Jahon tarixi

foizgacha kamaydi. Oziq-ovqat mahsulotlari narxi ko‘tarildi. Soliqlar miqdori
oshirildi.
Iqtisodiy inqiroz mamlakat tashqi savdosiga ham juda katta zarba berdi.
Uning hajmi 60 foizga kamaydi. Inqiroz Fransiya mustamlakalariga ham
ta’sir ko‘rsatdi. Xususan, Hindixitoyda mustamlakachilik zulmiga qarshi
qo‘zg‘alon ko‘tarildi. Marokash va Jazoirda milliy-ozodlik kurashi kuchaydi.
Xalqaro ahvol ham Fransiya uchun qulay emas edi. 1933-yilda Germaniyada
fashizmning hokimiyat tepasiga kelishi Fransiyaning biqinida urush o‘chog‘i
vujudga kelganligini anglatar edi.
Bir tomondan, iqtisodiy inqirozni vujudga keltirgan iqtisodiy qiyinchiliklar
va hukumatning ularni bartaraf etishdagi ojizligi, ikkinchi tomondan,
Germaniyaning Versal shartnomasini buzishga urinishi va uning keng
miqyosda qurollana boshlashiga qarshi tura olmaslik mamlakatda o‘ta o‘ng
hamda fashistik kuchlar faollashuviga olib keldi. Ular parlament tuzumiga
ishonchsizlik bilan qaray boshladilar va jamiyat hayotida davlatning rolini
oshirish talabi bilan chiqa boshladilar.
1932-yilda parfyumeriya sanoati yirik magnati Koti «Fransuz hamkorligi»
deb ataluvchi fashistlar partiyasini tuzdi. Shuningdek, mamlakatda «Jangovar
xochlar» va boshqa qator fashistik tashkilotlar faoliyat yurita boshladi. Ularning
maqsadi Fransiyada ham fashistik diktatura o‘rnatish edi. Fashistik
tashkilotlarning faoliyati kuchayib bordi.
Fransiya fashistlari hokimiyatni egallashga ochiq-
dan-ochiq harakat qila boshladilar. Shu maqsadda
ular 1934-yil 6-fevralda qurolli isyon uyushtirdilar.
Bu isyonga «Stavisskiy ishi» bahona bo‘lgan. Rossiyalik emigrant, xalqaro
firibgar, tovlamachi Stavisskiy firibgarlik orqasidan juda katta boylik
Fashistlar isyoni
Iqtisodiy inqiroz va
uning oqibatlari

53
to‘plagandi. U Fransiyada aholiga juda katta miqdorda qalbaki aksiyalar
sotishga ulgurgan va bu qalbaki aksiyalar uni sotib olganlarni xonavayron
qilgandi. 1934-yil yanvar oyida Stavisskiy fosh etildi. Tekshiruvlarda qator
siyosiy arboblarning ham qalbakichilikda qo‘li borligi aniqlandi. Fashistlar
bu ishda mamlakat parlamentini aybdor deb e’lon qildilar va 6-fevral kuni
qurolli isyon ko‘tardilar. Garchand, isyon muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lsa-
da, fashistlar hukumatning iste’fo berishiga erishdilar.
Fashistlar isyoni Fransiya jamiyatining sog‘lom
kuchlarini qattiq qayg‘uga soldi. Ularning chaqirig‘i
bilan kuchli antifashistik harakat oyoqqa turdi.
12-fevral kuni ularning (sotsialistlar, kommunistlar, radikallar va partiyasiz-
lar) chaqirig‘i bilan mamlakatda umummilliy namoyishi o‘tkazildi. Unda
4,5 mln kishi qatnashdi. Shu tariqa, mamlakatda antifashistik kuchlar ittifoqini
vujudga keltirish uchun qulay sharoit vujudga keldi. Fashizm xavfi sotsialist-
lar va kommunistlarni o‘rtadagi o‘zaro ginalarni unutishga undadi. Natijada
1934-yil 27-iyulda Fransiya Sotsialistik partiyasi va Fransiya Kommunistik
partiyasi o‘rtasida «Harakat birligi to‘g‘risida pakt» imzolandi. Bu ikki
partiyaning antifashistik harakatiga tez orada radikallar partiyasi ham qo‘shildi.
