James d. Gwartney

Video:
Rag'batlarning ahamiyati
ELEMENT 1.1
Manfaat va xarajatlardagi o'zgarishlar tanlovlarga kutilganidek ta'sir ko'rsatadi.

---

12
O'qish uchun:
Duayt Li. «Rag'batning kuchi»
Ushbu asosiy postulat bozor narxlarining o'zgarishi rag'batlantirishga qanday ta'sir
etishi va shu orqali xaridor va sotuvchilar faoliyatini bir-biriga muvofiqlashtirishini
tushuntiradi. Agar xaridorlar biror tovarni ishlab chiqaruvchilar sotishga bo'lgan istagidan
(yoki imkoniyatidan) ko'proq sotib olishni istasalar, unda uning narxi tezda oshadi. Narx
oshgan sari sotuvchilarning tovarni sotishga bo'lgan ixtiyori oshadi, shu bilan birga xaridorlar
uni kamroq xarid qiladilar. Bu jarayon yuqori narxlar talab va taklif miqdorini muvozanatga
olib kelgunicha davom etadi. Ana shu nuqtada narxlar barqarorlashadi.
Agar buning aksini ko'zatsakchi, ya'ni sotuvchilar xaridorlarning sotib olishni istagan
miqdoridan ko'proq ta'minlashni istasa, unda nima bo'ladi? Agar sotuvchilar hamma tovarlarini
joriy narxda sota olmasa, unda ular narxni pasaytirishiga to'g'ri keladi. O'z navbatida, pastroq
narxlar odamlarni ko'proq xarid qilishga rag'batlantiradi, biroq shu bilan birga ishlab
chiqaruvchilarni yanada ko'proq ishlab chiqarishdan ogohlantiradi, chunki yangi, pastroq
narxda mahsulot bilan ta'minlash ularga uncha ma'qul emas. Avvalgidek, narxlarning o'zgarishi
xaridorlar talab qilgan miqdorni ta'minotchilar ishlab chiqargan miqdor bilan muvozanatga
keltiradi. Mazkur bosqichda narxlarning o'zgarishiga boshqa bosim bo'lmaydi
(1)
.
Masalan, ob-havoning noqulay kelishi sababli 2014-yilning yozida AQSHning Jorjiya
shtatidagi shaftoli narxi oldingi yilga nisbatan 180% ga yaqin oshib ketdi. Narxlarning keskin
oshib ketishiga qaramasdan, iste'molchilar shikoyat qilmadilar. Nega? Narxlarning ko'tarilishi
natijasida shaftoli sotib olish xarajatlari oshganligi sababli aksariyat iste'molchilar shaftoli
o'rnini to'liq yoki qisman boshqa mevalarga o'zgartirgan hamda qishki murabbolarni nok va
behilardan tayyorlashgan.
Bundan tashqari, yuqori narxlar xaridorlar singari sotuvchilarga ham ta'sir ko'rsatdi.
Shaftoli yetkazib beruvchi dehqonlar yangi daraxtlar ekdilar. Boshqa dehqonlar esa olma va
nok bog'larini chopib tashlab, o'rnida shaftoli daraxtlari ekdilar. Nihoyatda, 2 yildan so'ng
(yangi ekilgan daraxtlar hosilga kirganda) shaftoli ta'minoti oshib, uning narxi pasaydi.
Rag'batlar siyosiy tanlovlarga ham ta'sir etadi. Odamning ovoz berish kabinetidagi

