Jahon tarixi

tarafdoriga aylandilar.
Agrar islohot to‘xtatildi. Davlat to‘ntarishida qatnashgan harbiylar jazodan
ozod etildi. Ayni paytda fashistlarning faoliyatiga qarshi kurashilmadi. Bu
esa fashistik tashkilotlarning yanada o‘sishiga imkon yaratib berdi. Fashistik
partiyalar («Ispan falangasi» va XONS) 1934-yil noyabrda «Ispaniyani
inqilobiy yangilash» deb nomlangan demagogiyadan iborat dasturni e’lon
qildi.
O‘ng kuchlarning
hokimiyat tepasiga
kelishi

76
«26 modda» deb nomlangan bu dastur Buyuk Ispan imperiyasini tuzish
orqali yangi tartib o‘rnatishni targ‘ib etadi. Shu tariqa mamlakatda siyosiy
totalitarizm va kuchli davlat mashinasiga sig‘inish qaror toptirildi.
Fashizm tobora chuqur ildiz ota boshlagan bir
sharoitda so‘l kuchlar birlashish zarurligini anglab
yetdilar. 1936-yil 15-yanvarda ular xalq fronti haqida bitim imzoladilar.
Xalq fronti o‘zining saylov oldi dasturida saylovchilarga siyosiy mah-
buslarni afv etishga, ishdan bo‘shatilganlarni ishga tiklashga, repressiya
aybdorlarini jazolashga, armiya va davlat apparatini demokratlashtirishga,
dehqonlarga soliq va ijara haqini kamaytirishga, ishsizlikni tugatish uchun
jamoat ishlarini tashkil etishga, ijtimoiy sug‘urta to‘g‘risidagi qonunni tiklashga
va’da berdilar.
1936-yil 16-fevralda parlamentga bo‘lib o‘tgan saylovda Xalq fronti
g‘alaba qozondi. Xalq fronti hukumati o‘z va’dalarini bajarishga kirishdi.
Masalan, agrar islohot bo‘yicha 1936-yilning iyuligacha dehqonlar 700 ming
gektardan ortiq yer oldilar. Xalq fronti hukumatining chuqur islohotlari
yirik sarmoyadorlarni, cherkovni, katta yer egalarini, harbiy generalitetni
tashvishga solib qo‘ydi. Ular mamlakatda harbiy to‘ntarish o‘tkazishga
tayyorgarlik ko‘rdilar. Gitler va Mussolini ularni qo‘llab-quvvatlashga va’da
berdilar.
1936-yilning 17-iyul kuni harbiylar Marokashda isyon boshladilar. 18-
iyulda isyon Ispaniya hududiga ko‘chdi. Shu tariqa, Ispaniyada fuqarolar
urushi boshlandi. Armiyaning 80 foizi isyonchi fashistlar tarafiga o‘tdi.
Isyonga general F. Franko (1892—1975) rahbarlik qildi. Ispaniya qonuniy
hukumati respublikaning konstitutsiyaviy tuzumini himoya qilish yuzasidan
shoshilinch choralar ko‘ra boshladi. 300 ming kishilik respublikachilar
armiyasi tuzildi. Fuqarolar urushi taqdirini Germaniya va Italiyaning ara-
lashuvi hal etdi. Ular o‘z harbiy kuchlarini F. Frankoga yordamga yubor-
dilar (jami 365 ming kishi). AQSH «betaraflik», Buyuk Britaniya va Fran-
siya Ispaniya ishlariga «aralashmaslik» yo‘lini tutdilar. Natijada respublika-
chilar chetdan qurol sotib olish imkonidan mahrum bo‘ldilar. Yevropa
davlatlaridan, shu jumladan Sovet davlatidan ko‘ngilli qismlar kelib, Ispa-
niyaning qonuniy hukumati tomonida turib urush harakatlarida qatnashdilar.
Shunday og‘ir sharoitda ham hukumat (Largo Kabalero) islohotlarini
davom ettirdi. Birgina 1936-yilning 7-oktabridan, dekretga ko‘ra, dehqonlar
va chorakorlarga 5,5 mln ga yer berildi, basklarga milliy avtonomiya e’lon
qilindi, oziq-ovqat mahsulotlariga qat’iy narx belgilandi.
1936-yil sentabrda isyonchi fashistlar mamlakat
poytaxti Madridga hujum boshladilar. Fashistlar
harbiy aslaha sifati va miqdori jihatidan katta
ustunlikka ega edi. Respublikachilar ularga qarshi mardonavor jang qildilar.
