Жаћон иќтисодиёти ва дипломатия университети

Raqobatbardoshlik omillari 
 
Mamlakatning raqobatbardoshligini aniqlash uchun qariyb 340 ko‘rsatkichdan, ko‘plab 
iqtisodchi-ekspertlar tavsiyasidan foydalaniladi. Bular 10 omilga guruhlanadi: 
1) Iqtisodiy salohiyat (potensial) va iqtisodning o‘sish sur’atlari; 
2) sanoat ishlab chiqarishdagi samaradorlik; 
3) fan va texnikaning rivojlanish darajasi, fan-texnika yutuqlarini o‘zlashtirish sur’atlari; 
4) XMTdagi ishtiroki; 

---

5) ichki bozor rivoji va ko‘lami; 
6) moliya tizimining tez moslashuvchanligi; 
7) iqtisodni davlat tomonidan tartibga solish siyosatining ta’siri; 
8) mehnat resurslarining malaka darajasi; 
9) mehnat resurslari bilan qay darajada ta’minlanganlik; 
10) ijtimoiy-iqtisodiy va ichki siyosiy vaziyat. AQSH, Yaponiya, Germaniya va 
Shveysariya azaldan yuqoridarajadagi raqobatbardoshligi bilan ajralib turadi. Ayni paytda 
ekspertlar ushbu mamlakatlarning raqobatbardoshliligini yuqorida qayd etilgan omillarni 
ta’minlovchi qudratli umumiqtisodiy negizinigina emas, balki shu raqobatbardoshlikda kam 
ahamiyatga ega bo‘lmagan tarkibiy jihatlarini ham ta’kidlab o‘tishadi. Bu o‘riida iqtisodni 
jahonda yuz berayotgan talablar rivojlanishiga qarab moslashtirish darajasi, ichki imkoniyatlarga 
mos keladigan milliy ixtisoslashuvni bexato tanlash, yangi mahsulotlar ishlab chiqarish yoki 
yangi bozorlarni zabt etish yo‘li bilan bema’ni raqobatdan qochish mahorati haqida so‘z 
bormokda. 
Yetakchi jahon eksportchilari bozorda erishayotgan yutuqlarining siri ham talablarning 
yalpi tuzilmasini chuqur tushunishdan, bu talablarni kerakli yo‘nalishda faol shakllantira bilgan 
holda ularga darhol javob bera olishdan iboratdir. 
Mamlakatlar rivoji darajasini belgilovchi ko‘rsatkichlar. 
 
