Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

4-
§. Banklarning qimmatli qog„ozlar portfelini tashkil
qilish va boshqarish 
 
Banklarning 
o‗ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular qimmatli 
qo
g‗ozlar bozorining boshqa qatnashchilaridan farqli o‗laroq, shu 
bozorda ayrim vaqtda eng salmoqli investorlar va eng ishonchli 
emitentlar qatorida bo
‗lishlari mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti 
mamlakatlarida investitsiya kompaniyalari aktivlarining 40-80 foizi 
bank mabla
g‗lari hisobidan ta‘minlanadi, qimmatli qog‗ozlar bilan 
o‗tkazilgan operatsiyalardan tushadigan daromadlar esa bank foydasini 
shakllantirishda muhim 
o‗rin oladi. 
Banklarning mutlaq k
o‗pchiligi aksiyadorlik shaklida bo‗lganligi 
ham ularning qimmatli qo
g‗ozlar bozorini rivojlantirish muammolariga 
doimo qiziqib qarashiga sabab b
o‗ladi, bu esa ularning o‗z fond 
boyliklari bilan ham, shuningdek, boshqa emitentlarning qimmatli 
qo
g‗ozlari bilan ham o‗tkaziladigan operatsiyalarini takomillashtirishga 
alohida 
e‘tibor berishni taqozo etadi.
Qimmatli qo
g‗ozlar bozorida banklar faoliyatining eng muhim 
subyektiv shartlari jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
- 
birinchidan, 
O‗zbekiston Respublikasining amaldagi qonun 
hujjatlarida tijorat banklarining qimmatli qo
g‗ozlar bilan o‗tkaziladigan 
k
o‗pchilik turdagi operatsiyalarni takomillashtirishda ishtirok etishlariga 
y
o‗l qo‗yadi; 
- 
ikkinchidan, banklarning nisbatan barqaror moliyaviy ahvoli va 
bank operatsiyalarining yuksak daromadliligi ularga bank xizmatlarining 
yangi turlarini 
o‗zlashtirishga kattagina moliyaviy mablag‗ sarflash 
imkonini beradi, qimmatli qo
g‗ozlar operatsiyalarining ko‗pchiligi esa 
ayni shu mabla
g‗ bilan bog‗liq; 
- 
uchinchidan, banklar ixtiyoridagi texnika, axborot va kadrlar, 
keng tarmoqli filiallar va mijozlar bazasi ularni qimmatli qo
g‗ozlar 
bozorining eng harakatchan qatnashchilariga aylantiradi; 

