bunga urush tufayli
Yevropada qand ishlab chiqarishning kamayishi sabab bo‘ldi. Bu hodisa
Kubada qand ishlab chiqarish va uni eksport qilishning ko‘payishiga olib
keldi. Agar 1913-yilda 2,4 mln tonna qand ishlab chiqarilgan bo‘lsa, bu
ko‘rsatkich 1919-yilda 4 mln tonnani tashkil etdi.
Biroq 1920-yildan boshlab vaziyat keskin o‘zgardi. Yevropada qand ishlab
chiqarishning ko‘payishi Kuba qandiga talabni keskin pasaytirdi. Masalan,
1920-yilda 1 mlrd 22 mln pesolik qand sotilgan bo‘lsa, 1921-yilda bu
ko‘rsatkich atigi 292 mln pesoni tashkil etdi, xolos. Natijada qand sanoati
halokati boshlandi. O‘sha davrda mamlakat eksportining 90 foizi qandga
to‘g‘ri kelishi hisobga olinsa, bu halokat darajasi yanada oydinroq namoyon
bo‘ladi.
Bu hol mamlakat moliyaviy ahvolini izdan chiqardi va ichki siyosiy
vaziyatni keskinlashtirdi. Hokimiyat uchun kurashuvchi hukmron kuchlar-
ning ikki guruhi (liberallar va konservatorlar) o‘rtasidagi munosabat yanada
keskinlashdi. Amerikaparast konservatorlar hukmronligiga qarshi liberallar
qo‘zg‘olon ko‘tardilar. AQSH hukumati o‘z tarafdori prezident Menokalga
(1916—1920) harbiy yordam ko‘rsatdi.
Kuba

94
Chunonchi, AQSH 1917-yilning fevral oyida Guantanamo, Santyago va
boshqa muhim strategik obyektlarga o‘z harbiy kuchlarini joylashtirdi. 1917-
yilning iyul oyida qo‘zg‘olon bostirildi.
Shu tariqa, Kuba amalda AQSH tomonidan okkupatsiya qilindi va bu
1922-yilgacha davom etdi. Ayni paytda Kubaning AQSHga moliyaviy
qaramligi tobora ortib bordi. Xususan, 1929-yilda AQSHning Kubaga
joylashtirgan sarmoyasi 1,5 mlrd dollarni tashkil etdi. Uning 800 mln
dollari qand sanoatiga joylashtirildi.
1929-yilda ro‘y bergan jahon iqtisodiy inqirozi Kuba iqtisodiyotini
xonavayron qildi. Jahon iqtisodiy inqirozining bunday katta zarar
keltirishiga Kuba iqtisodiyotining qand yakkahokimligiga ixtisoslashganligi
va uning asosan AQSH bozoriga qaramligi sabab bo‘ldi. Natijada Kubaning
AQSHga eksporti keskin kamaydi. Masalan, bu eksport 1929-yilda 137,6
mln dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 1932-yilda atigi 38 mln dollar bo‘ldi.
Qand ishlab chiqarish esa 5,1 mln tonnadan 1,9 mln tonnaga tushib
qoldi.
Korxonalarning sinishi Kuba tarixida misli ko‘rilmagan darajaga yetdi.
Ishsizlar soni 600 ming kishini tashkil etdi (4 mln aholiga nisbatan). Bir
so‘z bilan aytganda, aholining turmushi keskin darajada pasaydi. Mamlakatda
siyosiy vaziyat keskinlashdi va 1930-yil noyabrda harbiy tartib o‘rnatildi.
Siyosiy kurashning oldingi safida talabalar bordilar. Bunga javoban hukumat
1931-yilda Gavana universitetini yopib qo‘ydi. Hatto umumta’lim mak-
tablari ham yopildi.
1933-yilda prezident X. Machado (1924—1933) o‘z diktatorligini yana-
da mustahkamlash maqsadida Kongressdan favqulodda vakolat olishga
erishadi. Konstitutsiyaning amal qilishi 30 kunga to‘xtatildi. Biroq bu choralar
ko‘zlangan natija bermadi va mamlakatda umumiy ish tashlash davom etdi.