Iqtisodiy jarayonlarni, mamlakatlarning rivojlanish darajasi va o‘zaro murakkab xo‘jalik 
aloqalarini taxlil etishda xalqaro tajribada qabul qilingan milliy hisoblar tizimidan foydalaniladi. 
Bu makro darajada iqtisodiyot rivojiga oid bo‘lgan va o‘zaro bog‘langan ko‘rsatkichlar tizimidir. 
Milliy hisoblar tizimining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: 
Yalpi ichki mahsulot (YAIM) - bu ko‘rsatkich ma’lum davlat hududida faoliyat 
ko‘rsatayotgan korxonalarshshg ma’lum davrda yaratgan pirovard mahsulotlari va xizmatlarining 
umumiy xajmini aks ettiradi. Ushbu yakuniy mahsulotni hisoblashda xom ashyo, yarim 
mahsulotlar, boshqa moddalar, yoqilg‘i, elektr quvvati hamda ularni ishlab chiqarish bilan 
bog‘liq bo‘lgan boshqa xizmat turlari (qayta hisob bo‘lmasligining oldini olish uchun) chegirib 
tashlanadi. 
Ayni paytda ba’zi mamlakatlarda (AQSH va h.k.) yalpi milliy mahsulot (YAMM) 
ko‘rsatkichidan foydalaniladiki, u YAIMdan farqli o‘laroq qaysi mamlakatda yaratilganligidan 
qat’iy nazar shu millat (mamlakat)ning korporatsiyalari, xususiy shaxslari nazoratida bo‘lgan 
ishlab chiqarish hajmini aks ettiradi. 
YAMMni aniqlash uchun shu mamlakatda faoliyat ko‘rsatayotgan chet elliklarning 
daromadlari (chet el korporatsiyalarining foydalari hamda chet ellik ishchi-xizmatchilarning ish 
haqlari) YAIMdan chegirib tashlanadi, shu mamlakat korporatsiyalari, fuqarolari xorijda ishlab 
topgan daromadlari qo‘shiladi. YAIM bilan YAMM ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi tafovut odatda 
miqdor jihatidan unchalik ko‘p bo‘lmaydi, nari borsa qariyb 1% ni tashkil etadi. 
Shuni e’tiborga olish lozimki, YAIM ko‘rsatkichi milliy hisoblar tizimi asosida ishlab 
chiqiladi. Bu tizim mehnat faoliyatining barcha turlarida mehnat unumli mohiyatga ega, degan 
qoidaga asoslangan (qiymat yaratilishi nuqtai nazaridan). 
Milliy daromad (MD) ko‘rsatkichi quyidagicha belgilanadi: YAIM minus amortizatsiya 
(shunda sof YAIM hosil bo‘ladi), minus bilvosita soliqlar va plus subsidiyalar. Soliqlar mahsulot 
va xizmatlarning bozor narxlariga tirqaladi. Subsidiyalar narxlarga teskari ta’sir qiladi - bu 
narxlar ana shu subsidiyalar miqdorida pasayadi. MD ko‘rsatkichi ishlab chiqarilgan milliy 
mahsulot ko‘rsatkichiga deyarli to‘g‘ri keladi. Milliy mahsulotning o‘sish sur’ati uzoq muddat 
nuqtai nazaridan YAIMga deyarli to‘la ravishda muvofiq keladi, shuning uchun ham 
adabiyotlarda asosan YAIM ko‘rsatkichidan foydalaniladi. 
Turli mamlakatlardagi ishlab chiqarish omillari, taraqqiyot darajasining xilma-xilligi 
iqtisodiy rivojlanish darajasini biron-bir yagona ko‘rsatkich orqali baholashga imkon bermaydi. 
Buning uchun bir qator asosiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: 

