Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki
Download 5.53 Mb. Pdf ko'rish
|
bank ishi (2) (1) (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2-§. Valyuta kursining mohiyati va uning turlari
- «qoniqarsiz»
|
ikki turga - Bosh litsenziya va Ichki litsenziyalarga bo‗linadi.
a) Bosh litsenziya tijorat banklariga O‗zbekiston Respublikasi hududida hamda chet elda xorijiy valyutadagi operatsiyalarni amalga oshirish huquqini beradi. b) Ichki litsenziya tijorat banklariga O‗zbekiston Respublikasi hududida chet el valyutasidagi operatsiyalarni to‗la yoki cheklangan doirada amalga oshirish uchun berilgan huquqdir. Chet el valyutasida operatsiyalar o‗tkazish uchun bosh yoki ichki litsenziyaga ega bo‗lgan bank vakolatli bank deb ataladi va bu bank qonun talablariga muvofiq litsenziya shartlari asosida o‗z faoliyatini amalga oshiradi. Banklar quyidagi valyuta operatsiyalarini amalga oshiradi: - xorijiy valyutalarni sotish va sotib olish; - mijozlar valyuta hisob raqamini yuritish va depozitlarga valyuta mablag‗larini jalb qilish; - valyutada xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish; - valyutada kreditlar berish v.b. Tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari rasmiy valyuta kursiga asoslanadi. Chet el valyutasidagi bank operatsiyalari murakkabligi va tavakkalchiligining ortib borishi darajasiga qarab ham turlarga bo‗linadi. 2-§. Valyuta kursining mohiyati va uning turlari Tashqi iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti turli mamlakatlarning valyutalari qiymatining o‗zaro nisbatini o‗lchashni talab etadi. Shu sababli valyuta kursi o‗rnatiladi va u valyuta tizimining muhim elementi hisoblanadi. Yanada aniqroq qilib valyuta kursining zaruriyatini quyidagilarda ifodalash mumkin: – tovarlar va xizmatlar bilan savdo qilishda, kapital va kreditlar harakatida valyutalarni o‗zaro almashtirish uchun - bunda eksportyor 161 - asosiy qarz va foizlar bo‗yicha muddati o‗tgan qarzdorlik muddati 90 kundan oshmagan bo‘lsa, aktivlarning sifati «qoniqarsiz» deb tas- niflanadi. Tijorat banki sifati «qoniqarsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yigirma besh foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Sifati «qoniqarsiz» deb tasniflangan aktivlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo‗lib, mavjud sharoitda aktivlarning to‗liq qaytarilishini shubha ostiga va kam ishonchli qilib qo‗yadigan, «qoniqarsiz» aktivlarning hech bo‗lmaganda birorta ko‗rsatkichi, shuningdek, ayrim boshqa salbiy tavsiflari mavjud bo‗lsa (bozorda oson sotiladigan ta‘minotning mavjud emasligi yoki ta‘minlanmagan aktivlarning mavjudligi yoxud qarz oluvchining bankrot deb e‘lon qilinishi); - yaqin kelajakda aktivning qisman to‗lanish ehtimoli mavjud bo‗lsa; - asosiy qarz va foizlar bo‗yicha 90 kundan ortiq, lekin 180 kundan oshmagan muddati o‗tgan qarzdorlik mavjud bo‗lsa; - aktivlar sifati «shubhali» deb tasniflanadi. Bunda yo‗qotishlar ko‗rish ehtimoli yuqori bo‗lgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud bo‗lgan aktivlar sifati sharoit oydinlashguncha «umidsiz» deb tasniflanmaydi. Tijorat banki sifati «shubhali» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining ellik foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Shartnomada belgilangan muddatda qaytarilmagan yoki qaytmasligidan dalolat beruvchi omillar yoki alomatlar mavjud bo‗lgan hamda qaytmaydigan yoki qiymati juda pastligi tufayli hisobini balansda aktiv sifatida yuritilishi maqsadga muvofiq emas deb baholanadigan, aktivlarning undirilishi sud jarayonida bo‗lgan; - qarzdor va lizing oluvchidan undirilgan, garovga qo‗yilgan mol- mulkka bo‗lgan huquqlardan foydalanish yo‗li bilan tijorat banki tomonidan balansga qabul qilingan kundan boshlab uch oy muddatda sotilmagan va bank faoliyatini kengaytirish uchun sotib olingan binodan ikki yil mobaynida foydalanilmagan hamda bank faoliyati uchun ortiq foydalanilmay qo‗yilgan paytdan boshlab bir yil mobaynida sotilmagan bo‗lsa; - aktivlarning to‗lash muddati uzaytirilgan bo‗lsa; 162 - asosiy qarz va foizlar bo‗yicha 180 kundan ortiq kunga muddati o‗tgan qarzdorlik mavjud bo‗lsa, bunday aktivlar sifati «umidsiz» deb tasniflanadi. Tijorat banki tomonidan ta‘minotga olingan mulkni sotish orqali bunday qarzdorlikni bartaraf etish yoki uni qaytarish choralari qo‗llanishi lozim. Tijorat banki