Biroq kuchlar teng emas edi. Fashizm g‘alaba qozondi. 1939-yil 28-martda
Madrid egallandi. G‘arb davlatlari F. Franko hukumatini darhol tan oldilar.
Fashistik diktatura
o‘rnatilishi
Xalq fronti g‘alabasi

77
Buyuk Britaniya va Fransiya hali qonuniy hukumat qulamagan payt-
dayoq isyonchi fashist hukumatini tan olgan bo‘lsalar, AQSH 1939-yilning
1-aprelida tan oldi. Shu tariqa fashistik davlatlar soni yana bittaga ko‘paydi.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Birinchi jahon urushi Italiya va Ispaniya uchun qanday oqibatlar keltirganligini
faktlar asosida taqqoslang.
2. Italiya va Ispaniya iqtisodiyotidagi o‘xshash va farqli jihatlarni ajrating.
3. Yevropaning bu ikki davlatida fashizm qay tariqa hokimiyat tepasiga kelganini
tahlil qiling.
4. B. Mussolini joriy etgan korporativ davlatning mohiyati haqida so‘zlab bering.
5. B. Mussolini hamda Primo de Riveraning ichki va tashqi siyosati haqida
nimalarni bilib oldingiz?
6. Totalitarizmning mohiyatini izohlab bering.
7. Fashizmning Italiyada qonuniy yo‘l bilan, Ispaniyada esa davlat to‘ntarishi
yo‘li bilan hokimiyat tepasiga kelganligini qanday izohlaysiz?
8. Nega G‘arb davlatlari Ispaniya ishlariga aralashmaslik siyosatini yuritgan
edilar?
JADVALNI TO‘LDIRING. ITALIYA VA ISPANIYA HUKUMAT
RAHBARLARI FAOLIYATI (1918—1939)
.
r
.
T
t
a
m
u
k
u
H
i
m
o
n
i
r
a
l
r
a
b
h
a
r
t
a
y
i
l
o
a
F
i
l
i
y
n
a
g
t
a
s
r
‘
o
k
i
k
h
c
I
i
t
a
s
o
y
i
s
i
q
h
s
a
t
a
v
8-§. Amerika Qo‘shma Shtatlari
AQSH jahon urushi natijasida dunyoning qud-
ratli davlatiga aylandi. Xo‘sh, qanday omillar
bunga sabab bo‘ldi? Ma’lumki, AQSH Birinchi
jahon urushiga 1917-yilning aprel oyida kirgan
edi. Yevropadagi harbiy harakatlarda esa 1918-yilning yozidan ishtirok
etdi. AQSH monopoliyalari Yevropa davlatlariga ulkan miqdorda qurol-
yarog‘ va oziq-ovqat mahsulotlari sotdi. Urush yillarida Qo‘shma Shtatlar
monopoliyalari 35 mlrd dollar miqdorida sof daromad ko‘rdilar. Ayni
paytda Yevropa davlatlari AQSHdan katta miqdorda qarz olishga majbur
bo‘ldilar.
Chunonchi, Yevropaning 20 davlati (jumladan, Buyuk Britaniya va
Fransiya ham) 10 mlrd dollar miqdorida qarz bo‘lib qoldi. Bu qarz uchun
yiliga to‘laydigan foizning o‘zi 1 mlrd dollarni tashkil etgan. Vaholanki,
AQSH urushgacha Yevropa davlatlaridan 6 mlrd dollar qarz edi. Urush
yillarida AQSHning chetga sarmoya joylashtirishi 6 baravar ko‘paydi.
Birinchi jahon
urushining AQSH
uchun oqibatlari
?

78
AQSH tashqi savdo aylanmasi 1914-yilda 2,3 mlrd dollarni tashkil etgan
bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1920-yilda 8 mlrd dollarga yetdi. Eksport importdan 4
mlrd. dollar ortiq bo‘ldi. AQSH xazinasida dunyo oltin zaxirasining deyarli
50 foizi to‘plandi. 1914—1920-yillar mobaynida AQSH milliy boyligi 2,5
baravar ortdi.
1920-yilga kelib butun dunyoda ishlab chiqarilgan mahsulotning 47 foizi
AQSH hissasiga to‘g‘ri keldi. Ayni paytda AQSH sanoatining turli tarmoqlari
ham gurkirab rivojlandi. Masalan, dunyo bo‘yicha avtomobilning 80 foizi,
neftning 67 foizi AQSHda ishlab chiqarildi.
