James d. Gwartney

Foyda = Jami daromad – Jami xarajat
Korxonaning jami daromadi bu sotilgan barcha tovarlarning narxi (P) bilan sotilgan
ELEMENT 1.7
Foyda korxonalarni resurs qiymatini oshiruvchi samarali faoliyatga undaydi, zarar esa
ularni resurs qiymatini pasaytiruvchi befoyda faoliyatdan saqlaydi.

---

42
barcha tovarlar miqdorining (Q) ko'paytmasiga teng. Korxona foyda olishi uchun uning
mahsulotni sotishdan olgan daromadi mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur resurslarning
muqobil qiymatidan kattaroq bo'lishi kerak. Demak, korxona ishlab chiqargan tovar yoki
xizmatning iste'molchilar uchun qiymati ishlab chiqarishda sarflangan resurslarning
qiymatidan kattaroq bo'lsagina u foyda oladi.
Iste'molchilar tovarning ular uchun qiymati tovarning narxiga teng yoki undan
balandroq bo'lsagina uni sotib oladilar. Agar iste'molchilar tovar uchun uning tannarxidan
ko'proq to'lashga rozi bo'lsalar, ishlab chiqaruvchining resurslarni boshqa muqobil faoliyatdan
jalb qilib olish bo'yicha qarori foyda olib keladi. Foyda bu resurslarni qadrliroq buyumga
aylantirish uchun olingan mukofot.
Korxona menejerlari foyda keltiruvchi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga harakat
qiladilar. Ammo har doim ham natija kutilganidek bo'lmaydi. Ba'zida korxonalar o'z
maxsulotlarini ularning tannarxini qoplaydigan narxlarda sota olmaydilar. Savdodan olingan
jami daromad tovar yoki xizmatni ishlab chiqarishda foydlanilgan resurslarning muqobil
qiymatidan kamroq bo'lsa, bu zararga
(?)
olib keladi. Zarar— tovar yoki xizmatlarning
iste'molchilar uchun qiymati ularni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan resurslarning
qiymatidan kamroq bo'lgan holda vujudga keladigan jarimadir. Zarar resurslardan boshqa
mahsulotlar ishlab chiqarish maqsadga muvofiqligini anglatadi.
Masalan, Bolgariyadagi (mahalliy valuytasi Bolgariya levi) fabrika oyiga mingta
ko'ylak ishlab chiqarishi uchun unga bino va kerakli asbob-uskunalarni ijaraga olish, ish kuchi,
mato, tugmalar va boshqa ashyolarni sotib olish uchun oyiga 20 000 Bolgariya levi kerak
bo'ladi, deb faraz qilaylik. Agar ishlab chiqaruvchi mingta ko'ylakning har birini 22 levdan
sotsa, u oyiga 22 000 lev daromad, ya'ni 2000 lev foyda oladi. Ko'ylak ishlab chiqaruvchi oz'i
va iste'molchi uchun boylik yaratdi. Iste'molchilar ishlab chiqarish xarajatlaridan yuqoriroq
narx to'lashga roziliklari bilan ular uchun ko'ylaklar sarflangan resurslarning qiymatidan
qadrliroq ekanligini bildiradilar. Ishlab chiqaruvchining foydasi u resurslarni qadrliroq
mahsulotga aylantirish orqali ularning qiymatini oshirgani uchun oladigan mukofotdir.
Ammo, ko'ylaklarga bo'lgan talab kamayib, donasi faqat 17 levdan sotilsa, ishlab
chiqaruvchi 17 000 lev daromad oladi va oyiga 3000 lev zarar ko'radi. Bu zarar ishlab
chiqaruvchining faoliyati ishlatilgan resurslarning qiymatini pasaytirishidan vujudga keladi.