1935-yil 14-iyulda sotsialistlar, kommunistlar va radikallar partiyasi
birgalikda katta namoyish o‘tkazdilar. Shu tariqa Fransiyada «Xalq fronti»
vujudga keldi. 1936-yil aprel—may oylarida o‘tkazilgan parlament
saylovlarida xalq fronti g‘alaba qozondi. U parlamentda umumiy o‘rinning
deyarli uchdan ikki qismini egalladi. Sotsialist Leon Blyum boshchiligida
yangi hukumat tuzildi. Bu hukumat ish haqini oshirish, 40 soatli ish haftasi,
korxonalarda jamoa shartnomalari tuzish, kasaba uyushmalari huquqini
himoya qilish, haq to‘lanadigan ta’til berish kabi qator qarorlar qabul qildi.
Parlament fashistik tashkilotlar faoliyatini taqiqlash haqida muhim
qonun qabul qildi. Biroq bu qonun fashistlarga qonuniy faoliyat yurituvchi
partiya tuzishga ruxsat etgan. Shunday qilib, Fransiyada fashizm hoki-
miyatni egallay olmadi. Bunga Fransiyada fashizmning ijtimoiy tayanchi
yo‘qligi hamda so‘l kuchlarning xalq fronti tuzishga erishganligi sabab
bo‘ldi va mamlakatni fashizm diktaturasidan saqlab qolishda Xalq fronti
hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Biroq tez orada «Xalq fronti» ichida kelishmovchilik yuzaga keldi. Buning
sababi xalqaro va ichki siyosatda yagona fikrga kela olmaganlikda edi.
1936-yil iyul oyida Ispaniyada boshlangan Franko isyoni Fransiya uchun
fashist davlatlari qurshovida qolish xavfini vujudga keltirdi. Shunday sharoitda
hukumat Buyuk Britaniya qistovi bilan Ispaniya ishlariga «aralashmaslik»
siyosatini yurita boshladi. Kommunistlar bu siyosatga qarshi chiqdilar.
Bundan tashqari, mamlakatda fashistlar partiyasining faoliyati man etilma-
ganligi hukumat bilan so‘l kuchlar o‘rtasida o‘zaro kelishmovchilikni yanada
kuchaytirdi.
Xalq frontining
tuzilishi

54
Ayni paytda hukumat budjet tanqisligini bartaraf etolmaganligi ham
munosabatlarni yanada sovutdi. Bularning bari 1938-yil aprel oyida L. Blyum
hukumatini iste’fo berishga majbur etdi. Radikallar partiyasi rahbari
Ye. Dalad’e yangi hukumat tuzdi. Uning 30-sentabrda Myunxen shartno-
masini imzolashi Xalq frontida qattiq tanqidga sabab bo‘ldi. Myunxen
shartnomasiga ko‘ra, Chexoslovakiyaning Sudet viloyati Germaniyaga olib
berilgan edi. Bu shartnoma tez orada Gitlerga Chexoslovakiyani to‘la bosib
olish uchun  yo‘l ochgandi. Natijada Radikallar partiyasi noyabr oyida «Xalq
fronti» tarkibidan chiqdi. Shu tariqa Xalq fronti tarqab ketdi.
Ye. Dalad’e o‘ng partiyalarga tayanib faoliyat yurita boshladi. 1938-yil 6-
dekabrda Fransiya Germaniya bilan o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risidagi
bitimdan hech farq qilmaydigan qo‘shma deklaratsiyani imzoladi va shu
oyda Italiyaning Efiopiyani bosib olganligini ham tan oldi.
1939-yil mart oyida Germaniyaning Chexoslovakiyani bosib olishiga
hech qanday to‘sqinlik qilmadi. Uning niyati Germaniya agressiyasi tig‘ini
Sharqqa — Rossiyaga burib yuborish edi. Ayni paytda 1939-yilning mart
oyida Fransiya hukumati har ehtimolga qarshi Buyuk Britaniya bilan harbiy
ittifoq tuzdi. Biroq tashqi siyosatdagi bu nayranglar Fransiyani saqlab qola
olmadi va u 1940-yilda Germaniya hujumi natijasida tiz cho‘kishga majbur
bo‘ldi.
Shunday qilib, Fransiya Birinchi jahon urushida g‘olib bo‘lsa-da, iqtisodiy
taraqqiyoti tezlashmadi. Buyuk davlatlar ta’siridan chiqolmadi. Ikki
yuzlamachi siyosat yuritdi. Fashizm qurboni bo‘ldi.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Birinchi jahon urushining Fransiya uchun oqibatlari jadvalini tuzing.