Shu tariqa AQSH jahonning yetakchi davlatiga, moliyaviy markaziga
va jahon bozorining qudratli tayanchiga aylandi.
Yuqorida qayd etilganidek, urush AQSHni  ni-
hoyatda boyitdi. Biroq bu narsa Amerika jamiya-
tidagi ijtimoiy muammolarni butunlay hal etgani
yo‘q. Aksincha, bu ijtimoiy muammolar keskinlashib bordi. Chunonchi,
1918-yilning oxirida ishsizlar soni 3 mln dan ortiq kishini tashkil etdi.
Urush yillarida kundalik xalq iste’mol tovarlari ishlab chiqarish kamaydi.
AQSH monopoliyalari to‘plagan boylik yildan yilga o‘sdi. Biroq mehnat
ahli turmush darajasi boylik bilan teng o‘smadi. Natijada ishchilar o‘z haq-
huquqlari uchun kurasha boshladilar. Bu kurashda qatnashganlarning soni
1919-yilda 4 mln dan ortiq kishini tashkil etdi va ular 44—48 soatlik ish
haftasini talab qildilar.
AQSH hukmron doiralari ishchilar harakatiga va ularning so‘l tashki-
lotlari faoliyatiga mavjud konstitutsiyaviy tuzumga qarshi suiqasd deb
qaradilar. Shu tufayli mamlakatda o‘zgacha fikrlovchilarga qarshi eng
shafqatsiz va mislsiz qatag‘on avj oldirildi. Xususan, AQSH hukumati 1918-
yilda «Da’vatkorlik to‘g‘risidagi hujjat»ni qabul qildi. Hujjat mamlakatdagi
mavjud tuzum to‘g‘risida bildiriladigan har qanday salbiy fikrlarni jinoyat,
deb e’lon qildi. Bunday ayblovga uchraganlar yo 10 ming dollar jarima
to‘lardi, yoki 20 yil muddatga ozodlikdan mahrum etilardi.
2 mingdan ortiq kishi shunday jazolarga mahkum etildi. 1919-yilda
sanoatda xususiy mulkdorlikni qoralovchi har qanday da’vat man etildi.
1920-yilda o‘zgacha fikrlashda shubha qilinganlikda ayblanib, 10 mingga
yaqin taraqqiyparvar arboblar hibsga olindi. Kasaba uyushmalari ichida
Amerika Mehnat Federatsiyasi (AMF) faollari va rasmiy rahbariyatning
siyosatiga qarshi chiquvchilar ham quvg‘in ostiga olindi. Jumladan, 1920-
yilda kasaba uyushmalari harakatining faollari, italiyalik muhojirlar Sakko
va Vansetti bankini talash va politsiyachini o‘ldirishda ayblanib qamoqqa
olindilar. Sud ularni o‘lim jazosiga hukm qildi va 1927-yilda ular elektr
stulga o‘tqazilib qatl etildi. Bu mudhish voqeaning atayin uyushtirilganligi
faqat Ikkinchi jahon urushidan keyin dunyoga ma’lum bo‘ldi.
Shu tariqa AQSHda 20-yillarning 2-yarmida o‘zgacha fikrlovchi va so‘l
tashkilotlar tugatildi. AMF 1923-yilda ishchi tashkilotlar «Baltimor-Ogayo»
Amerika jamiyatidagi
muammolar

79
deb nomlangan rejani qabul qilishlariga erishdi. Unga ko‘ra, mulkdorlar
ishchilar maoshini oshirish majburiyatini oldilar. Amerika ishchilar harakatida
ish tashlash 1926-yilda barham topdi.
Kasaba uyushmalari esa, o‘z navbatida, korxona egalari bilan kelishib,
ish tashlashlarga yo‘l qo‘ymaslik, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
va ish kunini uzaytirishga rozilik berish majburiyatini oldilar.
1922-yilning oxirida AQSH iqtisodiyotida yangi
yuksalish boshlandi. 1928—1929-yillarga kelib
AQSH sanoati Buyuk Britaniya, Fransiya, Ger-
maniya, Italiya va Yaponiya sanoati birgalikda ishlab chiqargandan ko‘p
mahsulot ishlab chiqardi. Chetga sarmoya chiqarish 1929-yilda 4 baravar
ortdi. 1919—1929-yillar davomida AQSHning chet davlatlarga bergan qarzi
boshqa barcha rivojlangan davlatlar bergan qarzdan ko‘p bo‘ldi. Bu qarzlar
evaziga AQSH 1922—1932-yillar davomida 9,2 mlrd dollar foyda oldi.