---

13
tanlash bilan bog'liq harakati uning savdo markazidagi tanlash bilan bog'liq hatti-harakatidan
katta farq qiladi deb o'ylashga asos yo'q. Ko'p holatlarda ovoz beruvchilar ularga eng ko'p sof
shaxsiy manfaat keltirishiga ishongan siyosiy nomzodlar va siyosatni qo'llab-quvvatlaydilar.
Agar kutilgan manfaatga nisbatan shaxsiy xarajatlar yuqoriroq bo'lsa, unda ular ushbu siyosiy
takliflarga qarshi chiqadilar. Masalan, katta yoshli fuqarolar pensiya to'lovlarini qisqartirishni
taklif qilgan nomzodlar va loyihalarga ko'p marta qarshi ovoz berganlar. 2018-yilning
sentabridagi Rossiya gubernatorlik saylovlarida «Yagona Rossiya» partiyasining qoniqarsiz
ishtirok etishiga pensiya to'lovlarini qisqartirish bo'yicha takliflarga bo'lgan norozilikni asosiy
sabab qilib ko'rsatishadi. Shuningdek, talabalar kollejda o'qish uchun ta'lim grantlari berilishini
qattiq qo'llab-quvvatlashi ovoz berish natijalaridan ma'lum.
Rag'batning muhimligini nazardan chetda qoldirib bo'lmaydi. U inson tabiatining bir
qismidir. Rag'batlantirish sotsializmda
(?)
ham kapitalizmdagidek
(?)
ahamiyatga ega. Sobiq
Sovet Ittifoqida shisha zavodining rahbar va xodimlari bir paytlar shisha listlarining ishlab
chiqarilgan tonnasiga qarab rag'batlantirilgan. Ularning daromadi shishaning og'irligiga boq'liq
bo'lgani bois ko'p zavodlar shishani shunchalik qalin ishlab chiqarishganki, u orqali deyarli
hech narsa ko'rinmasdi. Natijada qoidalar o'zgartirilib, rahbarlarning mehnati ishlab
chiqarilgan shishaning jami kvadrat metriga qarab taqdirlangan. Ushbu qoidalar ostida Sovet
korxonalari shishani shunchalik yupqa ishlab chiqarishganki, u osonlik bilan parchalangan.
Xuddi shunday, Polsha fabrikalariga poyabzal soniga kvota belgilanganligi va ular juda kam
miqdorda charm bilan ta'minlanganligi sababli bozorda bolalar poyabzali ko'payib ketganligi
ajablanarli emas.
Ba'zilar rag'batlar insonlar ochko'z va egoist bo'lgandagina ahamiyatga ega deb
o'ylashadi. Bu noto'g'ri. Odamlar gohida egoistik, gohida esa g'amxo'rlik maqsadlarida harakat
qiladilar. Egoist yoki altruist kishilarning tanlagan variantlariga ularning shaxsiy xarajat va
manfaatlarining o'zgarishi ta'sir ko'rsatadi. Misol uchun, egoist va altruistning har ikkalasi
uchun ham Dettifoss sharsharasidagi kuchli oqimda cho'kayotgan boladan ko'ra sayoz
basseynda cho'kayotgan bolani qo'tqarishga urinish ehtimoli ko'proqdir
(2)
. Shuningdek, har
ikkalasining ham muhtoj kishiga eng yaxshi kiyimlaridan ko'ra eskisini berishi ehtimoli
ko'proq.
Garchi hech kim marhum alban valine'mat Tereza onani qizg'anchilikda ayblamasada,

---

14
rag'bat uning ham o'z manfaatini ko'zlab ish tutishiga ta'sir ko'rsatgan. Tereza onaning
«Hayriya Missionerlari» tashkiloti Nyu York shahrida uysizlar uchun boshpana ochmoqchi
bo'lganda, shahar ma'muriyati undan binoga qimmat o'zgartirishlar kiritishni talab qilgan.
Shunda tashkilot ushbu loyihadan voz kechadi. Bu qaror Tereza onaning kambag'allarga
bo'lgan sadoqatini o'zgartirgani yo'q. Aksincha, u rag'batning o'zgarganini aks ettiradi. Nyu
Yorkdagi kambag'allarga yordam berish tannarxi oshib ketishi sababli, Tereza ona undagi
resurslar boshqa joyda ko'proq foyda keltiradi, degan qarorga keladi
(3)
. Qarorlarga bir
tomondan qizg'anchilik va materialistik maqsadlar, ikkinchi tomondan g'amxo'rlik va altruistik
maqsadlar ta'sir etishiga qaramasdan, rag'batning o'zgarishi barchaning tanlovlariga ta'sir
ko'rsatadi.

---

15
Odam: Sen bilan «sayr» qilish uchun ketgan vaqtim 175 dollar
turishini qadriga yetarsan deb umid qilaman.
It: Men ham men sening yagona do'sting ekanligimni qadriga
yetarsan deb umid qilaman.
Stuning Nuqtai Nazari © 2004 Stu Barcha Huquqlar
Himoyalangan www.STUS.com