«Milliy blok» hukumatining ichki va tashqi siyosati haqida nimalarni bilib
oldingiz?
2. AQSH va Buyuk Britaniyaning Fransiyaga nisbatan tutgan siyosatidan qanday
xulosa chiqargan bo‘lardingiz?
3. «So‘l blok» qay tariqa yuzaga keldi? Bu ittifoq ichki va tashqi siyosatining
mazmunini tahlil eting va uni «Milliy blok» ichki va tashqi siyosati bilan
taqqoslang.
4. «So‘l blok»ning barham topishi sabablarini qayd eting.
5. «Milliy birlik» hukumati qay tariqa tuzildi?
6. Jahon iqtisodiy inqirozining Fransiya uchun oqibatlari haqida nimalarni bilib
oldingiz?
7. Fransiyada fashizm hokimiyat tepasiga kela olmaganligini izohlab bering.
8. Xalq fronti qay tariqa vujudga kelgan edi? Uning Fransiya tarixida tutgan
o‘rniga baho bering.
9. Germaniya agressiyasining oldi olinmaganligida Fransiya ham aybdor
ekanligini faktlar asosida izohlab bering.
?

55
JADVALNI TO‘LDIRING. 1918—1939-YILLARDA FRANSIYA SIYOSATI
.
r
.
T
i
t
a
m
u
k
u
h
t
a
k
a
l
m
a
M
i
r
a
b
h
a
r
k
i
l
n
o
r
m
k
u
H
i
r
a
l
l
i
y
i
t
a
s
o
y
i
s
i
k
h
c
I
i
q
h
s
a
T
i
t
a
s
o
y
i
s
6-§. Buyuk Britaniya
Birinchi jahon urushining Buyuk Britaniya uchun
oqibatlari, avvalo, uning bu urushda g‘olib chiq-
qan davlatlardan biri bo‘lganligi bilan belgilanadi.
G‘alaba tufayli Buyuk Britaniya ko‘p narsalarga
erishdi. Chunonchi, Germaniyaning Buyuk Brita-
niyaga xavfi barham topdi.
Buyuk Britaniyaning harbiy qudrati va xalqaro maydondagi ta’siri yanada
o‘sdi hamda u Millatlar Ligasida hukmron mavqega ega bo‘lgan davlatga
aylandi. Millatlar Ligasi joriy etgan mandat tizimi eng ko‘p darajada Buyuk
Britaniyaga foyda keltirdi. Chunonchi, mag‘lub Germaniya va Turkiya sobiq
mustamlakalarining eng ko‘p qismi Buyuk Britaniyaga tegdi. Masalan, Buyuk
Britaniya Yaqin Sharqda Falastin, Transiordaniya va Iroqni boshqarish
huquqini qo‘lga kiritdi. Afrikada Tanganika, Togo va Kamerunning bir qismida
ham Buyuk Britaniyaning shunday huquqi qaror topdi. Shuningdek, Buyuk
Britaniya dominionlari ham quruq qolmadi. Millatlar Ligasi, xususan, Janubiy
Afrika Ittifoqiga Germaniyaning Janubi-G‘arbiy Afrikasini, Avstraliyaga Yangi
Gvineyadagi Germaniya mustamlakalarini, Yangi Zelandiyaga esa G‘arbiy
Samoa orollarini boshqarish huquqini berdi.
Biroq shuni ham alohida ta’kidlash zarurki, urush Buyuk Britaniyaga
faqat muvaffaqiyat keltiribgina qolmadi. Urush uning dunyodagi mavqeyiga
katta putur yetkazib, jahon bozorida hukmronlik mavqeyini pasaytirdi.
Moliyaviy yetakchiligi ham barham topdi. Natijada u qarz beruvchi davlatdan
qarz oluvchi davlatga aylanib qoldi. Chunonchi, Buyuk Britaniyaning ichki
davlat qarzi 1914-yildagi 650 mln funt sterlingdan 8 mlrd funt sterlingga
yetgan. AQSHdan esa 5 mlrd dollardan ortiq miqdorda qarz bo‘lib qoldi.
Sanoat ishlab chiqarishi keskin darajada pasaydi. Ishlab chiqarilgan
tovarlarning raqobatbardoshligi pasayishi oqibatida mamlakat tashqi savdosi
hajmi 2 baravardan ortiq kamaydi.
