Jahon tarixi

edi. Shoh hukumati muxolifat kuchlarga qarshi repressiyani kuchaytirdi. Bu
hol shohga qarshi kurash harakatini vujudga keltirdi. Harakatni islomning
shia oqimi ruhoniylari boshqardi. Ularning rahnamosi Eronning oliy diniy
arbobi Oyatullo Ruhullo Musovi Xumayniy edi (1898—1989). U ham shoh
repressiyasiga duchor etilgan edi (1964-yil). Inqilob arafasida Parij shahrida
yashardi.
Eron aholisining juda katta qismi shohga qarshi
kurashga qo‘shildi. Armiyaning katta qismi shohni
qo‘llab-quvvatlamay qo‘ydi. Natijada 1979-yilning 16-yanvarida shoh mam-
lakatdan chiqib ketishga majbur bo‘ldi. 11-fevral kuni esa umumiy qurolli
Oyatullo Xumayniy.
Eron inqilobi

266
qo‘zg‘olon boshlandi, armiya ham qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tdi. Shu
tariqa Eronda inqilob g‘alaba qildi. Bu inqilob Islom inqilobi edi. 15-fevral
kuni Oyatullo Xumayniy Tehronga qaytib keldi. U «Islom inqilobining
rahnamosi» deb e’lon qilindi. Mamlakat ruhoniylari yangi hukumat tuzdilar.
1979-yilning 1-aprelida davlatning rasmiy nomi o‘zgardi. Endi, u Eron
Islom Respublikasi deb ataladigan bo‘ldi.
Ayni paytda yangi konstitutsiya ham qabul qilindi. Konstitutsiya Oyatullo
Xumayniyni umrbod mamlakatning oliy siyosiy va diniy rahbari deb e’lon
qildi. Hatto mamlakat prezidenti ham unga bo‘ysunar edi. 1979-yilda Tehronda
AQSH diplomatlari garovga olindi va 1981-yil yanvarida Eron — AQSH
bitimidan keyin ozod qilindi. 1980-yilda mamlakat prezidenti va parlamenti
(majlis) saylandi. Diniy bo‘lmagan hamda milliy partiyalar faoliyati taqiq-
landi.
Garchand Eron ham ko‘p millatli davlat bo‘lsa-da, Oliy rahbariyat barcha
musulmonlarning tengligini ro‘kach qilib, mamlakatda milliy masala tan
olinmasligini ta’kidladi. Shu tariqa yangi rahbariyat ichki siyosatda jamiyat
va davlat hayotini to‘la islomlashtirish siyosatini yurita boshladi.
Ichki muxolifatni tugatish maqsadida Xumayniy «Islom madaniy
inqilobi»ni e’lon qildi. Bu hol hukmron doiralar o‘rtasida ham kelishmov-
chilik keltirib chiqardi. Mamlakatning birinchi Prezidenti Banisadr
Xumayniy atrofidagilarning ekstremistik harakatlariga qarshi chiqdi. Oxir-
oqibatda u mamlakatdan chiqib ketishga majbur bo‘ldi.
Oyatullo Xumayniy o‘z hokimiyatini mustah-
kamlash uchun uning rejimiga qarshi chiqqanlarni
qatag‘on qilishni uyushtirdi. Natijada 1982—1984-
yillar davomida 70 mingdan ortiq kishi o‘ldirildi. Biroq jahon jamoatchiligi
talabi Eron rahbariyatini o‘z ichki siyosatini yumshatishga majbur etdi.
1989-yilda (Xumayniy vafotidan so‘ng) mamlakat prezidentligiga saylan-
gan Ali Akbar Xoshimiy Rafsanjoniy (1934-yilda tug‘ilgan) iqtisodiy islo-
hot o‘tkaza boshladi. Ayni paytda ijtimoiy hayotni liberallashtirish yo‘lini
tutdi.