sifati «umidsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yuz foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Aktivlarning sifat darajasiga qarab shakllantirilgan zaxiralarning yetarliligi davriy ravishda kamida oyiga bir marotaba tahlil qilinishi, zarur hollarda, qo‗shimcha zaxiralar yaratilishi lozim. Agar qarzdor bir nechta tijorat bankidan kredit olgan va ularning birida qaytarilishi lozim bo‗lgan aktivlar sifati eng past toifada tasniflangan bo‗lsa, boshqa tijorat banklari ham ushbu qarzdorga berilgan aktivlar sifatini mazkur toifada tasniflashlari lozim. Aktiv sifati «umidsiz» deb tasniflanishi bilan 3 ish kuni ichida uning hisobi balansdan tashqari moddalarda aks ettirilishi va tegishli maxsus zaxiralar kamaytirilishi lozim. Zararlar ular tan olingan davrda hisobdan chiqarilishi kerak. Quyida keltirilgan omillardan hech bo‗lmaganda bittasi mavjud bo‗lishi, Markaziy bank tomonidan muayyan aktivlar sifatini yanada salbiy tasniflash uchun asos bo‗ladi: - tijorat banki kredit portfeli umumiy holatining yomonlashuvi; - tijorat bankida kreditlar berishga doir yetarli tahlil va tekshiruvlarning o‗zgarishi yoki mavjud emasligi; - tijorat banki shu tarmoq va sohaga berilgan kreditlar bo‗yicha amalda zararlar ko‗rganligi; - yirik aktivlarning to‗planishi; - nomaqbul iqtisodiy yo‗nalish va sharoitlar, xususan, qarzdorlarning bir yoki bir necha sanoat tarmoqlari yoki ma‘muriy- hududiy birlikda katta miqdorda to‗planishi; - tijorat banki tomonidan taqdim etilgan hisobotni tahlil qilish yoki Markaziy bank tomonidan o‗tkazilgan inspeksiya tekshirishlari natijasida aniqlangan qarzdorning yoxud tijorat bankining moliyaviy ahvoliga taalluqli boshqa holatlar. Bunda Markaziy bank belgilangan miqdorda zaxiralarni qayta ko‗rib chiqishni va (yoki) qo‗shimcha zaxiralar shakllantirishni talab qilishi mumkin. 175 varlarini sotadilar va xizmatlar ko‗rsatadilar. Tomonlar tijorat banklarining mijozlari bo‗lganligi bois ular o‗rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning hisob-kitoblari banklar tomonidan amalga oshiriladi. Bu jarayonlarda banklar mijozlari hisobidan zarur hollarda o‗z mablag‗lari (kreditlar berish) hisobidan hisob-kitob, valyuta operatsiyalarini amalga oshiradilar. Banklar o‗z xalqaro operatsiyalarida turli davlatlarning xo‗jalik subyektlari korxona, tashkilotlari, moliyaviy muassasalari bilan pul mablag‗larini o‗tkazish va qabul qilish, xalqaro kreditlarni taqdim etish va olish, valyuta almashtirish, xalqaro qimmatli qog‗ozlarning savdo sotiqlari va boshqalar bilan shug‗ullanadilar. Bunday bank operatsiyalari murakkab deb hisoblanib, bank va bank xodimlaridan maxsus tayyorgarlikni talab etadi. O‗zbekiston Respublikasida tijorat banklari valyuta operatsiyalarni amalga oshirish uchun Markaziy bankdan valyuta operatsiyalarni olib borishga ruxsat beruvchi valyuta litsenziyasini olishi lozim. Litsenziya O‗zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ―Tijorat banklariga chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun litsenziyalar berish tartibi‖ asosan amalga oshiriladi. Litsenziya O‗zbekiston Respublikasining ―Valyutani tartibga solish to‗g‗risida‖, ―O‗zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‗g‗risida‖ hamda ―Ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash to‗g‗risida‖gi qonunlariga muvofiq tijorat banklarining arizasiga ko‗ra, ularning chet el valyutasida operatsiyalar o‗tkazishga tayyorligidan kelib chiqib beriladi. Tijorat banklarining litsenziya olish uchun topshirgan hujjatlariga (Ilova) asosan ularning valyuta operatsiyalarini o‗tkazishga tayyorgarlik darajasi O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan talabnomalar asosida aniqlanadi. Bunda tijorat bankning faoliyati malakaviy (bank xodimlarining xalqaro iqtisodiy, valyuta, kredit, hisob-kitob va boshqa xalqaro moliyaviy munosatlar normalarini, xorijiy tillarni bilishi hamda tajribaga ega ekanligi va boshqa ko‗nikmalar) va texnik talablar (bank texnik-texnologik va boshqa jihatlardan imkoniyati mavjudligi) jihatdan o‗rganiladi. Valyuta operatsiyalarini o‗tkazishga ruxsat beruvchi litsenziya quyidagi maxsus shartlarga rioya etilgandagina beriladi: - tijorat banki tashkil etilgandan boshlab bir yildan ortiq muddat faoliyat ko‗rsatgan bo‗lishi; - tijorat banki Markaziy bank tomonidan o‗rnatilgan barcha normativlarni bajarishi; |