AQSH sudxo‘r davlatga aylandi.
AQSHda iqtisodiy yuksalish yangi texnikaviy asosda eng yangi texnika
uskunalarini qo‘llash, konveyer tizimi, standartlashtirish va modernizatsiyalash
kabi usullarni keng tatbiq etish yo‘li bilan amalga oshirildi. Buning natijasi
o‘laroq, birgina avtomobilsozlik sanoatida 1927-yilda 7 mln dona avtomobil
ishlab chiqarildi. Shu tariqa ishlab chiqarish Amerika jamiyati taraqqiyotini
harakatlantiruvchi kuchga aylandi.
Ishlab chiqarishning tinimsiz o‘sishi orqali katta boylik yaratilishi
rejalashtirildi va bu boylikning bir qismi qashshoqlikka barham berishga
sarflanishi lozim edi. Shu tariqa, jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni hal
etishning Yevropa yo‘lidan farq qiluvchi Amerika yo‘li vujudga keldi.
Yevropa yo‘li — ijtimoiy muammolarni ijtimoiy islohotlar yo‘li bilan hal
etish yo‘li. Amerika yo‘li esa tadbirkorlik faoliyatini yanada o‘stirish orqali
mulkdorlarni yanada boyitish va bu boylikning bir qismini ijtimoiy muam-
molarni hal etishga sarflash yo‘li edi. Bu hodisa tarixda «yangi ijtimoiy
falsafa», deb nom olgan.
AQSHda yangi ijtimoiy falsafa hayotda ma’lum darajada o‘z ifodasini
topdi. 20-yillar oxirida avtomobillar soni 28 mln ni tashkil etdi. Bu —
Amerika deyarli har bir oila avtomobilga egalik qilishi imkoniyatini qo‘lga
kiritdi, degani edi. Boshqa iste’mol tovarlari ham ko‘plab ishlab chiqarildi.
Tovarlarni kreditga sotish keng yo‘lga qo‘yildi. Bu esa ishlab chiqarishning
yanada o‘sishiga olib keldi. Mamlakat to‘la telefonlashtirildi.
Biroq bu aytilganlar Amerika jamiyatida muammolar tugatildi, degani
emas edi. Xususan, 1928-yilda jamiyatda ishsizlar soni 3 mln kishini tashkil
etdi. Qishloq xo‘jaligi og‘ir ahvolda qoldi. 1920—1930-yillarda fermer
xo‘jaliklari soni kamaydi. Ularning qarzi 15 mlrd dollarga yetdi. Buning
asosiy sababi mamlakatda qishloq xo‘jalik mahsulotlari asosan chet davlatlardan
keltirilishi edi.
20-yillarda AQSHning
iqtisodiy ahvoli

80
AQSHdek qudratli rivojlangan davlat ham iqtiso-
diy inqirozni chetlab o‘ta olmadi. 1929-yilning
kuzida AQSHda iqtisodiy inqiroz boshlandi. Bu
inqiroz boshqa davlatlarga ham keng yoyildi va u jahon iqtisodiy inqiroziga
aylandi. Inqirozga ortiqcha ishlab chiqarish sabab bo‘ldi. Iqtisodiy inqiroz
AQSH uchun eng ko‘p talafot keltirdi. Shuning uchun ham u «Buyuk dep-
ressiya» deb nom oldi. Chunonchi, inqiroz tufayli AQSHda sanoat ishlab
chiqarishi deyarli 50 foizga qisqardi. 10 ming bank sindi. 130 mingga yaqin
savdo va sanoat firmalari bankrot bo‘ldi. Ishlab chiqarilgan tovarlar sotilmay
qoldi. Natijada ular yo‘q qilina boshlandi.
Ishchilarga to‘lab kelinayotgan yillik ish haqining umumiy summasi 15
mlrd dollardan 6 mlrd dollarga tushib qoldi. 1933-yilning boshida
mamlakatda ishsizlar soni 17 mln kishini tashkil etdi. Bu AQSH tarixida
eng yuqori ko‘rsatkich edi. Mamlakatda ishsizlikni sug‘urtalash haqida qonun
yo‘q edi. Natijada ochdan o‘lish hollari ham yuz berdi. Inqiroz AQSH
qishloq xo‘jaligi uchun ham ayanchli bo‘ldi. Xarid narxining pasayishi fermer
xo‘jaliklarini halokat yoqasiga olib keldi.