Buyuk Britaniya shundan so‘ng o‘zining «dengiz malikasi» maqomini
tiklay olmadi. Germaniya harbiy-dengiz floti qudrati sindirilgan bo‘lsa-da,
endilikda AQSH harbiy-dengiz flotining qudrati shitob bilan o‘sib bordi.
Natijada 1920-yilga kelib Buyuk Britaniya hukumati ikki davlat harbiy-
dengiz flotiga teng keladigan flot saqlash an’anasidan voz kechishga majbur
Birinchi jahon
urushining Buyuk
Britaniya uchun
oqibatlari

56
bo‘ldi. Bu omillar va Buyuk Britaniya mustamlakalaridagi milliy-ozodlik
kurashi oqibatida Britaniya mustamlakachilik tizimining inqirozi boshlandi.
Buyuk Britaniya hukmron doiralari butun choralar
bilan mavjud ahvolni o‘zgartirishga harakat qildi.
1918-yilning oxirida mamlakatda iqtisodiy o‘sish
boshlandi. Bu 1920-yilning o‘rtalarigacha davom
etdi. Bunga keng iste’mol tovarlariga aholi talabining o‘sishi hamda urush
vayronalarini tiklash ehtiyoji hisobiga erishildi.
Bu o‘sish tashqi savdo o‘sishida yaqqol namoyon bo‘ldi. Chunonchi, shu
davr oralig‘ida eksport 38,1 foiz o‘sdi. Biroq bu o‘sish uzoqqa cho‘zilmadi.
1920-yilning kuzidayoq mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini qamrab
olgan iqtisodiy tanglik boshlandi. 1921-yilda sanoat ishlab chiqarishi uchdan
birga qisqardi va u urushdan oldingi darajaning 68 foizini tashkil etdi. Ko‘mir
qazib chiqarish 30 foiz, tashqi savdo hajmi esa urushdan oldingi darajadan 2
baravarga kamaydi.
Ishlab chiqarishning keskin kamayishi ishsizlar sonining o‘sishiga sabab
bo‘ldi. Masalan, ishsiz sifatida ro‘yxatga olinganlar soni 1920-yilda 375
ming nafarni tashkil etgan bo‘lsa, 1921-yil o‘rtalarida bu ko‘rsatkich 2,2
mln ga yaqin kishini tashkil etdi. 1922—1923-yil mobaynida mamlakat
iqtisodiyotida turg‘unlik saqlanib qoldi.
1924—1929-yillar davlatlar iqtisodiyotida qisman barqarorlashuvning
qaror topishi davri bo‘ldi. Biroq Buyuk Britaniya iqtisodiyoti amalda bir
joyda depsinib turdi. Masalan, 1929-yilda sanoat ishlab chiqarishi hajmi
1913-yil darajasiga arang yetdi. Faqat sanoatning yangi turlari (mashinasozlik,
kimyo, samolyotsozlik va avtomobil) hisobigagina bunga erishildi.
1913-yilda rivojlangan davlatlar orasida Buyuk Britaniyaning sanoat ishlab
chiqarishidagi ulushi 14,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1926—
1929-yillarda 9,8 foizga tushib qoldi.
Buyuk Britaniyaning iqtisodiy jihatdan tobora orqada qolayotganligi-
ning asosiy sababi kapitalni yangilashga kam mablag‘ sarflanayotgani,
investitsiya ko‘proq «dengiz orti davlatlari»ga qo‘yilayotgani va sanoatda
ishlatilayotgan texnika sifat jihatidan raqobatbardosh emasligi edi. Angliya
hukmron doiralari bu omillar ahamiyatini o‘z vaqtida va to‘g‘ri anglay
olmadilar. Texnika jihatidan qoloqligi tufayli Buyuk Britaniya jahon bozorida
birin-ketin o‘z mavqeyini boy bera boshladi. Eksport tobora qisqara bordi.
Tashqi savdo hajmi urushdan oldingi darajaning 87 foizini tashkil etdi,
xolos. Importning hissasi tobora ortib bordi. Bu holat oddiy xalqning turmush
darajasiga ta’sir etmay qolmadi. Xalq turmush darajasi ancha pasaydi va real
ish haqi kamaydi.