Endi hukmron doiralar oldida ikki yo‘l turardi: yo xalq inqilobi, yoki
diktator Machadoni almashtirish. Ular ikkinchi yo‘lni tanladilar va Macha-
doga qarshi harbiylar fitna uyushtirishdi. Ular 11-avgust kuni Machado
oldiga 48 soat ichida mamlakatdan chiqib ketish talabini qo‘ydilar. Shu
tariqa, Machado iste’fosiga erishildi.
Kubaning AQSHdagi sobiq elchisi Karlos de Sespedes vaqtinchalik
prezident deb e’lon qilindi. Machado va uning yaqinlari AQSHga jo‘nab
ketishga majbur bo‘ldilar. K. Sespedes hukumati mamlakatdagi siyosiy
vaziyatni barqarorlashtira olmadi. Harbiylar ichida mamlakatda qattiq tartib
o‘rnatish tarafdorlari kuchayib bordi.
Ularga F. Batista rahbarlik qilardi. 1933-yil 5-sentabr kechasi F. Batista
davlat to‘ntarishini amalga oshirdi. U mamlakat harbiy kuchlari shtabining
boshlig‘i etib tayinlandi. Gavana universiteti professori San Martin
prezidentlik lavozimini egallagan bo‘lsa-da, amalda hokimiyat F. Batista
qo‘lida to‘plandi.

95
Shunday bo‘lsa-da, S. Martin hukumati qator ijobiy tadbirlarni amalga
oshirdi. Jumladan, 1901-yilda qabul qilingan reaksion xarakterdagi Kons-
titutsiyani bekor qildi. 8 soatlik ish kuni joriy etdi. Mehnat vazirligi tashkil
etildi. Yashash joyi uchun to‘lanadigan haq kamaytirildi. Ishchilar uchun
ish haqi minimumi belgilandi. Gavana universitetining muxtor huquqi
tiklandi.
Tashqi siyosatda esa avvalgi hukumatning AQSH bilan tuzgan shart-
nomalari bajarilishi ma’lum qilindi. Dekabr oyida S. Martin hukumati elektr
energiya, gaz, telefondan foydalanganlik uchun to‘lanadigan haqni 45 foizga
kamaytirdi. 2 ta yirik Kuba-Amerika qand kompaniyasi ustidan davlat na-
zoratini o‘rnatdi.
S. Martin hukumatining bunday qat’iy xatti-harakatlari ichki va tashqi
sarmoyadorlarni qattiq tashvishga solib qo‘ydi. Ular F. Batistani qo‘llab-
quvvatlay boshladilar.
1934-yilning 14-yanvarida F. Batista S. Martindan iste’fo berishni talab
etdi. 18-yanvar kuni polkovnik Mendteta Kubaning vaqtinchalik prezidenti
deb e’lon qilindi. AQSH 26-yanvar kuni yangi prezident va uning hukumatini
tan oldi. Yangi hukumat S. Martin amalga oshirgan tadbirlarning barini
bekor qildi. Shu tariqa, mamlakatda AQSH manfaatiga xizmat qiluvchi
F. Batista diktaturasi to‘la qaror topdi.
Shunday qilib, Lotin Amerikasi davlatlari o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lidan
borgan bo‘lsalar-da, AQSH va boshqa buyuk davlatlarga iqtisodiy va siyosiy
jihatdan qaram bo‘lib qoldilar. Lekin ularning jahon hamjamiyatidagi roli
o‘sdi. Bir qator ijtimoiy tadbirlar o‘tkazildi.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Birinchi jahon urushi Lotin Amerikasi davlatlariga qanday ta’sir ko‘rsatdi?
2. Urushdan keyingi yillarda Lotin Amerikasi davlatlari iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotiga xos bo‘lgan xususiyatlarni qayd eting.
3. Jahon iqtisodiy inqirozining Lotin Amerikasi uchun oqibatlari haqida nimalarni
bilib oldingiz?
4. Buyuk davlatlar Lotin Amerikasi iqtisodiy va siyosiy hayotida qanday o‘rin
tutgan?