Biroq bu yo‘l katta qiyinchiliklarga duch keldi. Bu, bir tomondan, 1980—
1988-yillarda davom etgan Eron — Iroq urushi oqibatida ko‘rilgan katta
iqtisodiy yo‘qotish (350 mlrd dollar zarar ko‘rildi, 700 ming eronlik o‘ldi)
bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, AQSHning Eronni xalqaro terro-
rizm markazlaridan biri deb e’lon qilishi bilan bog‘liq edi. AQSH Eron
bilan savdo aloqalarini to‘xtatib qo‘ydi. Boshqa G‘arb davlatlari esa Eronga
ilg‘or texnologiya kiritishni taqiqlab qo‘yishdi.
Aholining ishlab chiqarish sur’atiga nisbatan tez ko‘payishi, jahon
bozorida neft narxining pasayishi, ayni paytda, Eronda neft ishlab
chiqarishning 2 baravar kamayishi vaziyatni yanada murakkablashtirdi.
Shunday sharoitda, 1997-yil avgustida Muhammad Xotamiy mamlakat
prezidentligiga saylandi. U shia ruhoniylarining yangi avlodiga mansub
Eron
inqilobdan so‘ng

267
edi. U tashqi siyosatda AQSH va G‘arbning boshqa davlatlari bilan
munosabatlarni yumshatishga intildi.
Rossiya bilan munosabatlarni yanada rivojlantira boshladi. Rossiya Eronga
kimyo sanoatini rivojlantirishda, atom elektr stansiyasi qurishda hamda
armiyani zamonaviy qurollar bilan qayta qurollantirishda yordam bermoqda.
Ayni paytda O‘rta Osiyo Respublikalari bilan ham savdo-iqtisodiy aloqalar
rivojlanmoqda. 1996-yilda Mashhad (Eron) — Saraxs (Turkmaniston) temir
yo‘li qurilishini tugallashga muvaffaq bo‘lindi. Buning natijasida O‘rta Osiyo
respublikalari Fors ko‘rfaziga chiqish imkoniga ega bo‘ldilar.
Eron rahbariyati Afg‘onistondagi voqealarga faol aralashib keldi. Uning
bu aralashuvi Afg‘onistondagi muxolifatchi kuchlardan biri — Shimoliy
Alyans (Ittifoqi)ni qo‘llab-quvvatlashdan iborat bo‘ldi. 2001-yilda bo‘lib
o‘tgan prezidentlik saylovida yana Muhammad Xotamiy g‘alaba qozondi.
Eronda jamiyat hayotini liberallashtirish siyosati davom etdi.
2005-yilgi saylovlarda Mahmud Ahmadiy Najot mamlakat prezidenti
lavozimiga keldi.
Eron Islom Respublikasi 1992-yil 10-mayda
O‘zbekiston bilan diplomatik munosabatlarni
o‘rnatdi. O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimovning
1992-yil noyabr oyidagi Eronga rasmiy safaridan so‘ng mamlakatlarimiz
o‘rtasida hamkorlik miqyosi yanada kengaydi. 1993-yil yanvar—avgust
oylarida, ya’ni faqat 8 oy davomida O‘zbekiston va Eron o‘rtasida 186,1
ming dollarlik tovar ayirboshlandi. Eronning «Pors grupp», «Sepand grupp»
va boshqa firmalari respublikamizda faoliyat ko‘rsatmoqda. Bir qancha qo‘shma
korxonalar tashkil etilgan. 1993-yil aprelida bo‘lib o‘tgan Eron tasviriy san’-
at va avgustda o‘tkazilgan savdo-sanoat ko‘rgazmasi ko‘pchilikda yaxshi taassurot
qoldirdi.