---

1. Yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot yoki milliy daromadning aholi jon 
boshiga hisobi. 
2. Milliy iqtisod tarmoqlari tarkibi. 
3. Aholi jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot turlarini ishlab chiqarish (ushbu 
tarmoqlarning rivojlanish darajasi). 
4. Aholining turmush darajasi va uning sifati. 
5. Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari. Iqtisodiy taraqqiyot darajasini tahlil etishda 
YAIM, YAMMning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan ko‘rsatkichlari bosh mezon hisoblanadi. 
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarni aniqlash bo‘yicha xalqaro toifalashda ana shu 
ko‘rsatkichlar asos qilib olingan. Jumladan, XX asrning 80-yillari oxiri - 90-yillarning boshlarida 
yalpi ichki mahsulot aholi jon boshiga hisoblaganda, bir yilda 8 ming dollarni va undan 
ko‘proqni tashkil etuvchi davlatlar rivojlangan mamlakatlar toifasidan joy olgan.
Ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda (Saudiya Arabistonida) aholi jon boshiga to‘g‘ri 
keladigan YAIM rivojlangan mamlakatlar singari yuqori darajani tashkil etadi, biroq boshqa 
ko‘rsatkichlar (iqtisodning tarmoqlar tuzilmasi, aholi jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot 
turlarini ishlab chiqarish va hokazolar) yig‘indisiga ko‘ra bu mamlakatlarni rivojlangan 
mamlakatlar toifasiga qo‘shib bo‘lmaydr.
Xalqaro tajribada keng qo‘llaniladigan boshqa bir ko‘rsatkich ham bor - bu milliy iqtisod 
tarmoqlari tarkibidir. Uni aniqlashda tarmoqlar bo‘yicha hisob-kitob qilingan YAIM ko‘rsatkichi 
asos qilib olinadi. Bu o‘rinda avvalo xalq xo‘jaligining moddiy, nomoddiy tarmoqlari o‘rtasidagi 
nisbat e’tiborlidir. Bu nisbat avvalo qayta ishlash sanoati mamlakat iqtisodiyotida qanchalik 
salmoqli o‘rin tutganligiga qarab belgilanadi. 
Alohida tarmoqdor tuzilmasini tahlil qilish ham muhim ahamiyatga ega. Chunonchi, 
qayta ishlash sanoatining tarmoq tahlili, unda mashinasozlik va kimyo, ya’ni fan-texnika 
taraqqiyotini ta’minlovchi tarmoqlar qanchalik salmoqqa ega ekanligini ko‘rsatib beradi. 
Yetakchi tarmoqlarning ahamiyati katta. Masalan, sanoati rivojlangan mamlakatlarda 
mashinasozlik tarmoqlari va ishlab chiqarishlarining soni 150-200 va undan ham ko‘proq bo‘lsa, 
iqtisodiy rivojlanish darajasi nisbatan past bo‘lgan mamlakatlarda bu raqam atigi 10-15 ni tashkil 
etadi. Yirik xo‘jalik majmualari yoqilg‘i-energetika, agrosanoat, qurilish, harbiy sanoat va 
boshqalarning tutgan salmog‘i ham tahlil qilinadi. 
Milliy iqtisodiyot rivojida bosh omil hisoblanuvchi ba’zi asosiy mahsulot turlarini ishlab 
chiqarishga doir ko‘rsatkichlar ham mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasidan dalolat 
beradi; ular mazkur mamlakat ana shu asosiy mahsulot turlariga bo‘lgan o‘z ehtiyojini qay 
darajada qoplay olishi mumkinligini ko‘rsatadi. 
Bu ko‘rsatkichlar qatorida eng avvalo aholi jon boshiga elektr quvvati ishlab chiqarish 
qay darajada ekanligi e’tiborga olinadi. Elektr-energetika sohasi barcha ishlab chiqarish 
turlarining rivojida tagzamin hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich texnika taraqqiyoti imkoniyatlaridan, 
xizmat ko‘rsatish saviyasi va hokazolardan dalolat beradi. Rivojlangan, sust rivojlangan 
mamlakatlar o‘rtasida ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha nisbat hozirgi paytda 500:1, ba’zi hollarda esa 
undan ham ko‘proqni tashkil etadi. 
Statistika aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan sanoat mahsulotlarining eng muhim turlari 
ichida po‘lat eritish hamda prokat, ma’dan qirquvchi dastgoxlar, avtomobillar, mineral o‘g‘itlar, 
kimyoviy tolalar, qog‘oz va qator boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini ham 
alohida e’tiborga oladi. 
Mamlakatda iste’mol mahsulotlarining asosiy turlari: don, sut, go‘sht, shakar, kartoshka 
kabilarni ishlab chiqarish aholi jon boshi hisobiga qanchadan to‘g‘ri kelishi ham boshqa bir 
muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Ana shu ko‘rsatkich BMTning oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik 
tashkiloti - FAO yoki milliy institutlar tomonidan ishlab chiqilgan asosiy oziq-ovqat 
mahsulotlarini iste’mol qilish o‘lchovlari bilan qiyoslab ko‘rilganda, o‘z mamlakatida ishlab 
chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan aholi qay darajada ta’minlanayotganligi, iste’moldagi 
oziq-ovqatning sifati va boshqalar ma’lum bo‘ladi. 
Nooziq-ovqat mahsulotlar: gazlama, kiyim-kechak, poyafzal, trikotaj kabilarni aholi jon 