Prezident Guver (1928—1932) hukumat korxonalari sinishining oldini
olish maqsadida 3,5 mlrd dollarlik kapitalga ega bo‘lgan moliyaviy qayta
qurish korporatsiyasini tashkil etdi. Hukumat Federal fermer kengashiga
500 mln dollar mablag‘ ajratdi. Uning maqsadi tovarlarning bozordagi nar-
xini tushirmasdan saqlashni ta’minlash edi. Biroq bu tadbirlar yetarli samara
bermadi.
«Buyuk depressiya» ommaviy stachka harakatining boshlanishiga sabab
bo‘ldi. Ishsizlar Vashington shahriga yurish boshladilar. Bu yurishlar «ochlar
yurishlari» deb nom oldi. Hukumat ommaviy harakatlarni shafqatsizlik bilan
bostirdi.
1932-yilda AQSHda bo‘lib o‘tgan prezidentlik
saylovida Demokratlar partiyasi nomzodi Franklin
Delano Ruzvelt g‘alaba qozondi.
U AQSH tarixida eng mashhur prezident sifatida nom qoldirdi. AQSH
Konstitutsiyasiga ko‘ra, bir kishi ketma-ket ikki marta prezident etib saylanishi
mumkin bo‘lgan holda F. Ruzveltga kelganda, davr nuqtayi nazaridan kelib
chiqib, Konstitutsiyaning bu talabini buzishga to‘g‘ri keldi. U to‘rt marta
ketma-ket prezidentlikka saylandi.
Xo‘sh, F. Ruzvelt (1882—1945) qanday xizmatlari evaziga bunday
buyuklikka erishgan? U AQSHni iqtisodiy inqirozdan qutqarish va uning
buyukligini saqlab qolishning har tomonlama puxta ishlangan rejasini yarata
oldi va uni hayotga to‘la tatbiq qildi. Bu AQSH tarixiga F. Ruzveltning
«yangi yo‘li» nomi bilan kirdi. Yangi yo‘l — Amerika iqtisodiyotida keng
miqyosli islohotlar o‘tkazish yo‘li edi.
Uning mohiyati ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikni to‘liq
saqlab qolgan holda, davlat boshqaruvini iqtisodiyotga va ijtimoiy muno-
F. Ruzveltning
«yangi yo‘li»
30-yillarda
iqtisodiy ahvol

81
sabatlarga keng joriy etishni tashkil etadi. F. Ruzveltning «yangi yo‘li»
bo‘yicha davlat mamlakat iqtisodiyotini boshqarishga faol aralashdi.
Mehnat huquqi jiddiy ravishda qayta ko‘rib chiqildi. Ishsizlikka qarshi
kurash uchun katta miqdorda mablag‘ ajratildi. Ayni paytda ijtimoiy sug‘urta
asoslari — pensiya, nafaqa, sog‘liqni saqlash va xalq ta’limini takomillash-
tirish ko‘zda tutildi.
F. Ruzvelt ishni birinchi navbatda banklarni saqlab qolishdan boshladi.
Shu maqsadda Favqulodda bank qonuni qabul qilindi. Unga ko‘ra, faqat
eng yirik banklarga davlat qarzi olishga ruxsat etildi. Oqibatda 25 mingta
bankdan 15 mingtasi qoldi. Ular davlatdan qarz olib, omonatchilar ko‘z
o‘ngida o‘z obro‘larini saqlab qola oldi. 1933-yilda «Sanoatni qayta tiklash
haqida» qonun qabul qilingan. Bu qonun sanoatning davlat tomonidan
boshqarilishi tizimini joriy etdi.
Bu tizim sanoatning har bir sohasi uchun ishlab chiqilgan «Halol raqobat
kodeksi» deb nomlangan hujjatda o‘z ifodasini topgan. Bu kodekslarda har
bir korxonaning mahsulot ishlab chiqarish hajmi, mahsulot narxi, savdo
bozori belgilab qo‘yildi.