Eron Islom Respublikasining O‘zbekistondagi favqulodda va muxtor elchisi
Said Gulpoyagoniy 1993-yil oktabrda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining
Sharqshunoslik institutiga fors tilining ko‘p jildli mukammal lug‘atini, Alisher
Navoiyning dastxati nusxalarini taqdim etdi. Respublika madaniy-ma’rifiy
aloqalar milliy uyushmasi huzurida O‘zbekiston — Eron aloqalari
rivojlanishidan minnatdorligini bildirdi.
1993-yil 18-oktabrda Eron Prezidenti Ali Akbar Xoshimiy Rafsanjo-
niyning O‘zbekistonga rasmiy tashrifi mamlakatlar o‘rtasida hamkorlikning
yanada samarali bo‘lishiga ko‘maklashdi. Safar davomida tranzit aloqalarni
tartibga solish, xalqaro avtomobil qatnovi haqida va boshqa bitimlar
imzolandi.
1992—1996-yillarda uzunligi 295 km bo‘lgan Mashhad — Seraxs —
Tajan temir yo‘li qurildi. Bu temir yo‘l O‘zbekistonning Fors qo‘ltig‘iga
chiqishiga imkon yaratdi.
Shunday qilib, Eron hozirgi kunda dunyo diqqat markazida turgan
mamlakatdir. Uning yadro energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanish
Eron — O‘zbekiston
munosabatlari

268
dasturi AQSH boshliq G‘arb davlatlariga yoqmayapti. Ular Eronni turli
tarafdan siquvga olishga harakat qilmoqdalar. Lekin Eron o‘z yo‘lidan
qaytmayapti.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Urushdan keyingi yillarda Turkiyaning ahvoli qanday edi?
2. Demokratik partiya qanday qilib hokimiyat tepasiga keldi?
3. 1960-yilda nega davlat to‘ntarishi o‘tkazildi?
4. 1971-yildagi davlat to‘ntarishini kimlar o‘tkazdilar?
5. Turgut O‘zal siyosatini so‘zlab bering.
6. Turkiya tashqi siyosati qanday bo‘ldi?
7. Turkiya — O‘zbekiston aloqalari haqida nimalarni bilib oldingiz?
8. Ikkinchi jahon urushidan keyin Eron qanday ahvolga tushdi?
9. Ingliz-eron neft kompaniyasi nima?
10. M. Mossodiq siyosatini gapirib bering.
11. Oq inqilobning mohiyati qanday edi?
12. Eronda diniy inqilob qanday amalga oshdi?
13. Oyatullo Xumayniy kim edi?
14. Eron – Iroq urushi qanday oqibatlarga olib keldi?
15. Eron tashqi siyosati qanday?
JADVALNI TO‘LDIRING. TURKIYA VA ERON DAVLAT BOSHLIQLARI
FAOLIYATINI SOLISHTIRING
i
t
a
l
v
a
d
a
y
i
k
r
u
T
i
r
a
l
q
i
l
h
s
o
b
n
a
g
z
a
k
t
‘
O
i
t
a
s
o
y
i
s
i
t
a
l
v
a
d
n
o
r
E
i
r
a
l
q
i
l
h
s
o
b
n
a
g
z
a
k
t
‘
O
i
t
a
s
o
y
i
s
BAHS YURITING
Dunyoviy davlat va diniy davlat rivojlanishida farq bormi?
Eron va Turkiya misolida erkin fikr bildiring.
30-§. Afg‘oniston
Afg‘oniston konstitutsiyaviy-monarxiya davlati edi.
Davlat boshlig‘i qirol hisoblangan.
Urushdan keyingi yillarda ham M. Zokirshoh
(1933-yilda taxtga o‘tirgan) qirol edi. Uning hukmronligi davrida mamlakat
ichki hayotida jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar yuz bermadi. Mamlakat
hayotida o‘rta asrchilik munosabatlari hukmronligicha qolaverdi.
Urush yillarida ichki siyosiy hayot keskinlashdi. 1946-yilda kabinet
almashuvi bo‘lib, hukumatga qirolning tog‘asi Shoh Mahmud boshchilik
qilaboshladi. Tashqi siyosatda dastlab AQSH bilan yaqinlashish boshlandi.