---

226
- 
t
o‗rtinchidan, banklar bilan boshqa moliyaviy-iqtisodiy 
muassasalar 
o‗rtasida rivojlanib borayotgan raqobat, ko‗pgina an‘anaviy 
bank 
xizmatlari 
(kredit 
berish, 
moliya-valyuta, 
vakillik 
operatsiyalari)ning foyda berishi kamayib borayotganligi banklarni 
o‗z 
faolligi markazini qimmatli qo
g‗ozlar bozori sohasiga ko‗chirishga 
majbur qiladi. 
Mazkur shart-sharoitlar va qulay omillarning mavjudligi tijorat 
banklarining qimmatli qo
g‗ozlar bozoridagi ishlari miqyosini 
kengaytirish uchun katta imkoniyatlar beradi. Bu amalda, birinchi galda, 
banklarning emissiya faolligida -aksiyalar, obligatsiyalar, depozit va 
jam
g‗arma sertifikatlar, veksellar va boshqa turdagi qimmatli qog‗ozlar 
chiqarishda namoyon b
o‗ladi.
Banklar vositachilik asosida, emitentlar bilan kelishuviga binoan 
o‗z zimmalariga qimmatli qog‗ozlarni chiqarish va aylantirish xizmatini 
(anderrayting, transfer agentlik xizmatlarini) olishlari mumkin. 
Turli toifadagi investorlar uchun banklar mijozlarning investitsiya 
strategiyasini shakllantirishga, loyihani moliyalashni tashkil etishga 
ko
‗maklashishdan boshqa qimmatli qog‗ozlar majmuyini boshqarish va 
sotib olingan aksiyalarning dividendlarini olishgacha b
o‗lgan maslahat 
xizmatlarining k
o‗pgina turlarini ko‗rsatishlari mumkin.
Tijorat banklari qarz oluvchilardan berilayotgan qisqa muddatli 
kreditlar uchun garov sifatida qimmatli qo
g‗ozlarni qabul qilishi 
mumkin. Kreditlarga k
o‗rsatiladigan ko‗pdan-ko‗p xizmatlar orasida 
banklarning veksellar bilan 
o‗tkazadigan operatsiyalari ham bor. 
Keyingi yillarda banklar yirik aksiyadorlik jamiyatlarining 
aksiyalarini boshqarish uchun vakolat olish, investitsiya va 
xususiylashtirish fondlari bilan ishlash kabi investitsiya faoliyatining 
obr
o‗li yo‗nalishlariga ko‗proq e‘tibor bermoqdalar. 
Tijorat banklari obligatsiyalar, jam
g‗arma sertifikatlarini chiqarish 
y
o‗li bilan mamlakatning pul aylanmasini to‗ldirmoqda, yuridik va 
jismoniy shaxslarning b
o‗sh turgan pul mablag‗larini iqtisodiyotning 
ustivor tarmoqlariga sarflashga k
o‗maklashmoqda. Ular veksel 
muomalasiga 
xizmat 
qilish 
orqali 
o‗zaro hisob-kitoblarni 
jadallashtirmoqda va t
o‗lov intizomini mustahkamlamoqda. 
Banklar diller va moliyaviy vositachi sifatida harakat qilib, 
investorlar tomonidan qimmatli qo
g‗ozlarga bo‗lgan doimiy talabni 
ta‘minlamoqda. 
239
Qishloq x
o‗jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik xa-
rajatlari; mineral 
o‗gitlar, yoqilg‗i va boshqa xarajatlarni kreditlaydi. 
Umuman olganda, qisqa muddatli kreditlar quyidagi 3 ta asosiy obyektni 
kreditlashga y
o‗naltiriladi: 
- tovar-moddiy boyliklar; 
- ishlab chiqarish xarajatlari; 
- hisob-kitoblar uchun zarur bo‗lgan mablag‗lar. 
Tovar moddiy boyliklari yuqori salmoqqa ega b
o‗lgan kreditlash 
obyekti hisoblanadi. Korxonaning tovar moddiy boyliklarini ishlab 
chiqarishga joriy qilish, sotish jarayonlarida, mavsumiy korxonalarda 
tovar moddiy boyliklarni rejadan tashqari qabul qilinganda, import 
mahsulotlari kelib tushganda, ularning transportirovkasi bilan bo
g‗liq 
xarajatlarni, savdo va 
ta‘minot tashkilotlarida normativdan yuqori tovar 
zaxiralari yuzaga kelganda kreditlarga murojaat etadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish bilan mabla
g‗lar tushi-
shi jarayoni bir-biriga mos kelmaganda, tugallanmagan ishlab chiqarish 
salmo
g‗i oshib ketganda kelgusi davr xarajatlariga, ba‘zi korxonalarga 
yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarish va korxonani qayta 
ta‘mirlash 
bilan bo
g‗liq bo‗lgan xarajatlarni amalga oshirishda kreditlarga murojaat 
etiladi.
Chakana tovar oborotga kreditlar. Banklar avtomobillar,
elektrmaishiy jihozlar, mebellar va boshqa uzoq muddat ishlatiladigan 
tovarlarni qarzga sotib olishni, qarzga sotish shartnomasini imzolagani-
dan s
o‗ng paydo bo‗ladigan debitorlik qarzini moliyalashtirish orqali 
kredit beradi. Bu kabi kreditlashni debitorlik qarzini sotib olish deb ham 
izohlash mumkin.
Aktivlar bilan 
ta‘minlashga kredit. Bunday kreditlar firmalarning 
joriy ehtiyojlari uchun, aylanma mabla
g‗larning aylanishini ta‘minlash 
uchun, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini 
ta‘minlash uchun tez 
pulga aylanuvchi aktivlari garovi ostida, 12 oygacha b
o‗lgan muddatga 
beriladi. 
Ta‘minot sifatida, odatda, xomashyo zaxiralari, tovar-moddiy 
zaxiradari, tayyor mahsulot va k
o‗p hollarda debitorlik qarzi hisobla-
nadi. Bu turdagi kreditning keng tarqalgan shakli faktoring hisoblanadi. 
Tijorat banklari firmalarga uning debitorlik qarzining 70 foizi miqdorida 
kredit beradi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun zarur b
o‗lgan 
mabla
g‗lar korxonaning mol yetkazib beruvchilar bilan bo‗ladigan 
hisob-kitoblarni amalga oshirishda, akkreditiv ochishda, ish haqi 
b
o‗yicha davlat korxonalariga kreditlar berishda, o‗zaro qarzlarni 
kechishda kreditlarga murojaat etiladi. 