Ayni paytda qonun ish haqi eng kam miqdori hamda ish haftasining
maksimal vaqti kodekslarda qat’iy belgilanishini talab etadi. Bundan tashqari,
qonunda korxona ma’muriyati bilan jamoaviy shartnoma tuzilishi, ishsiz-
larga yordam berilishi ko‘zda tutildi.
Davlat ishsizlikka qarshi kurash maqsadida ijtimoiy ishlar maxsus
qo‘mitasini tuzdi. Bu qo‘mitaga yo‘l qurish, maktablarni ta’mirlash, sport
Franklin Delano Ruzvelt.
6 — Jahon tarixi

82
majmualari barpo etish kabilar yuklatildi. Shu orqali 8 mln ishsiz ish bilan
ta’minlandi. Kambag‘al oilalardagi 18—25 yoshli ishsiz fuqarolar uchun
maxsus lagerlar barpo etilgan. Ularda tekin ta’lim berilib, bu ishsizlar
sanoatning yangi tarmoqlari uchun zarur ixtisosliklarga o‘rgatildi.
Har bir shtatga ishsizlarga yordam ko‘rsatish uchun dotatsiyalar ajratil-
di. Natijada bu tadbirlar AQSHni ijtimoiy larzalardan saqlab qoldi.
«Yangi yo‘l» AQSH qishloq xo‘jaligini ham qamrab oldi. Chunki inqiroz
AQSH qishloq xo‘jaligiga juda katta ziyon yetkazgan edi. Buning oqibatida
ko‘plab fermer xo‘jaliklari halokatga uchradi. AQSH Kongressi 1933-yilning
12-mayida «Fermerlarga yordam haqida» qonun qabul qildi. Qonunga ko‘ra,
qishloq xo‘jalik mahsulotlarining xarid narxlari oshirildi. O‘z navbatida,
fermerlar ekin maydoni va chorva mollari sonini qisqartirish haqida davlat
bilan shartnoma tuzishlari lozim edi. Shunday qilgan fermerlarga mukofot
belgilandi. Fermerlarning qarzi davlat hisobiga o‘tkazildi yoki uni to‘lash
noma’lum muddatga to‘xtatib qo‘yildi.
Ayni paytda fermerlarga kredit berildi va nihoyatda nochor fermer
xo‘jaliklari tugatildi. Bular jami fermer xo‘jaliklarining 10 foizini tashkil
etgan. Bu tadbirlar Amerika qishloq xo‘jaligini halokatdan saqlab qoldi.
«Yangi yo‘l» siyosati ijtimoiy himoyani ham
e’tibordan chetda qoldirmadi. Chunonchi, 1935-
yilda Kongress «Vagner qonuni»ni qabul qildi.
Unga ko‘ra, ishchilar jamoaviy shartnoma tuzish huquqiga ega bo‘ldilar.
Ayni paytda ishchilarga ish tashlash huquqi ham berildi. Ish tashlashda
qatnashganlik uchun ta’qib etish taqiqlandi.
Shu yili AQSH tarixida birinchi marta ijtimoiy sug‘urtalash haqida
qonun qabul qilindi. Unda keksalarni ta’minlash; ishsizlik bo‘yicha yordam
puli to‘lash; nogironlarga, yolg‘iz oilalarga va yetim bolalarga nafaqa to‘lash
ko‘zda tutildi. Bu hodisa adolatli jamiyat qurilishi yo‘lidagi katta qadam
edi.
«Yangi yo‘l» keng ommaning ahvolini yaxshilash uchun eng boy oila-
larning daromadlariga qo‘shimcha soliq solishni izchillik bilan amalga
oshirdi. Shu tariqa, F. Ruzveltning «yangi yo‘li» dunyoda eng ko‘lamli
inson huquqlari va konstitutsiyaviy kafolatlar tizimini vujudga keltirdi.
Oqibatda AQSHda dunyoda eng yuqori turmush darajasi ta’minlandi. «Yangi
yo‘l» AQSHga buyuk, gullab-yashnayotgan, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
mukammal davlat shuhratini keltirdi.
AQSH tashqi siyosatida ikki oqim, ya’ni izolat-
sionizm va internatsionalizm tarafdorlari o‘rtasida
kurash ketdi. Izolatsionizm tarafdorlari AQSHning faol tashqi siyosatiga
qarshi edilar. Ular asosan ichki muammolar bilan shug‘ullanishni afzal
bildilar. Internatsionalizm tarafdorlari esa, AQSH jahon siyosatining faol
ishtirokchisi bo‘lishi kerak, deb hisoblardilar. Oxir-oqibatda bu oqim g‘alaba
qozondi.
