Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

U
O„K 336.71(075.8) 
KBK 65.262.1 
© Sh
. 
Z. Abdullayeva, 2017 
ISBN 978-9943-13-659-5
© «IQTISOD-MOLIYA», 2017 
15
chegaralarida birlashganlar. 
G‗arbiy Yevropada oddiy ayirboshlash 
idoralaridan bank uylariga 
o‗tish jarayoni XVI-XVII asrlarda ro‗y berdi. 
K
o‗pchilik iqtisodchilar bank mohiyatini ssuda (kredit) operatsiyalarida 
k
o‗rishga moyildirlar. Shuni hisobga olish kerakki, har bir davlatda bank 
faoliyati qonuniy 
ta‘riflarining o‗ziga xos xususiyatlari mavjud. 
Masalan, bank ishining bir necha asrlik 
an‘analariga ega bo‗lgan 
Angliyada 1979-yilda banklar t
o‗g‗risida qabul qilingan qonunda ―bank‖ 
atamasining 
ta‘rifiga alohida e‘tibor berilgan. Britaniyalik qonun 
chiqaruvchilar bank ta
‘rifini ancha soddalashtirganlar, ya‘ni ular bank 
deganda Angliya Davlat banki bank deb tan olgan har qanday 
kompaniya tushunilishi mumkinligini qayd etganlar. T
o‗g‗ri, o‗z 
navbatida, Angliya banki jahon tajribasi nuqtayi nazaridan umum tan 
olingan bank xususiyatlariga ega b
o‗lgan mezonlarni o‗rnatgan. 
Xususan, bank maqomiga 
da‘vo qiluvchi kompaniya omonatlar qabul 
qilayotgani, kreditlar berayotgani, eksport-import va boshqa moliya 
operatsiyalarini amalga oshirayotganligi, valyuta ayirboshlayotganligi, 
investitsion xizmat k
o‗rsatayotganligi va moliya bilan bog‗liq masalalar 
b
o‗yicha maslahatlar berayotganligini isbot qilishlari ham kerak. 
Uzoq yillar davomida jamiyatning rivojlanishi va unga mos tovar-
pul munosabatlarining 
o‗sib, takomillashib borishi banklarning 
operatsiyalari va k
o‗rsatadigan xizmatlari ko‗lamining kengayib 
borishiga, jamiyat 
a‘zolarining pulga bo‗lgan talabining oshib borishiga 
olib kelgan. Davlat, jismoniy va yuridik shaxslarning manfaatini 
muvofiqlikda olib borish, davlat va jamiyat 
a‘zolarining pul 
mabla
g‗lariga bo‗lgan talablarini qondirgan holda, davlatning iqtisodiy 
jihatdan 
o‗sishi va barqarorligini ta‘minlash maqsadida banklar o‗rtasida 
bajariladigan funksiya va operatsiyalar k
o‗lami taqsimlana borgan, ya‘ni 
davlat nomidan, davlat manfaatlarini himoya qilgan holda faoliyat 
k
o‗rsatuvchi banklar va alohida jamiyat a‘zolari bilan ishlovchi banklar 
yoki yuqoridagi ikki y
o‗nalishni ham o‗zida mujassamlashtirgan banklar 
(oxirigisiga sobiq Ittifoq davridagi Davlat bankini kiritish mumkin) 
shakllana borgan. 
Hozirgi vaqtda jahonda banklar faoliyatida umum qabul qilingan 
tizim ikki po
g„onali bank tizimi hisoblanadi va u davlat Markaziy banki 
va tijorat banklari tarmo
g‗ini o‗z ichiga oladi. 

---

14
berish b
o‗lsa, ikkinchidan, pul mablag‗larini almashtirib berishdan 
iborat ekanligini k
o‗rish mumkin. 
Banklarning paydo b
o‗lishi va foaliyat ko‗rsatishining asosi - pul 
ayirboshlash b
o‗yicha ehtiyojning yuzaga kelganligidadir. Bunda 
Yevropani yorqin misol qilib k
o‗rsatish mumkin. O‗rta asrlarda (pul) 
tangalarning yagona tizimi mavjud b
o‗lmagan. Savdo turli mamlakatlar, 
shaharlar, hatto, alohida shaxslarning tangalari orqali olib borilgan. 
Barcha tangalar turli vazn, shakl va nominalga ega b
o‗lgan. Shuning 
uchun tangalar bilan shu
g‗ullanuvchi va ayirboshlashni olib bora 
oladigan mutaxassislar 
o‗z ayirboshlash stollari bilan qizg‗in savdo 
ketayotgan joylarga joylashishgan. Shu bois
, ―bank‖ so‗zi italyancha 
―banco‖ - ayirboshlovchining oldidagi stol degan ma‘noni anglatuvchi 
s
o‗zdan kelib chiqqan. Bunga o‗xshash operatsiyalar nafaqat Rimda, 
balki Gretsiya kabi Yevropaning boshqa mamlakatlarida, shuningdek, 
qator Sharq mamlakatlarida ham amalga oshirilgan. 
Pulni saqlash va ayirboshlash b
o‗yicha operatsiyalar bilan 
shu
g‗ullanuvchi shaxslar yig‗ilgan boyliklar - pullar samarasiz, 
harakatsiz yotganini tushunishar va agar mavjud mabla
g‗larning hech 
b
o‗lmaganda bir qismini bo‗lsa ham vaqtinchalik foydalanishga berilsa, 
sezilarli foyda olish mumkinligini bilishar edi. Shunday qilib, pul 
mabla
g‗iga ehtiyoj sezgan odamlarga garov asosida pullarni ma‘lum 
muddatga qaytarish va foiz t
o‗lash shartlari bilan berish asosida ssuda 
(kredit) operatsiyalari paydo b
o‗lgan. Bunda garov sifatida uylar, 
kemalar, qimmatli buyumlar, chorva mollari, hattoki, qullar qabul 
qilingan. 
Pul mabla
g‗larini saqlab beruvchi shaxs xizmatlaridan bir-biri bilan 
o‗zaro hisob-kitoblar bilan bog‗langan bir necha shaxslar foydalanishi 
mumkin b
o‗lgani uchun asta-sekin mijozlarga hisob-kitob xizmatini 
k
o‗rsatish operatsiyalariga ehtiyoj paydo bo‗la boshladi. Dastavval ular 
quyidagicha amalga oshirilar edi: Har bir omonatchi pulni saqlab 
beruvchida uning ismi yozilgan jadval shaklidagi 
o‗z hisob varaqasiga 
ega b
o‗lgan. Bu jadvalda pullarning harakati (kirim yoki chiqim) aks 
ettirilgan. Barcha operatsiyalarni pulni saqlab beruvchi omonatchining 
o
g‗zaki yoki yozma buyrug‗i bilan amalga oshirilgan. Bunda mos 
o‗zgarishlar o‗zaro hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi shaxslar 
jadvallariga kiritilar edi. Bu eng sodda xizmatlar naqd pulsiz hisob-
kitoblarning dastlabki shakllarining yuzaga kelishiga zamin yaratgan.
Barcha yuqoridagi operatsiyalar dastlab alohida mavjud b
o‗lgan va 
keyinchalik ular biz bank deb nomlashga odatlangan bir xil tashkilotlar 
3