---

boshiga ishlab chiqarish ko‘rsatkichi ham turmush darajasidan dalolat beradi. 
Uzoq muddatli foydalaniladigan qator mahsulotlar: muzlatgich, kir yuvish mashinalari, yengil 
avtomobillar, videojihozlar, shaxsiy kompyuterlar va hokazolarning mavjud mikdori (yoxud 
mamlakatda ishlab chiqarish hajmi) aholining har 1000 nafariga yoxud o‘rtacha statistik oilaga 
qanchadan to‘g‘ri kelishiga doir ko‘rsatkich ham shularga kiradi. 
Aholi turmush darajasini aniqlash, odatda, bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan ko‘rsatkichlar: 
"iste’mol savati" (korzina) va "hayot kechirish minimumi" ni belgilash orqali davom ettiriladi.
Turmush darajasini aniqlashda quyidagi ko‘rsatkichlardan ham foydalaniladi: 
- mehnat resurslarining ahvoli (o‘rtacha umr ko‘rish, aholining ma’lumot darajasi, asosiy 
oziq-ovqat mahsulotlarining aholi jon boshiga iste’moli, kaloriyalar, protein hisobiga qancha 
ekanligi, mehnat resurslarining malaka darajasi, har 10 ming aholiga qancha o‘quvchi va talaba 
to‘g‘ri kelishi, YAIMda ta’lim uchun xarajatlar salmog‘i); 
- xizmat ko‘rsatish sohasining rivoji (har 10 ming aholiga to‘g‘ri keladigan vrachlar soni, 
har 1 ming aholiga to‘g‘ri keladigan kasalxona o‘rinlari soni, aholining uy-joy, maishiy xizmat 
turlari qay darajada ta’minlanganliga va hokazo). 
Keyingi yillarda jahon tajribasida turmush sifatini aniqlashda mamlakat ijtimoiy 
taraqqiyotiga doir ko‘rsatkichlar (yoki indekslar)dan foydalanilmoqdaki, bular aholining 
ma’lumot darajasi, o‘rtacha qancha umr ko‘rishi, ish haftasining muddati va qator boshqa 
narsalarni o‘z ichiga olgan ko‘pgina iqtisodiy-ijtimoiy ko‘rsatkichlarni jamlab oladi.
Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari guruhi iqtisodiy taraqqiyot darajasini juda aniq 
belgilab beradi, nega deganda u bevosita yoki bilvosita - mamlakatda asosiy va aylanma 
kapitaldan, mehnat resurslaridan foydalanish sifati, holati, darajasidan dalolat beradi. 
Samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: 
1) Mehnat unumdorligi (sanoat, qishloq xo‘jaligi, ishlab chiqarish tarmoqlari va turlari 
bo‘yicha); 
2) YAIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turiga qancha kapital sarflanishi; 
3) asosiy fondlar qaytimi koeffitsiyenti; 
4) YAIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turlariga qancha xom ashyo sarflanadi. 
Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, uning tashqi 
iqtisodiy aloqalari shunchalik faol va xilma-xil bo‘ladi. Demak, mamlakatning xalqaro iqtisodiy 
aloqalardagi ishtiroki ham qisman uning iqtisodiy taraqqiyoti darajasidan dalolat beradi. 
Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi bu yerdan chetga olib chiqilayottan kapital 
(kapitallarning xalqaro harakati)ga oid quyidagi ko‘rsatkichlarda aks etadi:
1. Ushbu mamlakatning chet ellardagi bevosita investitsiyalari (aktivlari) hajmida, uning 
mamlakat milliy boyligi bilan nisbatida. Odatda yuksak iqtisodiy rivojlanish darajasiga erishgan 
mamlakat o‘zga mamlakatlar iqtisodiyotiga kapital kirgizishda katta imkoniyatlarga ega bo‘ladi. 
2. Ushbu mamlakatning chet ellardagi bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) investitsiyalari 
hajmining o‘z hududlaridagi bevosita chet el investiiiyalari hajmiga nisbati. Bu nisbat xalqaro 
integratsiya jarayonlari qanchalik rivojlanib borayotganligini ko‘rsatadi, kapital investitsiya 
qilingan mamlakatlarning milliy iqtisodiyoti nechog‘lik samarali ishlayotgani va uning 
taraqqiyot darajasi bilan chambarchas bog‘liqdir. 
3. Ushbu mamlakatning tashqi qarzi hamda shu qarzning mamlakatdagi YAIMning 
miqdoriga nisbatan salmog‘i. 
Bulardan kelib chiqib, dunyodagi jamiki mamlakatlar xalqaro tajribada asosan uchta 
guruhga bo‘linadi: bozor iqtisodiga asoslangan - rivojlangan mamlakatlar, rivojlanayotgan 
mamlakatlar va bozor iqtisodiga o‘tish bosqichidagi mamlakatlar. 
Bozor iqtisodiga asoslangan - rivojlangan mamlakatlar guruhi 27 mamlakatdan iborat. Bu 
guruh tahlil maqsadlarida o‘z navbatida sanoati eng ko‘p rivojlangan mamlakatlarga bo‘linib, 
ushbu toifaga ular ichida eng ko‘p miqdorda yalpi ichki mahsulot (YAIM) ishlab chiqaruvchi 
yetti mamlakat kiradi (Germaniya, Italiya, Kanada, Buyuk Britaniya, AQSH, Fransiya, 
Yaponiya). 
Iqtisodi o‘tish davriga xos mamlakatlar ruhiga Sharqiy Yevropa mamlakatlari, ya’ni 

