Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Aktivlar sifati bo„yicha shakllantiriladigan maxsus
zaxira miqdori 
 
Aktivlar sifati 
Maxsus zaxira (qaytarilmagan asosiy qarz 
(qoldiq) summasi miqdoridan kelib chiqib 
belgilanadi (foizda) 
Standart 
1 
Substandart 
10 
Qoniqarsiz 
25 
Shubhali 
50 
Umidsiz 
100 
Sifati «qoniqarsiz», «shubhali» va «umidsiz» deb tasniflangan 
aktivlar muammoli aktivlar deyiladi. Tijorat banki balansida va 
balansdan tashqari moddalarda yuritilayotgan muammoli aktivlarning 
ulushi jami aktivlarning o„n foizidan ortiq bo‗lsa, Markaziy bank 
tomonidan tijorat banki ijro rahbariyatining malakasi Markaziy bank 
talablariga muvofiq emas deb topishga hamda tijorat banki kengashi 
tomonidan bank faoliyati ustidan o‗rnatilgan nazoratni yetarli emas deb 
hisoblanishi mumkin. Odatda, sifati «substandart», «qoniqarsiz», 
«shubhali» va «umidsiz» deb tasniflangan aktivlar bo‗yicha ehtimoliy 
yo‗qotishlarni 
qoplashga 
mo‗ljallangan 
majburiy 
zaxiralar 
shakllantiriladi va u banklar faoliyatida maxsus zaxiralar deb ataladi. 
 
3-§. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari va ularni 
boshqarish 
 
Daromad olish maqsadida resurslarni aktivlarga joylashtirish bilan 
bog‗liq bo‗lgan operatsiyalar tijorat banklarining aktiv operatsiyalari 
deyiladi. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari – bu, birinchi 
navbatda, ularning kredit operatsiyalari, investitsiya operatsiyalari, 
tijorat bankining mol-mulkini shakllantirish bilan bog‗liq operatsiyalar, 
kassa-hisob operatsiyalari v.b. Shuningdek, tijorat banklari aktiv 
operatsiyalari qatoriga vositachilik bilan bog‗liq faktoring, lizing, 
forfeyting operatsiyalarini ham kiritish mumkin. 
Tijorat banklari o‗zining joriy faoliyatini amalga oshirish, muddati 
kelgan, jalb qilingan jamg‗arma mablag‗larini qaytarib berish, turli 
operatsion xarajatlarni, jumladan, xodimlarga ish haqi va boshqa 

---

164
material hamda xizmatlarga to‗lovlarni amalga oshirish uchun kassasida 
yetarli miqdorda pul mablag‗iga ega bo‗lishi lozim. Xorijiy davlatlar 
banklarida 
naqd 
puldagi 
kassa 
aktivlarining 
hajmi 
bizning 
banklardagiga qaraganda kam miqdorni egallaydi.
Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari o‗z shakli, ahamiyati va 
yo‗nalishi, iqtisodiy mohiyati, likvidligi, risk va daromad darajasiga 
qarab turlicha o‗rin va ahamiyatga ega. 
Tijorat banklari aktivlari bilan bog‗liq bo‗lgan risklar ichida kredit 
operatsiyalar bo‗yicha risklar asosiy o‗rinni egallaydi. Kredit 
operatsiyalari tijorat banklarining yuqori riskli operatsiyalaridan 
hisoblansada, bankka yuqori foyda olishini ta‘minlaydi. Bu aktiv 
operatsiyalar bilan bog‗liq bo‗lib, bu risklarga berilgan kreditlar hamda 
to‗lov muddati kechiktirilgan ssudalar bo‗yicha risklar kiradi. 
Kredit riski nafaqat kredit obyektiga, balki kredit subyektiga 
yangicha yondashishi orqali ham o‗sib boradi. 
11-rasm. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari 
 
Bu risk mijozning moliyaviy ahvoli og‗irlashganda, ularning 
faoliyatida ko‗zda tutilmagan qiyinchilik va muammolar yuzaga 
kelganda, bozorda noqulay sharoit yuzaga kelgani sababli paydo bo‗lishi 
mumkin. 
Xuddi shuning uchun ham, har bir tijorat banki o‗z aktivlarini 
joylashtirishni va uni boshqarish usullarini o‗zi ishlab chiqishi zarur. 
Ma‘lumki, tijorat banklari aktivlarining qiymati va ulardan olinadigan 
foyda o‗zgarib turishi mumkin. Aktivlar bilan bog‗liq risklar aktivlar 
bahosining va ular orqali olinadigan foyda miqdorining kamayishi 
aktivlar bo‗yicha risklar salmog‗ining oshishiga olib keladi. 
Kredit ope-
ratsiyalar 
Investitsiya 
operatsiya-
lari
Kassa ope-
ratsiyalar
Bank mol-mulki
bilan bog‗liq 
operatsiyalar 
Vositachilik 
operatsiyalari
Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari 
173