Urushdan keyingi
ahvol
?

269
Ammo AQSH janubdagi irrigatsiya inshootlarini vaqtida (1949) tugallamay
qo‘shimcha mablag‘ talab qildi Afg‘onistonni noqulay vaziyatda 39,5 mln
dollarlik asoratli zayom olishga majbur qildi.
Shu sababli ko‘p o‘tmay bu siyosat o‘zgara boshladi. Buning ustiga
AQSH va Buyuk Britaniya betaraf Afg‘onistonni harbiy-siyosiy ittifoqlar-
ga jalb etishga urinishlari, ikkinchi tomondan esa, afg‘on-pokiston
munosabatlaridagi keskinlikning vujudga kelishi ahvolning chigallashuviga
sabab bo‘ldi.
Ma’lumki, Pokistonning Afg‘oniston bilan chegara hududlarida pushtun
xalqi yashaydi. Buyuk Britaniya bu hududlarni ham Pokiston hududiga
qo‘shib yuborgan edi. Afg‘oniston pushtunlarga (Afg‘oniston aholisining
katta qismini pushtunlar tashkil etadi) taqdirini o‘zi belgilashi huquqi berilishi
tarafdori edi.
1955-yilda Pokiston Afg‘oniston tovarlarining Pokiston hududi orqali
o‘tkazilishini taqiqlab qo‘ydi. Bunday sharoitda SSSR o‘z hududi Afg‘oniston
tashqi savdosida tranzit vazifasini o‘tashi mumkinligini ma’lum qildi. 1955-
yilda bu masala xususida sovet – afg‘on bitimi imzolandi. M. Zokirshohning
40 yillik hukmronligi davrida mamlakat taraqqiyoti o‘ta sekin rivojlandi.
Mamlakatda atigi 300 ta katta-kichik sanoat korxonasi qurildi, xolos. (Uning
140 tasi SSSR yordami bilan qurilgan.) Buning oqibatida mamlakat
qoloqligicha, aholi turmush darajasi esa pastligicha qola berdi.
Mamlakatda Afg‘onistonni zamon ruhiga monand
davlatga aylantirishni istovchi davlat arboblari ham
yo‘q emas edi. Bu arboblardan biri — qirolning
qarindoshi Muhammad Dovud edi (1908—1978).
U 1953-yildan 1963-yilgacha Bosh vazir lavozimida ishladi. Dovud iqtisodning
davlat yo‘li bilan boshqarilishi, mamlakat ichki hayotini erkinlashtirish
tarafdori edi. 1956-yilda hukumat 5 yillik reja qabul qildi. Unda asosiy
e’tibor sanoat, transport, qishloq xo‘jaligiga qaratildi. 1959-yilda ayollarning
chodra yopinib yurishi bekor qilindi.
Dovud hukumati boshlagan o‘zgarishlar islohotga qarshi kuchlarning qattiq
qarshiligiga duch keldi. Bu kuchlar mamlakat hayotida chuqur o‘zgarishlarga
tayyor bo‘lmagan aholi katta qismiga tayanar edi. Natijada, Dovud 1963-
yilda iste’fo berishga majbur bo‘ldi.
Dovud hukumatidan keyingi hukumatlar ham (Muhammad Yusuf 1963—
1967, Nur Ahmad Etimodi 1967—1971, M. Shafiq 1972—1973) mamlakat
ijtimoiy-iqtisodiy hayotida biror jiddiy o‘zgarish qila olmadilar. Aksincha,
iqtisodiy qiyinchilik kuchaydi. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan
ta’minlash qiyinlashdi. Mamlakatda kuchaygan ijtimoiy-iqtisodiy muammolar
oxir-oqibatda hukmron doiralarda bo‘linish yuz berishiga olib keldi.