---

Albaniya, Bolgariya, Vengriya, Polsha, Ruminiya, Chexiya, Slovakiya hamda Ittifoq barham 
topgandan keyin yuzaga kelgan yangi davlatlar: Rossiya, Ukraina, Belarusiya, Qozog‘iston, 
O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Tojikiston, Armaniston, Moldaviya, Ozarbayjon, 
Gruziya, Boltiqbo‘yi mamlakatlari - Latviya, Litva va Estoniya, shuningdek, Yugoslaviya 
bo‘linib ketgandan so‘ng paydo bo‘lgan yangi mamlakatlar hamda Xitoy va Vyetnam kiradi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlar o‘zlarining jug‘rofiy holatiga qarab turli mintaqalarga 
bo‘linadi. Tahlil maqsadlarida bu mamlakatlar faol to‘lov balansi, kapitalni eksport qilish 
imkoniyatlariga qarab alohida ajratib ko‘rsatiladi. Kapitalni eksport qilish imkoniyatlariga ega 
bo‘lgan mamlakatlar o‘z navbatida energoresurslar eksport qiluvchi mamlakatlar va bularni 
import qiluvchi mamlakatlar toifasiga bo‘linadi. Mamlakat quyidagi ikki holatga baravariga 
javob beradigan taqdirdagina energoresurslarni eksport qiluvchi davlat hisoblanadi: 
1)Uning birlamchi energiya quvvatlari (shu jumladan, toshko‘mir, lignit, ishlanmagan 
neft, tabiiy gaz, gidroenergiya va atom energiyasi)ni ishlab chiqarishi o‘z ehtiyojlaridan kamida 
20 foiz ortiqcha bo‘lsa; 
2) energiya quvvatlarining eksporti mamlakatning umumiy eksport hajmining kamida
20 foizini tashkil etsa.
Sanoat rivoji nuqtai nazaridan yuqori darajada bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlar 
"Yangi industrial mamlakatlar" guruhini tashkil etadi (Argentina, Braziliya, Meksika, Tayvan, 
Gonkong, Singapur, Janubiy Koreya, Turkiya). 
"Juda sust rivojlangan mamlakatlar" guruhiga 48 nafar rivojlanayotgan mamlakatlar 
kiradi. Ko‘pincha bular xo‘jalikda tor, hatto yakka hokimlilik tuzilmalariga ega bo‘lib, ijtimoiy-
iqtisodiy sohadagi chora-tadbirlarni moliyalash-tarishda ko‘p jihatdan tashqi manbalarga qaram 
bo‘ladi. BMTda mamlakatlarning ushbu guruhga mansubligini aniqlash borasida uchta belgidan 
foydalaniladi; yalpi ichki mahsulot (YAIM) aholi jon boshiga hisoblanganda 350 AQSH 
dollaridan oshmaydi, o‘qish-yozishni biladigan o‘rta ta’limli katta yoshdagi aholi 20 foizdan, 
YAIMdagi qayta ishlash sanoati ulushi 10 foizdan yuqori bo‘lmaydi. Bu guruhga Osiyoda 8, 
