Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Kreditlashning asosiy “6 SI” qoidasi asosida o„rganish obyektlari 
 
Kreditlashning asosiy olti qoidasi asosida o„rganish obyektlari va
rasmiylashtiriladigan hujjatlar 
Xarakter 
Huquq 
Pul 
mablag„lari 
Ta‟minot 
Sharoit 
Nazorat 
Mijozning 
kredit 
tarixi 
Mijozning va 
kafolatchilar-
ning 
haqiyqiyligi 
O‗tgan yil-
lardagi foyda, 
sotish hajmi 
va 
dividendlar 
Aktivlarga 
egalik 
huquqi 
Mijozning 
tarmoqdagi 
o‗rni va bo-
zordagi ku-
tilayotgan 
ulushi
Bank faoliyatiga 
oid qonunlar va 
kreditning sifati 
va xarakteriga 
qo‗yilgan talablar 
Boshqa 
kreditor-
larning 
ushbu 
mijoz 
bilan ish 
tajribasi 
Nizom, 
qarorlar, 
kelishuvlar va 
mijozning 
yuri-dik 
statusini
tasdiqlovchi 
boshqa 
hujjatlar 
Rejalashtiril-
gan 
pul 
oqim-larining 
etarliligi 
Aktivlarni 
ishlatish 
muddati 
Tarmoqda 
faoliyat 
ko‗rsatayotgan 
boshqa 
korxonalar 
bilan mijoz 
faoliyatini 
taqqoslash 
Nazoratchilar 
uchun tegishli 
hujjatlar 
Kredit 
maqsadi 
Ish 
tarixi, 
korxona 
egalarining 
yuri-dik 
statusi, 
baja-
rilayotgan 
operasiyalar, 
mahsulot, 
asosiy mijozlar 
va 
ta‘minotchilar 
bayoni 
Likvid 
zaxira-
larning 
mavjudliligi 
Ma‘naviy 
eskirish 
ehtimoli 
Mijoz 
va 
tarmoqning 
texnologik va 
iqtisodiy 
va-
ziyatning 
o‗zgarishiga 
sezuvchanlik 
darajasi 
Kredit 
olish 
uchun 
tuzilgan 
hujjatlarning 
to‗g‗riligi 
va 
qarzni tan olish 
yuzasidan 
imzolangan 
hujjatlar 
Biznes-
reja 
tuzishda 
mijoz 
rejasi 
 
Debitorlik va 
kreditorlik 
qarzlarni 
to‗lash 
muddatlari, 
aylanma 
mablag‗lar-
ning 
aylanishi 
Aktivlarnin
g 
qoldiq 
qiymati 
Mahsulotning 
raqobatbar-
doshligi 
Bank kredit 
siyosatiga kredit 
buyurtmasi-ning 
mosligi 
Bu usul bo‗yicha mijozning qarzni to‗lashga bo‗lgan mas‘uliyati 
va tayyorgarligi tekshiriladi. Dastavval, 
bank mijozning o‗tmishda o‗z 
299
Kreditga layoqatlilikni baholashning CAMPARI usulida 
mijozning kredit buyurtmasi va boshqa hujjatlari ichidan mijozning 
faoliyati hamda uning mavqeyiga baho beruvchi eng muhim omillar 
ajratib olinadi va chuqur tahlil qilinadi. Bu usul mijoz faoliyatini 
kompleks tahlil qilish orqali uning moliyaviy ahvoliga baho berishga 
zamin yaratadi.
Ko‗pgina G‗arb mamlakatlarida mijozlarning to‗lovga 
layoqatliligini baholash quyidagi yo‗nalishlarda olib boriladi: 
- 
Personal capacity - qarz oluvchining shaxsiy fazilatlari 
(odilligi, maqsadining jiddiyligi, yaxshi ishchi sifatida tavsifi v.b.); 
- 
Revenues 
– mijoz daromadi, oilaning yalpi daromadi tahlili. 
Bunda mijozning kreditni qoplash xarajatlari uning oylik daromadlari-
ning 1/3 qismidan oshmasligi kerak; 
- 
Material capacity 
– ssudaning ta‘minlanishi, mijozning 
k
o‗chmas va boshqa mulklari tahlili. 
Pul oqimi (cashflow) 
– mijozning xarajatlarini va majburiyatlarini 
qoplash uchun 
o‗z resurslari - pul oqimining yetarliligi yoki yo‗qligini 
o‗lchaydi.
Rivojangan mamlakatlarda mijozni kreditlashning muhim jihati 
kredit berish jarayonining markazida subyekt (yuridik va jismoniy 
shaxs) - inson turadi. Masalan, Germaniyada qanday kredit olishdan 
qat‘i nazar, qarz oluvchi o‗zining shaxsiy fazilatlari va to‗lovga layoqat-
liligi to‗g‗risida bir qator hujjatlarni bankka berishi lozim. Kredit berish 
jumbo
g‗ini yechishda Germaniya banklarini qiziqtiradigan muammo-
lar quyidagilardan iborat: 
- tadbirkorning shaxsiy xarakteri: xulq-atvori, qiliqlari, tashqi 
ko‗rinishi, odati, ta‘sirchan talaffuzi, odillik darajasi (iqtisodiy va moli-
yaviy holati to‗g‗risida ochiq so‗zlashi), yoshi, oilaviy holati, jamoat ish-
laridagi 
o‗rni, mansabi va qiziqishlari; 
- umumiy ma‘lumoti: o‗quv yurtini tugatganligi to‗g‗risidagi 
diplom nusxasi, malaka
si, riskka qo‗l urishi, iqtisodiyotga qiziqishi, re-
jalashtirish qobiliyati; 
- jismoniy holati: sog‗ligi holati, (oldingi kasalliklarini hisobga ol-
gan holda), sport bilan shu
g‗ullanishi; 
- texnik bilim saviyasi: maxsus o‗quv yurti, tajribasi, ishga ixti-
soslashuvi; 
- mulki: tashkilot ishlarida qatnashish darajasi, shaxsiy mulki, 
k
o‗chmas mulkka egalik qilishi, daromadning boshqa manbalari, kor-