5. Braziliyaning o‘ziga xos taraqqiyoti qanday kechdi?
6. Argentinada qishloq xo‘jaligining ahvoli qanday edi?
7. Meksika — AQSH munosabatlari qanday bo‘ldi?
8. Kubaning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida AQSH qanday rol o‘ynadi?
?

96
DARSLIK MATNI BILAN ISHLASH
LOTIN AMERIKASI DAVLATLARINI TAVSIFLANG
Davlatlar
Birinchi jahon
urushidagi
ishtiroki
Birinchi jahon
urushining
ta’siri
1920—1921-
yillar iqtisodiy
inqiroz
oqibatlari
1929—1933-
yillardagi
islohot
iqtisodiy
inqiroz
oqibatlari
1
2
3
4
5
Braziliya,
Argentina,
Meksika, Kuba
6
7
8
9
Iqtisodiyotlari-
ga xos umumiy
xususiyatlari
Hukmron
tabaqalar
Qurolli
kuchlarning
mamlakat
hayotidagi
o‘rni
Lotin
Amerikasida
o‘z ta’sirini
kuchaytirishga
uringan
davlatlar
2-bob. OSIYO VA AFRIKA DAVLATLARI
10-§. Xitoy va Hindiston
Birinchi jahon urushigacha Osiyo va Afrika asosan
mustamlaka davlatlardan iborat edi. Birinchi
jahon urushi yillarida Osiyo va Afrika davlatlari-
da chuqur o‘zgarishlar ro‘y berdi. Antanta qurolli
kuchlari saflarida mustamlaka davlatlar aholisi ham
ishtirok etdi. Mustamlaka xalqlarning ilg‘or qatlami urushdan keyin musta-
qillik berilishiga umid bilan qaramoqda edi. Biroq Parij tinchlik konferensi-
yasi bu umidni oqlamadi. Aksincha, konferensiya mustamlakachilikning eski
shaklini yangisi bilan almashtirdi. Mustamlakachilikning bu yangi shakli
avvalgi darslarda siz tanishgan Millatlar Ligasining mandat tizimi edi.
Shunday bo‘lsa-da, Osiyo va Afrika davlatlarida vaziyat asr boshidagiga
nisbatan o‘zgardi. Bu o‘zgarish jahon siyosiy xaritasida Sovet Rossiyasi
(keyinchalik SSSRning) vujudga kelishi bilan ham bog‘liq edi. Mustam-
lakachi davlatlar xohlaydilarmi, yo‘qmi, endi bu omil bilan hisoblashishga
majbur edilar.
Ikkinchi tomondan, Rossiyada yuz bergan chuqur ijtimoiy-siyosiy
o‘zgarishlar milliy-ozodlik harakatlariga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Osiyo va Afrika
davlatlari rivojla-
nishidagi o‘ziga xos
xususiyatlar

97
Mustamlakalarda milliy-ozodlik kuchlari o‘sdi. Stixiyali milliy-ozodlik kurashi
ongli kurashga aylana bordi. Shunday bo‘lsa-da, mustamlakachi davlatlar o‘z
mustamlakalaridagi mavqelarini deyarli saqlab qola oldilar.
Buning sababi, birinchidan, mustamlakachilik tizimining yemirilishi uchun
zarur xalqaro shart-sharoitlar hali to‘la yetilmaganligi bo‘lsa, ikkinchidan,
mustamlakalarda mustamlakachilarga qarshi kurashuvchi kuchlarning qaror
topish jarayoni hali davom etayotganligi edi.
Biroq bu milliy-ozodlik kurashi ma’lum vaqtga to‘xtab qoldi, degani
emas edi. Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida, Xitoy va Hindistonda milliy-
ozodlik kurashi shiddat bilan davom etdi. Chunonchi, 1918—1923-yillarda
Turkiyada ozodlik kurashi g‘alaba bilan yakunlandi. Dunyoviy Turkiya
Respublikasi tashkil topdi.