---

238
bir misol 
– korxona kelajakda juda samarali va yuqori foyda 
keltiradigan, istiqbolli loyihasini bankka taqdim etib, bu loyihani 
moliyalashtirishni s
o‗rashi mumkin. Bank ushbu loyiha istiqboliga amin 
b
o‗lib, yuqori foyda olish maqsadida kredit berishi mumkin. 
Bu ikkala misolda, birinchi holda, kreditlash subyektiga, ikkinchi 
holda, kreditlash obyektiga 
e‘tibor berilmoqda. Bu hollarda kreditlash 
riskini inobatga olish muhim hisoblanadi. Shuning uchun kreditlash 
jarayonida kredit mexanizmining yuqorida sanab 
o‗tilgan bazaviy 
elementlarga umumlashgan holda 
e‘tibor berish lozim. 
Endi kreditlash subyektiga yana qaytadigan b
o‗lsak, qarz oluvchi 
b
o‗lib mulkchilik turidan qat‘i nazar, bank ishonchini qozongan, ma‘lum 
moddiy va huquqiy kafolatlarga ega foiz t
o‗lash va kreditni o‗z vaqtida 
qaytarishga rozi b
o‗lgan subyektlar bo‗lishi mumkin. 
Kreditlash subyektlariga yanada aniqroq yondashadigan b
o‗lsak, 
ularni quyidagilarga b
o‗lish mumkin: 
- davlat korxona va tashkilotlari; 
- xususiy mulkchilikka asoslangan korxona va tashkilotlar; 
- kichik biznes, xususiy tadbirkorlik subyektlari, kooperativlar; 
- ishlab chiqarish subyektlari va savdo tashkilotlari; 
- oilaviy tadbirkorlik, yakka tartibda mehnat faoliyati bilan 
shu
g‗ullanuvchi fuqarolar, fermerlar, mikrofirmalar, birlashmalar; 
- boshqa banklar; 
- boshqa xo‗jaliklar, xususan, hukumat korxonalari, qo‗shma 
korxonalar, xalqaro birlashmalar va boshqalar b
o‗lishi mumkin. 
Undan tashqari, qisqa muddatli kreditlarning yuridik shaxs 
maqomini olmasdan faoliyat k
o‗rsatayotgan yakka tadbirkorlar ham 
olishlari mumkin. Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faroliyat 
k
o‗rsatsa, tijorat banklari yoki boshqa kredit muassasalari kredit 
beruvchi subyekt sifatida namoyon b
o‗ladi. Lekin shuni ta‘kidlash 
kerakki, banklar banklararo kreditlarda qarz oluvchi subyekt sifatida 
ham faoliyat k
o‗rsatadilar.
Tor 
ma‘noda kreditlash obyekti, kredit (ssuda) aynan qaysi maqsad 
uchun berilsa, shu kredit obyekti hisoblanadi va kredit bitimi shu obyekt 
b
o‗yicha tuziladi. Amaliyotda qisqa muddatli kreditlar ishlab chiqarish 
zaxiralarining turli elementlari uchun beriladi. Sanoatda, masalan, 
banklar xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqil
g‗i, zaxiralar, 
tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot va boshqalarni kredit-
laydi. Savdoda kreditlashning obyekti b
o‗lib, tovar oborotdagi tovarlar, 
xizmatlar hisoblanadi.
227