---

43
Ko'ylaklarning, ya'ni yakuniy mahsulotning iste'molchilar uchun qiymati shu resurslardan
ishlab chiqarish mumkin bo'lgan boshqa mahsulotlarning qiymatidan pastroq. Biz ko'ylak
ishlab chiqarishda foydalanilgan resurslar boshqa mahsulotga aylantirilganda bu iste'molchilar
uchun qadrliroq bo'lishini ular ongli ravishda anglaydi demoqchi emasmiz. Biroq, ular
tanlovlarining jami shu ma'lumotni va shu bilan bir qatorda zararni kamaytirishga bo'lgan
rag'batni ishlab chiqaruvchiga yetkazadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida zararlar va korxona muvaffaqiyatsizliklari doimiy
munosabatda bo'lib samarasiz faoliyatlarni (misol uchun, ko'ylaklarni tannarxidan arzonroq
sotish) to'xtatishga xizmat qiladi. Zararlar va korxona muvaffaqiyatsizligi resurslarni ko'proq
qadrlanadigan boshqa tovarlarni ishlab chiqarishga yo'naltiradi. Garchi korxonaning
muvaffaqiyatsizlikka uchrashi ko'pincha uning egalari, investorlar va ishchilar uchun alamli
voqea bo'lsada, buning ijobiy tomoni ham bor. Bo'shagan resurslarni boylik yaratuvchi boshqa
loyihalarga yo'naltirish mumkin.
Mamlakat resurslari — yer, binolar, ishchi kuchi va tadbirkorlik qobiliyatidan foydali
tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda foydalanilsa, xalq farovonligini oshadi. Vaqtning
istalgan biror nuqtasida amalga oshirish mumkin bo'lgan potensial investitsiya loyihalarining
soni cheksizdir. Ushbu investitsiyalarning ba'zilari resurslardan iste'molchilar uchun qiymati
tannarxiga nisbatan yuqoriroq bo'lgan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish orqali resurslarning
qiymatini oshiradi. Bularning barchasi iqtisodiy taraqqiyotga ko'maklashadi. Boshqa
investitsiyalar esa resurslarning qiymatini kamaytirib, iqtisodiy taraqqiyotni sekinlashtiradi.
Agar biz mavjud resurslardan samarali foydalanishni istasak, qiymatni oshiruvchi loyihalar
rag'batlantirilib, resurslardan samarasiz foydalanadigan loyihalar bartaraf etilishi kerak. Aynan
shu vazifani foyda va zarar bajaradi.
Biz iste'molchilarning didlari va texnologiya tez-tez o'zgarib turuvchi, axborotlar
nomukammal va noaniqliklarga to'la dunyoda yashaymiz. Korxona egalari kelajakda bozor
narxlari yoki ishlab chiqarish xarajatlari qanday o'zgarishini aniq bilmaydilar. Ularning
qarorlari taxminlarga asoslangan. Biroq bozor iqtisodiyotining mukofot va jarimalar tuzilmasi
bizga ayon. Samarali ishlab chiqara oladigan hamda tovar va xizmatlarga tannarxidan
yuqoriroq narxlarda iste'molchlarni jalb qilishni oldindan to'g'ri ko'ra oladigan tadbirkorlar
(?)
muvaffaqqiyat qozonadilar. Aksincha, resurslarni talab kam bo'lgan tovar va xizmatlarni ishlab

---

44
chiqarishga samarasiz taqsimlagan korxona rahbarlari zarar ko'radilar va moliyaviy
qiyinchiliklarga duch keladilar.
Garchi bozor jarayonida uchrab turadigan korxona muvaffaqiyatsizligi gohida tanqid
ostiga olinsada, ushbu mukofot va jarimalar tuzilmasi bozor tizimi ravnaqining asosini tashkil
qiladi. Shunisi qiziqki, dastlab omadsizlikka uchragan tadbirkorlarning ko'pi vaqti kelib katta
muvaffaqiyat qozonadilar. Bunga Stiv Jobs misol bo'ladi. 1985-yilda Apple kompaniyasidan
ketganidan so'ng, Jobs o'zi o'ylagan reja bo'yicha shaxsiy kompyuterlarning keyingi avlodini
ishlab chiqarishga moslashgan neXT kompaniyasini tashkil qildi. Korxona qiyinchiliklarga
duch keladi. Ammo Jobsga bu tajriba yaxshi dars bo'ldi. U 1997-yilda Apple kompaniyasiga
qaytib, tez orada bozorda katta muvaffaqiyat qozongan iPhone, iPad va boshqa innovatsion
mahsulotlarni taqdim etdi.
Bulardan xulosa aniq: foyda korxona investitsiyasini iqtisodiy taraqqiyotga olib
keluvchi samarali loyihalarga yo'naltiradi, zarar esa resurslarni samarasiz loyihalarga
yo'naltirilishining oldini oladi. Bu o'ta muhim vazifadir. Ushbu vazifani bajara olmaydigan
iqtisodiy tizim stagnatsiya
(?)
yoki undan ham yomonroq ahvolga tushadi.