Sovet Rossiyasi 1921-yilda Turkiya bilan do‘stlik to‘g‘risida shartnoma
imzoladi hamda Turkiyaga 10 mln oltin so‘m hisobida moliyaviy yordam
ko‘rsatdi. Xuddi shunga o‘xshash shartnoma 1921-yilda Eron bilan ham
imzolandi. Eron Buyuk Britaniya qo‘shinlarining mamlakatdan chiqib ketishiga
erishdi.
Afg‘on xalqining Buyuk Britaniya mustamlakachilariga qarshi olib borgan
kurashi 1919-yilda g‘alaba bilan yakunlandi. Afg‘oniston mustaqil davlatga
aylandi. 1921-yilda sovet-afg‘on do‘stlik shartnomasi imzolandi.
1918—1921-yillarda Sovet Rossiyasi Mo‘g‘ulistonning milliy-ozodlik
kurashiga yordam ko‘rsatdi. Bu yordam Mo‘g‘uliston mustaqilligini saqlab
qolishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. To‘g‘ri, Sovet Rossiyasi yuqorida nomlari
tilga olingan davlatlarga bekorga yordam bermagan. Uning maqsadi o‘zining
janubiy chegaralari xavfsizligini ta’minlashdan iborat edi.
Ayni paytda Sovet davlati qo‘shni davlatlar bilan aloqani yaxshilash
masalasiga «bo‘lajak jahon inqilobi»ning tarkibiy qismi, deb ham qarar edi.
Mustamlakachi davlatlar ham qo‘l qovushtirib o‘tirmadilar, albatta. Ular
Vashington konferensiyasida mustamlakalarning daxlsizligiga kelishib oldilar.
Biroq tez orada bu kelishuvni Osiyoda Yaponiya (1931-yilda), Afrikada esa
Italiya buzib yubordi.
Birinchi jahon urushidan so‘ng ham Xitoy qoloq,
yarim mustamlaka davlat edi va unda 450 mln
dan ortiq xalq yashardi. Uni buyuk davlatlar ta’sir
doirasiga bo‘lib olgan edilar. Mamlakat sanoati, transporti, banklari va tashqi
savdosining asosiy qismi chet el kompaniyalari qo‘lida edi.
Bu omillar Xitoyni rivojlangan davlatlar ekspansiyasiga qarshi kurashda
ojiz qilib qo‘ygan edi. 1911—1913-yillarda bo‘lib o‘tgan inqilob asosiy
masalalardan biri — Xitoyni yagona davlatga birlashtirish masalasini hal eta
olmadi. Bu masalani hal etmay turib Xitoyni yarim mustamlaka sirtmog‘idan
qutqarish nihoyatda og‘ir edi.
1918-yilda Xitoyda inqilobiy kurashning ikki yirik kuchi mavjud edi.
7 — Jahon tarixi
Xitoyning urushdan
keyingi ahvoli

98
Ularning biri milliy-ozodlik kurashining yirik vakili, tan olingan yo‘l-
boshchi Sun Yatsen (1867—1925) boshchiligidagi Gomindan (Xitoy milliy
partiyasi) bo‘lsa, ikkinchisi Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP) edi.
Versal shartnomasi qarorlariga qarshi mamlakatda «4-may harakatlari»
nomli xalq noroziligi bo‘lib o‘tdi.
1921-yilda Sun Yatsen mamlakat prezidenti lavozimiga saylandi. Biroq
buyuk davlatlar bu saylovni va Sun Yatsen hukumatini tan olmadilar. Sun
Yatsen «Xitoyni qutqarish» dasturini ilgari surdi. Bu dasturni chet
davlatlarning yordamisiz amalga oshirib bo‘lmas edi. Buyuk davlatlar esa
yordam berishdan voz kechdilar. Vashington konferensiyasida qabul qilingan
«9 davlat kelishuvi» bo‘yicha, Xitoyda o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar.