Ijtimoiy himoya
borasidagi tadbirlar
Tashqi siyosat

83
AQSH dunyodagi eng buyuk davlatga aylangan bir davrda, tabiiyki, u
dunyo siyosatidan chetda tura olmas ham edi. AQSHning Birinchi jahon
urushida qatnashishi izolatsionizmga uzil-kesil chek qo‘ydi. Birinchi jahon
urushi tugagach, AQSH jahon siyosiy xaritasini qayta qurishning faol
ishtirokchisi bo‘lishga urinib ko‘rdi. Chunonchi, u Versal — Vashington
tizimini yaratishda faol qatnashdi. Uning qat’iy talabi bilan Millatlar Ligasi
ustaviga Versal shartnomasi matni qo‘shildi.
Ayni paytda Buyuk Britaniya va Fransiya AQSHning dunyoda, xusu-
san, Yevropada gegemonligi o‘rnatilmasligi uchun barcha choralarni
ko‘rdilar. Xususan, Versal shartnomasi, Buyuk Britaniya va Fransiya
manfaatlarini ko‘proq aks ettirganligi shu bilan ham izohlanadi.
Bundan tashqari, Parij sulh konferensiyasi Uzoq Sharqda Yaponiya
mavqeyini ham mustahkamladi. Bular AQSH tashqi siyosatining amaldagi
muvaffaqiyatsizligi edi. Shuning uchun ham AQSH Kongressi Versal
shartnomasini tasdiqlamadi. AQSH Yevropadagi ta’sirini saqlab qolish uchun
1921-yilda Germaniya bilan alohida tinchlik shartnomasini imzolashga
muvaffaq bo‘ldi.
AQSH Tinch okean havzalarida o‘z mavqeyini mustahkamlash niyatida
prezident U. Garding (1921—1923) talabi bilan 1921-yilda Vashington kon-
ferensiyasini chaqirishga erishdi. Bu konferensiya qarorlari haqidagi 1—2-
paragrafda aytib o‘tildi.
AQSH kuchaya borgan sari, boshqa buyuk davlatlarni jahon bozorlari-
da ta’qib eta boshladi. Xususan, Buyuk Britaniyaning Markaziy va Janubiy
Amerika bozoridagi o‘rniga zarba berdi. Masalan, 1913—1927-yillar
oralig‘ida Buyuk Britaniyaning bu mintaqa davlatlari importida ulushi 25%
dan 16% ga tushib qoldi. AQSHning ulushi 24% dan 38% ga ortdi.
AQSHning Janubiy Amerika davlatlariga joylashtirgan sarmoyasi esa 13
baravar ko‘paydi.
To‘g‘ri, Lotin Amerikasi davlatlarining Vatanparvar kuchlari AQSHning
bu mamlakatlarni asoratga solishiga befarq qarab turmadilar. Ular
imkoniyatlari darajasida qarshilik ko‘rsatdilar.
Prezident K. Kulij (1923—1929) davrida Lotin Amerikasi xalqlarining
milliy-ozodlik kurashlari ayovsiz bostirildi. 1928-yilga kelganda Lotin
Amerikasining 20 davlatidan 14 tasi AQSHga moliyaviy qaram bo‘lib
qoldilar. Shu tariqa g‘arbiy yarim sharda AQSH sarmoyasi tanho hukmronlik
qila boshladi.
AQSH hukmron doiralari faqat Lotin Amerikasi davlatlarini asoratga
solish yoki ularning ichki ishlariga aralashish bilan cheklanib qolmadi. AQSH
G‘arbiy Yevropani ham o‘z moliyaviy ta’sirida saqlab turishga zo‘r berib
urindi. Bunda «Daues rejasi» ga (1924-y.) katta umid bog‘ladi. Bu reja
Germaniya harbiy qudratini amalda qayta tikladi. Germaniya qudratini
qayta tiklashdan maqsad Buyuk Britaniya va Fransiyaning Yevropada haddan
tashqari qudratli davlatga aylanishlariga yo‘l qo‘ymaslik edi.

84
1927-yilning mart oyida AQSH harbiy-dengiz kuchlari Xitoyga qarshi
harbiy intervensiyada ishtirok etdi va shu yilning aprelida Chan Kayshi
amalga oshirgan davlat to‘ntarishini qo‘llab-quvvatladi.