Bu davrda mamlakat hayotini uchta partiya —
Liberallar, Konservativ va Leyboristlar partiyalari
o‘rtasidagi kurash belgilar edi. Birinchi jahon
urushi yillarida hokimiyat tepasida turgan Liberal partiya yuqorida qayd
Mamlakatning
siyosiy hayoti
Mamlakat iqtisodiy
hayotidagi
o‘zgarishlar

57
etilgan omillar ta’siri ostida tobora o‘z mavqeyini yo‘qotib bordi. Liberal
partiya  rahbari, mamlakat bosh vaziri D. Lloyd-Jorj (1863—1945) o‘z
partiyasining mavqeyini saqlab qolish niyatida 1918-yil dekabr oyida
parlament saylovini o‘tkazdi. Birinchi jahon urushida erishilgan g‘alabaga
qo‘shgan hissasi tufayli Liberal partiya harbiylar orasida salmoqli mavqega
ega bo‘ldi. Liberallar va Konservatorlar partiyasi saylovda birgalikda ishti-
rok etdilar.
Ular saylovda mamlakatni iqtisodiy va siyosiy qayta qurish shiori bilan
ishtirok etdilar. Saylovchilarga yalpi ish o‘rni, mehnatni adolatli taqdirlash,
arzon uy-joy, tinchlik, chuqur ijtimoiy islohotlarni o‘tkazishni va’da qildilar.
Leyboristlar saylovchilarga ishlab chiqarish vositalariga jamoaviy egalik
qilishga imkon beruvchi yangi jamiyat qurishni, ishchilar hukumati tuzishni,
milliy transport, energiya manbalari va banklarni egalaridan sotib olish
yo‘li bilan milliylashtirishni va’da qildilar.
Saylovda Liberal-Konservatorlar ittifoqi g‘alaba qozondi. Ular
parlamentdagi 707 o‘rindan 477 tasiga ega bo‘ldilar (undan 136 tasi Liberal
partiyaga tegishli edi). Leyboristlar 62 o‘ringa ega bo‘lgan bo‘lsalarda, 1910-
yildagi saylovga nisbatan 5 baravar ko‘p (2,5 mln) ovoz oldilar. Shu tariqa
bu partiya borgan sari Liberal  partiyani siyosiy kurash maydonidan siqib
chiqara boradi.
Lloyd-Jorj yana bosh vazir lavozimini egalladi va 1922-yilgacha
hukumatni boshqardi. Bu davr ichida koalitsion hukumat ham ichki, ham
tashqi siyosatda muvaffaqiyatsizliklarga uchradi. Hukumat saylovchilarga
bergan va’dasi ustidan chiqa olmadi. Natijada, birinchi navbatda ishchi-
larning kuchli zabastovka harakatlari boshlandi. 1919-yilda bu harakatda
2,5 mln dan ortiq ishchilar qatnashdilar.
Ishchilar 40 soatlik ish haftasi joriy etilishini, ish haqi kamaytirilmasli-
gini talab etdilar. Ayniqsa, konchi ishchilar harakati to‘lqini kuchli bo‘ldi.
Ular ish haqini 30 foiz oshirishni, 6 soatlik ish kuni belgilanishini talab eta
boshladilar.
Shunday sharoitda hukumat ishchilar harakati to‘lqinini yo‘qqa chiqarish
yo‘lini tutdi. 1920-yil oktabr oyida mamlakat parlamenti hukumatga ishchilar
harakatini bostirish uchun favqulodda vakolatlar berdi. Konchilar talabini
qondirishni istamagan kon egalari 1921-yil 1-aprelda lokaut e’lon qildilar.
Hukumat esa favqulodda holat e’lon qildi va ko‘mir konlariga armiya
qismlarini jo‘natdi.
Temir yo‘l va transport ishchilari ularga birdamlik ramzi sifatida
zabastovka boshladilar. Biroq hukumat ishchilar harakatini bostirishga
muvaffaq bo‘ldi.
Yuqorida qayd etilgandek, Lloyd-Jorj hukumati tashqi siyosatda ham
qator muvaffaqiyatsizliklarga uchradi. Milliy-ozodlik harakati Buyuk
Britaniya mustamlakachilik imperiyasini larzaga sola boshladi. Chunonchi,
1919-yilda Hindistonda mustaqillik uchun kurash kuchaydi. 1919—1921-

58
yillarda Misrda mustamlakachilikka qarshi qo‘zg‘alon bo‘lib o‘tdi. 1919-
yilda Afg‘onistonda Buyuk Britaniyaga qarshi mustaqillik urushi boshlandi.