Shunday sharoitda Sun Yatsen moddiy va harbiy yordam so‘rab Sovet
Rossiyasiga murojaat qildi va muzokara uchun general Chan Kayshini
Moskvaga jo‘natdi. 1923-yilda Sun Yatsen Xitoy Kommunistik partiyasi
bilan hamkorlik yo‘liga o‘tdi. Shunday qilinganda Sovet Rossiyasidan yordam
olish oson kechishini u yaxshi bilardi. 1924-yil yanvarda Gomindan va
XKP umummilliy birlashgan inqilobiy front tuzdilar.
Frontning maqsadi Xitoyning shimolida joylashib olib, xorijiy bosqinchi
davlatlar bilan hamkorlik yo‘lini tutayotgan ichki kuchlarga hamda Xitoyni
yarim mustamlaka holatiga tushirgan imperiyachi buyuk davlatlar ta’siriga
qarshi kurash edi. Bunda Sun Yatsenning uch tamoyili: «milliylik, demok-
ratiya va xalq farovonligi» katta rol o‘ynadi.
1925-yil bahorida Shanxay shahrida talabalar
namoyishga chiqdilar. Biroq ingliz politsiyasi bu
namoyishni o‘qqa tutdi. Bu hodisa Xitoyda xorijiy bosqinchi davlatlarga
qarshi kuchli harakat boshlanishiga turtki bo‘ldi. Bu harakat Xitoy tarixiga
«30-may harakati» nomi bilan kirgan.
Shu tariqa Xitoyda chet el bosqinchilariga qarshi milliy inqilob boshlandi.
Ularning asosiy shiorlari — Xitoy suverenitetini tiklash, mustamlakachi
davlatlar bilan hamkorlik qilayotgan militaristik katta yer egalari
hukmronligini ag‘darish va Xitoyning demokratik milliy harakat hokimiyati
ostida siyosiy butunligini ta’minlash edi.
Inqilob rahbarligi Gomindan qo‘lida edi. 1925-yilda Sun Yatsen vafot
etgach, bu partiya rahbarligi Chan Kayshi qo‘liga o‘tdi. Inqilobda Xitoy
jamiyatining barcha tabaqalari ishtirok etdi. 1925-yilning oktabr-dekabr
oylarida Chan Kayshi hukumati mamlakat shimoliy qismining Guandun
provinsiyasida joylashgan militaristlar hukumatiga qarshi harbiy yurish
boshladi. Shu tariqa Xitoyda fuqarolar urushi boshlandi. 1926-yilda 7 ta
provinsiya egallab olindi. 1927-yil martda Angliya va AQSH Chan Kayshiga
yordam berish uchun Xitoyga qurolli kuch yubordi. 18-aprelda Nankinda
Chan Kayshi hukumati to‘la qaror topdi.
Yurishning birinchi bosqichi 1928-yilda yakunlandi. Buning oqibatida
shimoldagi militaristik kuchlarga qattiq zarba berildi. Jumladan, Shanxay
Buyuk milliy inqilob

99
va Nankin shaharlari bosib olindi. Chan Kayshi hukumati qarorgohi Nankin
shahriga ko‘chirildi. Barcha buyuk davlatlar bu hukumatni tan oldilar.
Markaziy hokimiyat qo‘lga kiritilgach, inqilobning asosiy yetakchi
kuchlari — Gomindan va XKP o‘rtasida bo‘linish yuz berdi. Bunga Xitoy
inqilobiy vazifalariga Gomindan va XKP ning turlicha qarashlari sabab
bo‘ldi. Chunonchi, Gomindan markaziy hokimiyat egallanishi bilan inqilob
o‘z vazifasini bajardi, deb hisobladi. Endigi vazifa mo‘tadil islohotni
zo‘ravonliksiz o‘tkazishdan iboratligini e’lon qildi.
XKP esa inqilobni davom ettirish, hali Xitoyda kam sonli bo‘lgan
proletariat gegemonligini o‘rnatish, agrar inqilobni avj oldirish, mulkdor-
larning mulkini musodara qilish, barcha banklarni, konlarni, temir yo‘llarni,
yirik korxonalarni milliylashtirishni talab etdi.
Bu ikki siyosiy kuch o‘rtasidagi nizo 20 yil davom etgan fuqarolar urushini
(1949-yilgacha) keltirib chiqardi va shu tariqa birlashgan umummilliy
inqilobiy front barham topdi.