Shunday sharoitda, 1973-yilning 17-iyulida harbiylar davlat to‘ntarishi
o‘tkazdilar. Hokimiyat Afg‘oniston markaziy qo‘mitasi qo‘liga o‘tdi. Uning
tarkibi, harbiylardan tashqari: fuqaro arboblaridan ham iborat edi. Ularga
Afg‘oniston
Respublikasining
tashkil etilishi

270
sobiq bosh vazir Dovud rahbarlik qildi. Markaziy qo‘mita Dovudni davlat
boshlig‘i va bosh vazir etib tayinladi. Shu tariqa monarxiya quladi. Afg‘oniston
Respublika deb e’lon qilindi.
To‘ntarish ro‘y bergan vaqtda Zokirshoh chet el (Italiya) safarida edi. U
avgust oyida o‘zining taxtdan voz kechganligini e’lon qildi. Dovud 5 yil
davlatni boshqardi. Biroq u mamlakat hayotida tub o‘zgarishlar qila olmadi.
Uning siyosati eski tartib manfaatlariga to‘la javob beradigan qatlamlar —
ruhoniylar, katta yer egalari, davlat amaldorlarining qattiq qarshiligiga duch
keldi. Ikkinchidan esa, Dovud mamlakatda o‘z rejimini o‘rnatishga intildi.
Chunonchi, u 1964-yilgi Konstitutsiyani bekor qildi. Parlamentni tarqatdi
va yakka partiyaviy tizimni joriy etdi. Bu rasmiy partiyaga uning o‘zi rahbarlik
qildi. 1976—1978-yillarda hukumat mavjud tartibga qarshi kuchlarni qata-
g‘on qilishni kuchaytirdi. Terror va qatag‘ondan mamlakat harbiylari orasida
ham ta’sirga ega bo‘lgan Afg‘oniston xalq-demokratik partiyasi ham chetda
qolmadi (AXDP 1965-yilda tuzilgan edi).
Dovud rejimi diniy-ekstremistik kuchlar bilan yaqinlashdi. Rejim bu
kuchlardan o‘z raqiblariga qarshi kurashda foydalandi. Bu yo‘l Dovud reji-
miga qarshi ikki guruh muxolifatini vujudga keltirdi. Ularning biri diniy
muxolifat, ikkinchisi harbiy muxolifat bo‘ldi. Harbiy muxolifat AXDP bilan
yaqin aloqani o‘rnatishga erishdi.
Armiya qismlari 1978-yilning 27-aprelida AXDP
rahbarligida davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. To‘n-
tarishni polkovnik Abdulqodir boshqardi. Hoki-
miyat Inqilobiy Kengash qo‘liga o‘tdi. Bu Kengashga AXDP rahbari
N. M. Taraqqiy rahbarlik qildi. B. Karmal unga o‘rinbosar bo‘ldi. Dovud
o‘ldirildi. 1977-yilgi Konstitutsiya bekor qilinib, 1978-yil 30-aprelda mam-
lakat Afg‘oniston Demokratik Respublikasi deb e’lon qilindi. Taraqqiy o‘z
mavqeyini mustahkamlash maqsadida SSSR bilan munosabatni yaxshilay
boshladi.
Yangi hukumat Afg‘onistondagi real hayotni hisobga olmay islohotlar
o‘tkazishga kirishdi. Bu islohotlar SSSRda o‘tkazilgan islohotlar andozasiga
o‘tish edi. Shuning uchun ham Afg‘oniston xalqi bu islohotlarni qabul
qilmadi. Ruhoniylar hukumat siyosatini islom asoslaridan qaytish, deb
baholadi. Ular aholini sovetparast hukumatga qarshi kurashga chaqirdi.