Buyuk Britaniya hukmron doiralari mustamlakachi imperiyani halokatdan
saqlab qolish uchun qator yon berishlarga majbur bo‘ldi. Xususan, 1918-
yilda Hindistonda mahalliy kadrlarga davlat ishlarini boshqarishda qatnashish
imkonini beruvchi Konstitutsiyaviy islohotlar o‘tkazildi. Dominionlarga Parij
tinchlik konferensiyasida mustaqil subyekt sifatida qatnashish huquqi berildi.
Afg‘onistonning mustaqilligini tan olishga majbur bo‘lindi. Misr esa nomiga
bo‘lsa-da, mustaqil davlat deb tan olindi. Buyuk Britaniya hukumati Irlandiya
masalasida juda katta qiyinchiliklarga uchradi.
Buyuk Britaniya hukmron doiralari o‘zlarining –«bo‘lib tashla, hukmronlik
qil», degan an’anaviy shiorlariga bu safar ham sodiq qoldilar. Irlandiya
milliy-ozodlik harakatida bo‘linish yuz berdi. Uning o‘ng qanoti Buyuk
Britaniya bilan muzokaralarga kirishdi. 1921-yilda Buyuk Britaniya — Irlandiya
shartnomasi imzolandi. Unga ko‘ra Irlandiya ikkiga bo‘lindi. Poytaxti Dublin
shahri bo‘lgan Janubiy Irlandiyaga dominion huquqi berildi. Shimoliy Ir-
landiya esa Buyuk Britaniya tarkibida qoldi. Shu vaqtdan boshlab mamlakat
rasman «Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya qo‘shma qirolligi» deb
ataladigan bo‘ldi.
Buyuk Britaniya hukumatining Sovet Rossiyasiga qarshi kurashi
muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Buning ustiga u 1921-yilning 16-martida Rossiya
bilan savdo shartnomasini imzolashga majbur bo‘ldi. Bu shartnoma amalda
Sovet Rossiyasining tan olinganligini ham anglatar edi.
Bundan tashqari Buyuk Britaniyaning Gretsiya bilan birgalikda Turki-
yaga qarshi uyushtirgan agressiyasi mag‘lubiyatga uchradi. Vatanparvar
kuchlar Kamol Otaturk boshchiligida Turkiya mustaqilligini saqlab qoldilar.
Tashqi siyosatdagi bunday muvaffaqiyatsizlik Konservatorlar partiyasini
qattiq larzaga soldi. Endi bu partiya koalitsion hukumat tarkibidan chiqishga
qaror qildi. 1922-yil 19-oktabrda Lloyd-Jorj ham bosh vazir lavozimidan
iste’fo berishga majbur bo‘ldi. Bosh vazir lavozimini oldin konservatorlar
partiyasi rahbari bo‘lgan B. Lou, birozdan so‘ng esa S. Bolduin egalladi.
S. Bolduin hukumatining asosiy vazifasi mamlakat iqtisodiyotini inqiroz-
dan olib chiqish edi. Shundagina jamiyatning asosiy ijtimoiy xastaligi —
ishsizlikka barham berish va ayni paytda korxonalar to‘la quvvat bilan
ishlashini ta’minlash mumkin edi.
Shu maqsadda hukumat iqtisodda proteksionizm usulini qo‘llashga o‘tdi.
Biroq bu ko‘zlangan natijani bermadi. Aksincha, 1923-yil oxiriga kelib
Buyuk Britaniya iqtisodiyoti boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Natijada
mamlakatda norozilik uyg‘otdi. Ana shu sharoitda, 1923-yili parlamentga
saylov o‘tkazildi. Unda garchand Konservatorlar partiyasi g‘alaba qilgan
bo‘lsa-da (258 o‘rin), Leyboristlar partiyasi (191 o‘rin) ham katta yutuqqa
erishdi. Bu partiya saylovchilarga ko‘mir sanoatini milliylashtirishga va’da
bergan edi.

59
Leyboristlar va Liberallar partiyasi (158 o‘rin) birgalikda S. Bolduin
hukumatiga ishonchsizlik bildirdi. Natijada hukumat iste’fo berishga majbur
bo‘ldi.
