Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

3-
§. Mijozning kreditga layoqatliligi va
uni baholashning manbalari 
 
Kreditga layoqatlilik 
– bu mijozning moliyaviy faoliyatiga har 
tomonlama berilgan baho b
o‗lib, u qarz oluvchining so‗ralayotgan 
kreditni (asosiy qarz summasi va u b
o‗yicha foizlarni) o‗z vaqtida 
qaytarish va boshqa qarz majburiyatlarini t
o‗lay olish qobiliyatini 
k
o‗rsatadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida x
o‗jalik subyektlarining, banklar 
faoliyatining tijoratlashuvi yuzaga keladi. Keyingi yillarda turli xil 
mulkchilik shakliga asoslangan korxonalar tashkil topmoqda. Bozor 
munosabatlari sharoitida korxonalar qaysi mulkchilik shakliga 
asoslangan b
o‗lishiga qat‘i nazar iqtisodiy jihatdan to‗liq mustaqil 
b
o‗lib, o‗z xarajatlarini o‗z daromadlari hisobidan qoplashlari lozim. 
X
o‗jalik subyektlari o‗z faoliyatlarini tashkil qilish va olib borishda 
iqtisodiy jihatdan mustaqil b
o‗lsalarda ular faoliyatini kengaytirish, 
yangilash va boshqa rivojlanish jihatlari ularda q
o‗shimcha pul 
mabla
g‗lariga ehtiyojni yuzaga keltiradi va bu ehtiyoj zarur bo‗lganda 
bank kreditlari hisobidan qoplanishi mumkin. Shu sababli, bozor 
iqtisodiyoti sharoitda kredit va uning muhim elementlaridan biri kreditga 
layoqatlilikni baholashning 
o‗rni va roli muhim ahamiyat kasb etadi. 
Chunki banklar ham bozor munosabatlarining mustaqil subyektlaridan 
b
o‗lib, iqtisodiy jihatdan faoliyat natijalari uchun o‗zlari javobgar 
hisoblanadilar. 
Biz 
oldingi 
paragraflarda 
ta‘kidlaganimizdek, 
banklarning maqsadi ham korxonalarnikiga 
o‗xshash bo‗lib, ular o‗z 
xarajatlarni 
o‗z daromadlari hisobidan qoplab yuqori foyda olishga 
intiladilar. Banklarning foyda bilan ishlashi ularning yanada keng 
tarmoqli faoliyat olib borishiga, mijozlarga k
o‗rsatadigan xizmat turlari 
va sifatini kengaytirishga, ustav kapitalini oshirishga, bank xodimlarini 
moddiy 
ra
g‗batlantirishga, ko‗proq mablag‗ ajratishga, o‗z 
aksionerlariga k
o‗proq dividendlar to‗lashga va bularning barchasi 
bankka b
o‗lgan ishonchning yanada oshishiga imkoniyat yaratadi. 
Tijorat banklari faoliyatida q
o‗ygan maqsadga erishish va bergan 
kreditlarining samara bilan bankka qaytib kelishini 
ta‘minlashi uchun 
mijozning moliyaviy holatini uning kreditni 
o‗z vaqtida qaytara olish 
imkoniyatlarini tekshirib k
o‗rishi lozim.
Korxona va banklar uchun kreditga layoqatlilik k
o‗rsatkichining 
ahamiyati muhimligini hisobga olib biz kreditga layoqatlilik 
k
o‗rsatkichining iqtisodiy mohiyati to‗g‗risida fikr yuritmoqchimiz. 
263
1. Kreditning x
o‗jalik oborotida ishtirok etishi aylanma 
mabla
g‗larni iqtisod qilishga olib keladi.
2. Kredit x
o‗jaliklar faoliyatida uchrab turuvchi mavsumiy ehtiyoj, 
boshqa pul mabla
g‗lari etishmasligi sababli yuzaga keluvchi salbiy 
holatlar bilan bo
g‗liq bo‗linishlarning oldini olishga yordam beradi.
3. Kredit ishlab chiqarish, tayyorlov va sotish jarayonini 
tezlashtiradi va hajmini oshiradi.
4. Kredit 
o‗z vaqtida hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkoniyat 
yaratadi.
5. Bank korxonalarga kredit berish y
o‗li bilan ularning faoliyatini 
yaxshilanishiga 
ta‘sir ko‗rsatadi.
Aylanma aktivlarning uchinchi manbasi - kreditor qarzlardir. 
Kreditor qarz shaklidagi mabla
g‗lar korxonaga tegishli bo‗lmagan 
mabla
g‗lar bo‗lsa-da, ular korxona oborotida doimo ishtirok etadi. Shu 
tufayli ular aylanma aktivlarning manbayi hisoblanadi. Kreditor 
qarzlarga quyidagilar kiradi:
1. Mol yetkazib beruvchilar bilan hisoblar. 
2. Byudjet b
o‗yicha qarzlar.
3. Mehnatga haq t
o‗lash bo‗yicha qarzlar. 
4. Ijtimoiy su
g‗urta va ta‘minot bo‗yicha qarzlar. 
5. Mulkiy va shaxsiy su
g‗urta bo‗yicha qarzlar. 
6. Byudjetdan tashqari t
o‗lovlar bo‗yicha qarzlar. 
7. 
Shu‘ba korxonalariga qarzlar.
8. Uyushma korxonalariga qarzlar
9. Boshqa kreditorlar.
Aylanma aktivlarning boshqa manbalariga moddiy ra
g‗batlantirish 
fondi va boshqa fondlar qoldiqlari kirishi mumkin. Korxonalarning 
moliyaviy ahvoli ijobiy b
o‗lsa, u o‗z vaqtida bank kreditini to‗lashi, mol 
yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitob qilishi, ish haqini t
o‗lashi, 
byudjetga t
o‗lovlarni, o‗z vaqtida, amalga oshirishi mumkin.
Korxonaning moliyaviy ahvoli yomonlashganda t
o‗lanmagan 
qarzlar hosil b
o‗ladi. To‗lanmagan qarzlar:
a) bank kreditlari b
o‗yicha; 
b) mol yetkazib beruvchilarga 
o‗z vaqtida to‗lanmagan qarzlar;
d) ish haqi b
o‗yicha to‗lanmagan qarzlar va boshqalar bo‗yicha 
yuzaga keladi.
T
o‗lanmagan qarzlarning yuzaga kelish sabablari korxona 
k
o‗zlagan rejalarining amalga oshirilmaganligi, aylanma aktivlardan 
foydalanishida samaraga erisha olmaslik va boshqalar b
o‗lishi mumkin.

---

264
Aylanma aktivlardan foydalanishda b
o‗ladigan kamchiliklar: 
• korxonalar o‗z aylanma mablag‗lari bilan yetarli ta‘minlanmagan 
sharoitida; 
• aylanma aktivlar aylanishi sekinlashganda;
• korxonada talabdan ortiqcha tovar moddiy boyliklar zaxiralari 
yi
g‗ilib qolganda;
• aylanma aktivlar ko‗zda tutilganidan boshqa maqsadlarga 
ishlatilganda yuzaga keladi. 
Korxona 
o‗z aylanma aktivlarining holatini, ularning samaradorlik 
k
o‗rsatkichlarini doimiy nazorat qilib borish lozim.
Aylanma 
aktivlardan 
foydalanishning