---

298
Bu model bo‗yicha hisob-kitob qilishda har bir Index (ko‗rsatkich) 
mos koeffitsiy
entga ko‗paytiriladi va chiqqan natijadan doimiy 
ko‗rsatkich chegirib tashlanadi va balllarda baho ko‗rsatkichi aniqlanadi. 
Z5 
ni aniqlash natijasi bo‗yicha quyidagicha xulosalar 
shakllantiriladi:
Z < 1,81 
– korxonaning bankrot bo‗lish ehtimoli 80% dan 100% 
gacha bo‗lishi mumkin; 
2,77 <= Z < 1,81 
– bankrot bo‗lish ehtimoli o‗rtacha holda va 
uning ko‗rsatkichi 35% dan 50% gacha bo‗lishi mumkin; 
2,99 < Z < 2,77 
– korxonaning bankrot bo‗lish ehtimoli past 
bo‗lib, u o‗lchami 15% dan 20% gacha bo‗lishi mumkin; 
Z <= 2,99 
– korxonaning moliyaviy holati barqaror, yaqin 2-3 yil 
davomida to‗lovga layoqatlilik riski yuzaga kelmasligi mumkin.
Qisqacha qilib aytganda, Z < 1,8 
– bankrot bo‗lish ehtimoli juda 
yuqori; Z > 3 
– bankrot bo‗lish ehtimoli kam; 1,8 < Z < 3 – bankrot 
bo‗lish ehtimoli pastdan yuqorigacha bo‗lgan oraliqda o‗zgaruvchan; Z 
< 2,675 
– bankrot bo‗lish ehtimoli 2-3 yildan keyin yuzaga kelishi 
mumkin; Z > 2,675 
– korxonaning moliyaviy holati barqaror 
hisoblanadi. 
Baholash ballari qancha yuqori bo‗lsa, risk darajasi shuncha 
past bo‗ladi. Altman modeli bir necha moliyaviy ko‗rsatkichlarning 
natijalari bo
‗yicha yaxlit xulosani shakllantirish uchun (Z - hisob 
varag‗ida) umumlashtiradi.
CAMPARI usuli Yevropa va Amerika banklari amaliyotida ijobiy 
baholangan usullardan hisoblanadi. Keyingi yillarda AQSh 
va ko‗pgina 
Yevropa mamlakatlarida mijozlarning kreditg
a layoqatliligini juda ko‗p
omillar asosida beriladigan kreditning risk darajasini o‗zida jamlovchi 
CAMPARI usulidan foydalanilmoqda. Ushbu usulning asosiy 
elementlarini quyid
agi jadvalda ko‗rishimiz mumkin: 
41-jadval