Millionlab xalq Pokiston va Eron hududiga qochib o‘tdi. Hukumatga qarshi
kuchlar ittifoqi vujudga keldi. AXDPda birlik bo‘lmadi. 1978-yil 17-avgustda
B. Karmal, Abdulqodir va boshqalar fitnada ayblanib qamoqqa olindi. Bu
omil mamlakatda fuqarolar urushi boshlanishini muqarrar qilib qo‘ydi. Bu
e’lon qilinmagan urushni G‘arb rag‘batlantirdi.
Buning ustiga AXDP ichida hokimiyat uchun kurash boshlandi. Shunday
sharoitda, 1979-yil sentabr oyida Taraqqiy o‘ldirildi. Hokimiyatni uning
o‘rinbosari, suiqasd tashkilotchisi H. Amin egalladi. Mamlakatda terror va
zo‘ravonlik avj oldi. Aprel inqilobi shu bilan barham topdi.
Aprel to‘ntarishi va
uning oqibatlari

271
Bu davrga kelib qurolli muxolifat kurashni kuchaytirdi. Ular Amin
hukumatini qiyin ahvolga solib qo‘ydi. Hukumat qo‘shinlari nazorati ixtiyorida
faqat Kobul va yana bir nechta shahar qoldi, xolos. Shunday sharoitda
Afg‘onistonning o‘z strategik maqsadlari doirasidan chiqib ketishini istamagan
SSSR avantyuraga qo‘l urdi.
1979-yil 25-dekabrda SSSRning qo‘li bilan Amin hukumati ag‘darildi.
SSSRga sodiq bo‘lgan va Pragadagi elchilik vazifasidan Afg‘onistonga kelgan
B. Karmal prezidentlik lavozimiga o‘tkazildi. 28-dekabrda SSSR o‘z harbiy
qismlarini Afg‘onistonga kiritdi. Tez orada bu qo‘shinlar soni 85 ming kishiga
yetdi. Jahon jamoatchiligi SSSRning bu harakatini qattiq qoraladi. Ayni
paytda sovet – amerika munosabatlari yanada keskinlashdi. 1982-yildan Je-
nevada bu masalada BMT komissiyasi ishladi.
Asosan Pokiston hududiga joylashgan muxolifatchi kuchlari AQSHning
zamonaviy qurollari bilan qurollantirildi. SSSR qo‘shinlari Afg‘onistonda 10
yil turdi. Harbiy operatsiyalarda qatnashdi. Biroq u himoya qilgan rejim
hech nimaga erisha olmadi. Xo‘sh, nega shunday bo‘ldi?
Chunki Afg‘oniston hukumati sovet nusxasidagi jamiyatni qurmoqchi
bo‘lgan edi. Afg‘onistonda bunday jamiyatni qurishning esa iloji yo‘q edi.
Ikkinchidan, afg‘on xalqi ko‘z o‘ngida yangi hukumat ateistik davlat armiyasini
o‘z davlati hududiga kiritib katta gunohga botgan edi. Bunday hukumatni
qo‘llash esa undan-da katta gunoh bo‘lur edi. Shu tariqa SSSR Afg‘onistonda
harbiy muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Buni yaxshi anglab yetgan M. S. Gor-
bachyov SSSR armiyasini Afg‘onistondan olib chiqib ketishga qaror qildi.
Va 1989-yilning fevral oyida bu vazifa amalda bajarildi. 15 mingdan  ortiq
sovet jangchilari halok bo‘ldi.
Poytaxt Kobul shahrida AXDP rahbarlaridan biri,
1986-yilda B. Karmal o‘rniga kelgan Najibullo
hokimiyatni saqlab turdi. Ayni paytda muxolifat
kuchlar ham o‘z hukumatini tuzdilar. Sibhatullo Mujadaddiy mamlakat pre-
zidenti etib tayinlandi.