Endi Buyuk Britaniya tarixida birinchi marta Leyboristlar partiyasiga
hukumat tuzish topshirildi. 1924-yil yanvarda bu partiya rahbari R. Mak-
donald (1866—1937) boshchiligida yangi hukumat tuzildi. R. Makdonald
hukumati uzoq yashamadi. Bunga bu hukumatning yirik kapital tazyiqi osti-
da saylovchilarga bergan va’dasini (ko‘mir sanoatini milliylashtirish, ishsizlikni
bartaraf etish, ishchilar uchun uy-joy qurish va h.k.) bajara  olmaganligi
sabab bo‘ldi.
1924-yil 8-oktabrda Konservatorlar partiyasi deputatlari parlamentda
ko‘pchilikka ega bo‘lmagan leyboristlar hukumatiga ishonchsizlik bildirishga
muvaffaq bo‘ldilar. R. Makdonald iste’fo berishga majbur bo‘ldi. 29-oktabrda
bo‘lib o‘tgan yangi parlament saylovida Konservatorlar partiyasi g‘alaba
qozondi (415 o‘rin). Noyabr oyida S. Bolduin yana bosh vazir lavozimini
egalladi.
S. Bolduin bosh vazirligi davrida ham (1924—
1929) Buyuk Britaniya iqtisodiyotida jiddiy
o‘zgarishlar bo‘lmadi. Garchand avtomobil, elektrotexnika va kimyo sanoati
jadal sur’atda rivojlangan bo‘lsa-da, sanoatning an’anaviy tarmoqlari bo‘lgan
kemasozlik, ko‘mir sanoati hamon turg‘unlik holatida edi.
Ingliz sarmoyadorlari o‘z kapitalini mamlakat sanoatini zamon ruhida
rekonstruksiya qilishga sarflashdan ko‘ra xorijga chiqarishni afzal bildi.
Buning oqibatida Buyuk Britaniya urushgacha bo‘lgan mavqeyini qayta
tiklay ololmadi. Dominion va mustamlakalarda o‘z milliy sanoatlari taraqqiy
etdi. Buyuk Britaniya imperiyasiga AQSH kapitalining kirib kelishi
kuchaydi.
Buyuk Britaniyada bir vaqtlar gullab rivojlangan ko‘mir sanoati ayniqsa
og‘ir ahvolda edi. Urushgacha sanoatning bu tarmog‘ida 1 mln 200 ming
ishchi mehnat qilgan va mamlakatda yiliga 290 mln tonna ko‘mir qazib
olingan. Urushdan keyin esa ahvol keskin yomonlashib, bu sanoat eng
qoloq tarmoqqa aylandi. Bunga kichik-kichik shaxtalarning ko‘pligi hamda
ular jihozlarining eskirib qolganligi asosiy sabab bo‘lgan.
Bundan tashqari, yerlaridan ko‘mir koni topilgan yer egalariga to‘lanadigan
katta to‘lov ham bu soha rivojining asosiy to‘siqlaridan biri edi. Bu omillar,
o‘z navbatida, Buyuk Britaniya ko‘miri tannarxini oshirib yubordi. Natijada
ingliz ko‘miri arzon nemis va polyak ko‘miri bilan raqobat qila olmay qoldi.
Kon egalari o‘z foydalari darajasini ishchilarga to‘lanadigan ish haqini
kamaytirish va ish kunini uzaytirish hisobiga qoplashga urinar, ishchilar
esa bunga qattiq qarshilik ko‘rsatar edilar. 1925-yilning yozida kon egalari
ish haqini kamaytirishga urindilar.
1925-yil 31-iyulda konchilar ish haqi pasaytirilgan taqdirda ish tash-
lashni boshlashga qaror qildilar. Transportchilar va temiryo‘lchilar konchi-
1926-yil voqealari

60
larga o‘z birdamliklarini ma’lum qildilar. S. Bolduin hukumati bu umumiy
ish tashlashga aylanib ketishining oldini olish maqsadida kon egalariga sub-
sidiya to‘lashga qaror qildi. Ammo hukumatning bu subsidiyasi 9 oyga yetdi,
xolos.
1926-yil aprelda kon egalari konchi ishchilar oldiga ultimatum qo‘ydilar.
Unda ishchilardan ish haqining pasaytirilishiga, ish kuni bir soatga oshirilishiga