Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Kreditlash mexanizmi 
Kreditlash 
subyektlari 
Kredditlash 
obyektlari 
Kredit ta‘minoti 
Kreditor 
Qarz oluvchi 
Qarzga berilgan 
qiymat yo
‗nalishi 

---

236
obyekti yoki subyekti
turli subyekt va obyektlar b
o‗lishi mumkin. Bank 
krediti sohasidagi kredit munosabatlarining subyekti b
o‗lib banklar 
x
o‗jalik subyektlari, aholi, davlat va boshqa subyektlar hisoblanishi 
mumkin. 
Ma‘lumki, kreditlash jarayonida, bir tomondan, kredit beruvchi 
va ikkinchi, tomondan, qarz oluvchi 
o‗rtasida kredit munosabatlari 
yuzaga keladi. Kreditorlar b
o‗lib, o‗zining vaqtincha bo‗sh turgan pul 
mabla
g‗larini ma‘lum bir muddatga qarz oluvchi ixtiyoriga beruvchi 
jismoniy va yuridik shaxslar hisoblanadilar. 
Qarz oluvchi 
– o‗ziga tegishli bo‗lmagan mablag‗ni vaqtincha 
ishlatib, uni belgilangan muddatda qaytarib berish va u b
o‗yicha foiz 
t
o‗lash majburiyatini oluvchi tomondir. Bank kreditiga kelsak, kredit 
munosabatlarining subyektlari b
o‗lib, albatta, kredit beruvchi bank va 
turli yuridik va jismoniy shaxslar esa qarzdor b
o‗lib hisoblanadilar. 
Kreditning bu turi asosan banklarning jalb qilingan mabla
g‗lar bilan 
ishlashiga bo
g‗liq. O‗zida jalb qilingan mablag‗larni ehtiyoji borlarga 
pul mabla
g‗larini qayta taqsimlash orqali banklar kreditor sifatida 
faoliyat k
o‗rsatadi.
XX asrning 80-yillarida iqtisodiyotda qayta qurish jarayonlarining 
boshlanishiga qadar sobiq ittifoqda bank kreditini qarzga oluvchi b
o‗lib 
asosan x
o‗jalik yurituvchi korxona va tashkilotlar qatnashganlar, ammo 
x
o‗jalik organlari va banklar orasida bank krediti sohasidagi amalga 
oshirilgan munosabatlar aksariyat hollarda bir xil turdagi davlat 
mulkchiligiga asoslangan subyektlar 
o‗rtasida bo‗lgan.
Mustaqillikning q
o‗lga kiritilishi va bozor munosabatlarining 
shakllanishi bilan 
O‗zbekistonda kredit munosabatlari subyektlarining 
mavqeyi 
o‗zgardi. Bu vaziyat mulkchilik munosabatlarining chuqur 
o‗zgarishi bilan bog‗liq bo‗ldi. Bank sohasidagi mulkchilik 
munosabatlari q
o‗shimcha ravishda «Banklar va bank faoliyati 
t
o‗g‗risida»gi qonun bilan tartibga solina boshlandi. Ishlab chiqarishni 
dekonsentratsiyalash va mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish 
jarayonlarini 
joriy 
qilish, 
iqtisodiyotni 
demonopolizatsiyalash 
O‗zbekistonda qabul qilingan qonunlar asosida 
t
o‗g‗ri amalga oshirilishi: 
birinchidan 
– xo‗jalik yurituvchi subyektlar va boshqa banklar 
sonining tez k
o‗payishiga; 
ikkinchidan 
– ularning ko‗pchiligida egalik qilayotgan davlat 
mulkchilik shaklini turli xil mulkchilik shakllariga 
o‗zgartirilishiga olib 
keldi. 
229
Haqiqiy REPO va sotuv turidagi REPO qayta sotib olish bilan 
farqlanadi. Haqiqiy REPO faqatgina tomonlar 
o‗rtasida REPO bitimini 
tuzish t
o‗g‗risidagi bosh shartnoma bo‗lgandagina tuziladi. Bunday 
shartnomada tomonlarning huquq va majburiyatlarini hamda ular 
o‗rtasidagi hisob-kitob qoidalari aniq ko‗rsatiladi. Haqiqiy REPOning 
foizli daromadlari sotish va qaytib sotib olish turidagi REPOnikidan
yaqqol farq qiladi. 
Banklar mustaqil ravishda investitsiya va savdo portfelini 
shakllantirish tartibini 
o‗rnatadi, shu bilan birga, qimmatli qog‗ozni bir 
portfeldan ikkinchisiga 
o‗tkazishi ham mumkin. 
Odatda, qimmatli qo
g‗ozlar kutilgan daromadni keltirmasa va 
keltirishi kutilmasa, shuningdek, u 
o‗z oldiga qo‗yilgan vazifani bajarib 
b
o‗lsa yoki moliyaviy resurslarni ishlatishning yaxshiroq yo‗llari paydo 
b
o‗lsa, ular sotiladi.
20-jadval