Afrikada 28, Lotin Amerikasi va Okeaniyada 5 mamlakat va hokazolar kiradi. 
Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi ishlab chiqarish kuchlarining uzoq davom etgan 
rivojlanishi, ularda ro‘y bergan internatsionallashuv natijasidir. Jahon xo‘jaligi o‘z tarixida ancha 
jiddiy o‘zgarishlarni boshidan kechirdi. Endiliqda u murakkab iqtisodiy tizimdan iborat bo‘lib, 
uning bag‘rida sayyoramizning barcha umumiy ijtimoiy mahsuloti ishlab chiqariladi. Transmilliy 
korporatsiyalar, milliy xo‘jaliklar uning subyektlari hisoblanib, bularning faoliyatida hamkorlik, 
qarama-qarshilik namoyon bo‘laveradi. 
Garchi jahon xo‘jaligi yaxlit bir tizimdan iborat bo‘lsa, u qurama shaklda, turli xil 
shahobchalar, ya’ni ham umumiy, ham o‘ziga xos tomonlarga ega bo‘lgan kichik tarmoq 
tizimlarndan tashkil topadi.
Mutaxassislar jahon xo‘jaligining aloqida kichik tarmoq tizimlariga bo‘linishini asoslash, 
xolisona baholash maqsadida quyidagi mezonlardan foydalanishadi: iqtisodiy taraqqiyot darajasi, 
xo‘jalikning ijtimoiy tuzilmasi, tashqi iqtisodiy aloqalar darajasi va xususiyati, iqtisodiy 
yuksalish yo‘llari. 
Shu bilan birga kichik tarmoq tizimiga baho berishda xo‘jalikning taraqqiyot darajasi - 
aholi jon boshiga qancha yalpi mahsulot ishlab chiqarilishini ko‘rsatuvchi omil keng tarqalgan 
mezon hisoblanadi. Biror bir mamlakatning qay darajada rivojlanganligi ayni bir paytda ishlab 
chiqarishning qanchalik sanoatlashgani, tarkibi qanday ekanligi bilan ham belgilanadiki, bu 
jihatlar milliy daromadining o‘sishida muhim omildir. 
Shuningdek, ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligiga qancha xom ashyo sarflanishi ham 
iqtisodiy taraqqiyot darajasini ko‘rsatadi. Iqtisodiy taraqqiyot darajasi yuksalgan sari xom ashyo 
va elektr quvvati sarflari kamaya boradi, tabiiy xom ashyo o‘rniga ko‘proq miqdorda sun’iylari 
ishlatiladi. 
Ma’lumki, mamlakatlar yuqorida qayd etilgan ko‘rsatkichlar va avvalo aholi jon boshiga 
yalpi mahsulot ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari bo‘yicha bir nechta guruhga ajratiladi. Odatda 
mutaxassislar mamlakatlarni uch guruhga - yuksak darajada rivojlangan mamlakatlar (bularda 