Muxolifat kuchlar 1992-yilda Najibullo hukumatini ag‘darishga muvaffaq
bo‘ldilar. Najibullo BMTning Afg‘onistondagi vakolatxonasida boshpana
topdi. Shu tariqa SSSRning Afg‘onistondagi tayanchi quladi. Jahon jamo-
atchiligi 10 yil davom etgan va mamlakatni vayronaga aylantirgan, millionlab
kishilar boshiga cheksiz kulfatlar solgan urush shu bilan tugadi, deb umid
qilgan edi. Biroq bunday bo‘lmadi. Afg‘onistonda fuqarolar urushi davom
etaverdi. Buning sababi muxolifat kuchlar g‘alabasidan so‘ng ular o‘rtasida
hokimiyat uchun boshlangan kurash edi. Muxolifat kuchlar Afg‘onistonda
yashovchi turli etnik (pushtunlar, tojiklar, o‘zbeklar va boshqalar) hamda
diniy guruhlarning vakillari edilar.
Najibullo ag‘darilgach, Kobul shahrini birinchi bo‘lib general Ahmad
Shoh Mas’ud boshchiligidagi tojiklarning qurolli kuchlari egalladi. Shu
Fuqarolar urushining
davom etishi

272
etnik guruh vakili Burhoniddin Rabboniy esa prezidentlik lavozimini
egalladi.
Tojiklarning hokimiyatni egallaganligiga pushtunlar lideri Hikmatyor toqat
qila olmadi. Boshqa etnik guruhlar esa o‘zlari egallab kelayotgan hududda
mustahkamlanib ola boshladi. Ba’zilari goh u tomon, goh bu tomon bilan
kelishishga intildi. Shu tariqa fuqarolar urushi yangi bir sharoitda davom
etdi. Buning oqibatida minglab begunoh tinch aholi halok bo‘ldi. B. Rabboniy
mamlakatning kelgusi taqdirini hal etishi lozim bo‘lgan Ta’sis majlisini
chaqirishni istamadi.
Bosh vazir Hikmatyor esa norozilik belgisi sifatida iste’fo berdi. Qurolli
kurash yana avj oldi. Mamlakatda siyosiy vaziyat borgan sari og‘irlashdi.
Mana shunday sharoitda Afg‘oniston  siyosiy
hayotida hech kutilmagan yangi siyosiy kuch —
tolibonlar (Alloh o‘quvchilari) paydo bo‘ldi. Ular
1994-yilning noyabr oyida kurash maydoniga
chiqdilar. Xo‘sh, tolibonlar kimlar edi o‘zi?
Ular Afg‘onistonda jamiyat hayotini sof islom asosida qayta qurish
uchun kurashga bel bog‘lagan diniy-siyosiy guruh vakillaridir. Ularning
katta qismini fuqarolar urushi davrida yetim qolgan bolalar tashkil etardi.
Sovet armiyasi Afg‘onistonga kiritilgach, ular Pokiston hududida boshpana
topgan edilar. Urush davrida Pokistonga qochib o‘tgan 5 mln afg‘on
qochoqlar farzandlarining ham ma’lum qismi tolibon guruhiga jalb
etilgan. Tolibonlar Pokiston harbiy mashq maktablarida puxta
tayyorgarlikdan o‘tganlar. Zamonaviy qurollarning deyarli barchasi bilan
mukammal muomala qila olishga o‘rgatilgan. Tolibonlar rahnamosi diniy
fanat (vahhobiy) Mulla Umar edi. U ismoiliylik va vahhobiylik vakili
edi. Tolibonlar Pokiston va Saudiya Arabistoni tomonidan qo‘llab-quv-
vatlandi. Xalqaro terrorist Usama ben Laden bilan mustahkam aloqa
bog‘ladilar. To‘xtovsiz qonli urushdan charchagan aholining katta qismi
ularni qo‘llab-quvvatladi. Tolibon qurolli kuchlari 1995-yilning yanvar
oyida hujumga o‘tdilar. Tolibonlarga qarshi kuchlar orasidagi o‘zaro
kelishmovchilik ularga qo‘l keldi. 1996-yilning oktabr oyida tolibonlar
Kobul shahrini egalladi. So‘ng ular jamiyatni to‘la islomlashtirish
siyosatini yurita boshladilar.