Milliy buyuk inqilob  natijasida Gomindanning
yakka partiyaviy hokimiyati qaror topdi. Gomin-
dan Xitoyda iqtisodiyot bozor munosabatlariga
asoslangan jamiyat qurish tarafdori edi. Shuning
uchun ham Gomindan hukumati xususiy mulkni himoya qildi va bunday
mulkni tugatishni targ‘ib etuvchi XKP ga qarshi kurashdi. Milliy bozor
rivojiga g‘ov bo‘layotgan ichki boj to‘siqlari bekor qilindi. Chet el sarmo-
yadorlariga ijaraga berilgan 33 ta korxonadan 20 tasi qaytarib olindi.
Gomindan markaziy hokimiyatni kuchaytirishga urindi, iqtisodiyotga
davlat aralashuvini joriy etdi. Iqtisodiyotda davlat sektorini vujudga keltirdi.
Bundan tashqari, ichki siyosiy barqarorlikka erishish maqsadida qator ijtimoiy
islohotlar o‘tkazildi. Mehnat to‘g‘risida qabul qilingan ijobiy ruhdagi qonun
kam sonli ishchilar sinfining ahvoli yaxshilanishiga xizmat qildi. Biroq agrar
masala hal etilmadi. Qishloqda yirik yer egalari hukmronligi saqlanib qola berdi.
Tashqi siyosatda esa Xitoyning chet davlatlar bilan imzolangan noteng
shartnomalarini bekor qilish yo‘li tutildi. 1928-yilda chet el tovarlari uchun
boj to‘lovi tartibi tiklandi. Bu bilan ichki bozor ham himoya qilindi.
Gomindan bilan XKP o‘rtasidagi umummilliy
birlashgan front barham topgach, Xitoyda fuqa-
rolar urushining ikkinchi bosqichi boshlandi. Go-
mindan «XKP ga qarshi urushga tayyorlana
boshladi» va ko‘p o‘tmay uning qurolli kuchlariga qarshi hujum boshlandi.
1930—1934-yillarda 5 marta yurish qilindi. AQSH 90 mln dollar yordam
berdi. 300 ta samolyotdan foydalandi. Xitoyga nemis generali Fon Sekt
keldi va harbiy operatsiyalarga boshchilik qildi. Bu davrda XKP qurolli
kuchlarining soni 300 mingni tashkil etardi (XKP qurolli kuchlari Qizil
Armiya deb atalgan). XKP 1927-yildan 1936-yilgacha Xitoyda sovetlar
shaklidagi proletariat va dehqonlar inqilobiy diktaturasini o‘rnatish uchun
Chan Kayshi
hukmronligining
kuchayishi
1927—1937-
yillardagi fuqarolar
urushi

100
kurash olib bordi va o‘zi egallagan provinsiyalarda hokimiyatning shunday
shaklini o‘rnatdi.
1931-yilning noyabr oyida Szyansi provinsiyasida o‘tkazilgan sovet
tumanlari vakillarining 1-Butunxitoy syezdi Xitoy Sovet Respublikasi
tuzilganligini e’lon qildi. Davlat boshlig‘i etib Mao Szedun saylandi. Shunday
qilib Xitoy uchga bo‘linib ketdi. 1934-yilda Gomindan hukumati XKP
armiyasiga qattiq zarba berdi. Biroq uni tor-mor eta olmadi. Armiyaning
bir qismi qurshovni yorib chiqishga muvaffaq bo‘ldi.
1931-yilning sentabrida Yaponiya armiyasi Xi-
toyga hujum qildi. Bu hujum Chan Kayshining
Xitoyni birlashtirish yo‘lidagi harakatini to‘xtatib
qo‘ydi. Uch oy ichida Yaponiya Xitoyning shimoli-sharqida 1 mln kv
km maydonni egalladi va u yerda 1932-yil 1-martda Man’chjou-Go deb
atalgan davlat tuzdi. Uni manjurlar sulolasining so‘nggi imperatori Pu I