---

ushbu ko‘rsatkich AQSHdagi YAMM ning yarmidan ko‘prog‘ini tashkil etadi), o‘rta darajada 
rivojlangan mamlakatlar (bularning ko‘rsatkichi AQSHdagi ko‘rsatkichning 30-50 foizidan 
iborat) hamda boshqa davlatlar, shu jumladan, bir guruh eng sust rivojlangan mamlakatlar 
(bularda mazkur ko‘rsatkich belgisi g‘oyat past darajada) kabi toifalarga ajratishadi.
Bundan tashqari, kichik tarmoq tizimlarining xususiyatlari va jahon xo‘jaligida tutgan 
o‘rni tashqi sektorning milliy xo‘jalikdagi o‘rni bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, bu narsa 
mahsulotlarni xizmat turlarini eksport va import qilishda, kapitalning harakatida namoyon 
bo‘ladi. Bu hol mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokining yo‘nalishi, salmog‘i va 
shakllarini belgilab beradi.
Ishlab chiqarish kuchlari rivojining hozirgi darajasi, ishlab chiqarishdagi 
internatsionallashuv yopiq majmualar ko‘lamida samarali xo‘jalik yuritishga imkon bermaydi. 
Agar iqtisodiyot ochiq bo‘lsa, xalqaro miqyosdagi ayirboshlash tufayli yetishmay turgan yoxud 
yana ham arzonroq bo‘lgan iste’mol va kapital mahsulotlari hamda xizmat turlari oqib kela 
boshlaydi, mahsulotni sotish uchun ko‘shimcha bozorlarga yo‘l ochiladi. 
Mutlaqo tabiiyki, tashqi iqtisodiy aloqalar ahamiyatini belgilovchi eng muhim 
ko‘rsatkichlar ichida avvalo mahsulot va xizmat turlariga beriladigan eksport va import kvotalari, 
tashqi savdodagi mahsulot tuzilmasi, kapital, texnologiya, ishchi kuchining xalqaro harakatidagi 
ishtiroki, xo‘jalikning ochiqlik darajasi singari jihatlar muhim hisoblanadi.
Bu o‘rinda ochiq iqtisodiyot deganda, shunday bir xo‘jalik nazarda tutiladiki, unda 
taraqqiyot yo‘nalishlari jahon xo‘jaligida amal qiluvchi sa’y-harakatlar bilan belgilanadi, tashqi 
iqtisodiy aloqalar kuchayib, ayni paytda tashqi savdoda shunday darajaga erishiladiki, oqibatda u 
iqtisodning umumiy o‘sishini rag‘batlantiradi. Tashqi savdo ko‘lami yalpi ichki mahsulotning 
qariyb 20 foizini tashkil etadigan darajaga yetgach, u xo‘jalikka rag‘batlantiruvchilik, rahna 
soluvchilik ta’sirini o‘tkazadi, deb hisoblanadi. 
Bundan tashqari, iqtisodning ochiqligi mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi 
ishtiroki bilan belgilanadigan ishlab chiqarish tuzilmasini shakllantirish borasidagi ta’siri bilan 
bog‘liq. U yoki bu darajada yopiq bulgan xo‘jalikda ishlab chiqarish tuzilmasi, bir tomondan, 
mamlakatda mavjud bo‘lgan resurslar, ikkinchi tomondan esa, ichki talablar tizimi bilan 
belgilanadi. Ochiq iqtisodiyotning xususiyati shundaki, xalqaro mehnat taqsimoti ishlab 
chiqarishda ichki tuzilmalarni shakllantirishga doir qanday qarorlar qabul qilinishiga ta’sir 
o‘tkazadi. 
Kichik tarmoq tizimlarini toifalashda mamlakatning iqtisodiy imkoniyatlari - taraqqiyot 
darajasigina emas, balki ishlab chiqarish kuchlarining miqyosi, aholining soni, hududning 
ko‘lami, tabiiy boyliklarning mavjudligi bilan o‘lchanadigan omillar salmog‘i ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. Binobarin, Xitoy, Hindiston singari mamlakatlarni qator tadqiqotchilar 
alohida kichik tarmoq tizimlariga kiritganligi bejiz emas.
Umuman olganda, hozirgi zamon jahon xo‘jaligida turli mezonlarga asoslanib 
toifalashtirilgan ma’lum miqdordagi kichik tarmoq tizimlari mavjud. Bular orasida milliy 
iqtisodlarning uch guruhi eng yirik hisoblanadi: bular rivojlangan mamlakatlar, o‘tish davridagi 
mamlakatlar hamda rivojlanayotgan mamlakatlardir. Ayni bir paytda mazkur kichik tarmoq 
tizimlari yuqoridagi mezonlarga ko‘ra, yana kichik tizimlarga bo‘linishi mumkin.