Dunyoviy maktablar yopildi. Ayollar paranji yopinishga, erkaklar soqol
qo‘yishga majbur etildi, qarshilik ko‘rsatganlar ayovsiz jazolandi. 1997-
yilning iyunida ular muxolifat kuchlarni (asosan tojik Ahmad Shoh Mas’ud
va o‘zbek Abdurashid Do‘stum harbiy kuchlarini) tor-mor etish yo‘lida urushni
davom ettirdi.
Mamlakat hududining 90 foizi tolibonlar nazoratiga o‘tdi. Tolibonlar-
ga qarshi kuchlar mamlakat shimoliga siqib qo‘yildi. Ular endi bir-
lashishga majbur bo‘ldilar. Shu tariqa Shimoliy Alyans deb atalgan
ittifoq vujudga keldi.
Tolibonlarning
hokimiyatni
egallashi

273
To‘xtovsiz fuqarolar urushi Afg‘onistonni narkotik
moddalar yetishtirish va xalqaro terrorchilik
bo‘yicha jahonning asosiy markaziga aylantirib
qo‘ydi. Ayni paytda Afg‘oniston muammosi O‘rta
Osiyo davlatlarida siyosiy barqarorlikni xavf ostiga
qo‘ydi. Terrorizm qanchalik yovuz kuchga aylanganligini 2001-yilning 11-
sentabrida AQSHda amalga oshirilgan vahshiyona voqealar yana bir bor
tasdiqladi.
O‘zbekiston hukumati mustaqillikning dastlabki yillaridanoq jahon
jamoatchiligi e’tiborini Afg‘onistondagi fuqarolar urushini to‘xtatish
muammosiga qaratib keldi. Prezident I. Karimov 1993-yildayoq BMT min-
baridan turib, bu muammoni hal etishning dastlabki qadami sifatida ayrim
davlatlarning muxolifat tomonlarga qurol-yarog‘ yetkazib berishini taqiqlash
haqida qaror qabul qilishga, muxolifat tomonlarni esa Afg‘oniston muam-
mosini tinch yo‘l bilan hal etishga chaqirdi.
Shu maqsadda Tolibon hukumati hamda Shimoliy Alyans vakillarini
muzokaralar stoliga o‘tqazishga harakat qildi. Bunday uchrashuvni Toshkentda
o‘tkazishni taklif etdi. Va, nihoyat, 1998-yil Toshkentda «6+2» deb shartli
nom bilan ataluvchi davlatlar (Eron, Pokiston, Turkmaniston, O‘zbekiston,
Qirg‘iziston, Tojikiston, shuningdek, AQSH va Rossiya) vakillarining
uchrashuvini o‘tkazishga muvaffaq bo‘lindi. Unda tolibon va Shimoliy Alyans
vakillari ham qatnashdi. Uchrashuv so‘ngida «Toshkent Deklaratsiyasi» deb
nomlangan hujjat qabul qilindi. Uzoq yillardan beri davom etayotgan
Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatish muammosini bir uchrashuv bilan hal etib
bo‘lmasdi. Shunday bo‘lsa-da, Toshkent uchrashuvi o‘tkazilishining o‘zi
jahon hamjamiyati e’tiborini yana bir bor bu muammoga qaratishda o‘ziga
xos ahamiyatga ega bo‘ldi.
Ayni paytda I. Karimov xalqaro terrorizmga qarshi kurash jahon
jamoatchiligining asosiy vazifalaridan biri ekanligini qayta-qayta
ta’kidlamoqda. Chunonchi, 1999-yilning 18—19-noyabr kunlari Istambul
shahrida bo‘lib o‘tgan Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining