Жаҳон иқтисодиётининг ривожланиш тенденциялари ва муаммолари

2-савол. Жаҳон иқтисодиёти динамикасига таъсир этувчи омиллар
кўплаб омиллар таъсирида ривожланмоқда .

1. 
   Иқтисодий тартиб омиллари . Жаҳон иқтисодиётидаги вазият кўп жиҳатдан жаҳон ишлаб чиқаришининг асосий қисми тўпланган мамлакатлардаги вазиятга боғлиқ. Бошқа томондан, глобал иқтисодий шароит алоҳида мамлакатлар иқтисодиётига, айниқса ­ташқи бозорга юқори даражада қарам бўлган ва ташқи бозорга йўналтирилган бир томонлама, мономаданий иқтисодий тузилишга эга бўлган мамлакатлар иқтисодиётига кучли таъсир кўрсатади.
   

Иқтисодий ривожланиш динамикаси, унинг суръатларининг ўсиши ёки пасайиши, ҳатто бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқаришнинг пасайиши , ­бир томондан, ишлаб чиқариш имкониятларига таъсир қилади , яъни ҳозирги вақтда ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш имконини берувчи ишлаб чиқариш омилларининг мавжудлиги . ­Бошқа томондан ­, ишлаб чиқарилган товарлар ва хизматларга бўлган талабни белгиловчи омиллар мавжуд . Қулай ишлаб чиқариш имкониятлари мавжуд бўлганда ҳам ­талаб бутун иқтисодиётда ҳам, унинг алоҳида тармоқларида ҳам ишлаб чиқаришни чеклаши мумкин, аксинча, талабнинг кенгайиши ­ишлаб чиқариш ўсишини рағбатлантириши ва ­барча турдаги ­ишлаб чиқариш ресурсларидан самаралироқ фойдаланишга ёрдам беради.
Иқтисодий ривожланишнинг умумий шартларини белгиловчи ноиқтисодий омиллар ҳам мавжуд .­

2. 
   Инсоният цивилизациясининг барча босқичларида ҳамроҳ бўлган, аммо ­нотекис ривожланаётган илмий - техникавий тараққиёт. Мавжуд технологияларни босқичма-босқич такомиллаштириш кучли сакрашлар билан алмаштирилиб, принципиал жиҳатдан янги ­технологиялар, янги тармоқлар ва янги турдаги маҳсулотларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Бундай сакраш ­18-аср охиридаги саноат инқилоби бўлиб, буғ двигателининг яратилиши, ­пахта­, металл ва бошқа соҳаларда янги технологияларнинг пайдо бўлиши , машинасозликнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ эди. 19-аср охири - 20- аср бошларида саноат инқилобининг янги босқичи ­електр энергиясидан кенг фойдаланишга ўтиш, электротехника саноатининг шаклланиши, радио, автомобил, самолёт ихтироси ва тегишли тармоқларнинг пайдо бўлиши эди.­
   

Илмий-техникавий тараққиётда ҳақли равишда илмий-техник инқилоб деб аталадиган янги улкан сакраш учун шароит яратди . ­Бу ишлаб чиқаришнинг янги тармоқларини (атом саноати, ракета ва лазер технологияси ва бошқалар) ҳаётга олиб келди , янги турдаги маҳсулотлар пайдо бўлди­, шу жумладан материаллар, мавжуд тармоқларда янги технологиялар пайдо бўлди, улар ташқи қиёфасини тубдан ўзгартирди (масалан, автомобилсозлик, самолётсозлик, алоқа ускуналарини ишлаб чиқариш). Аммо илмий-техник инқилобнинг ривожланишидаги энг муҳим нарса бу ишлаб чиқаришнинг ўзини ҳам, уни бошқаришни ҳам компютерлаштиришга кенг ўтиш билан боғлиқ бўлган электрон ҳисоблаш техникаси ишлаб чиқаришнинг бошланиши. Буларнинг иккаласи ҳам мавжуд асбоб-ускуналар самарадорлигини ­, хом ашё ва материаллардан фойдаланишни сезиларли даражада оширди ва ишлаб чиқариш тузилмаларини такомиллаштиришга олиб келди. 80-йилларда ва айниқса ­ХХ асрнинг 90-йилларида . Компютер ­технологияларининг янада такомиллаштирилиши ва янги алоқа тизимларининг ривожланиши янги тармоқлар - "янги иқтисодиёт" пайдо бўлишига олиб келди.
СТП ва унинг ривожланишидаги инқилобий сакрашлар нафақат ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга ­, янги тармоқлар ва ишлаб чиқариш турларини яратишга олиб келади, балки миллий ва жаҳон иқтисодиётида янги вазиятнинг пайдо бўлишига олиб келади­, бунда компаниялар ҳам, мамлакатлар ҳам илм-фан ютуқлари ва технологияларини жорий этишдан фойдаланиш мажбурий равишда зарур бўлади­. Мамлакат ичида ва жаҳон миқёсида рақобат шароитлари ўзгариб бормоқда, бу янги тармоқларни ривожлантиришга, ишлаб чиқариш аппаратларини такомиллаштиришга капитал қўйилмалар ҳажмининг ўсишига ёрдам беради ­ва иқтисодий вазиятга ижобий таъсир кўрсатмоқда .

3. 
   Сиёсий воқеалар ( урушлар, инқилоблар, ижтимоий тўқнашувлар (масалан, иш ташлашлар ­) ва бошқалар) Ҳатто маҳаллий урушлар ҳам кўпинча нафақат урушаётган мамлакатлар иқтисодиётига, балки бутун жаҳон иқтисодиётига ҳам таъсир қилади. Масалан, ХХ асрнинг 70-йиллари бошидаги Араб-Исроил уруши глобал энергетика инқирозининг сабабларидан бирига айланди. 70-йиллар охиридаги энергия инқирозининг иккинчи босқичи Эрон ва Ироқ ўртасидаги уруш билан боғлиқ эди. Ироқ ва Қувайт ўртасидаги уруш яна ­нефтнинг жаҳон нархларининг ошишига туртки бўлди ва ҳоказо. 2003-йил Ироққа қўшин юборилиши яна нефт нархининг ҳолатига таъсир қилиб, уларнинг ошишига олиб келди.
   

Жаҳон урушлари жаҳон иқтисодиётининг ривожланишига катта таъсир кўрсатади. Биринчи ва Иккинчи жаҳон урушлари анъанавий иқтисодий алоқаларнинг узилишига ва мамлакатларнинг, айниқса, ҳудудида ҳарбий ҳаракатлар олиб борилган мамлакатларнинг иқтисодиётининг бевосита вайрон бўлишига ­олиб келди. ­Иқтисодий тикланиш кўп йиллар давом этди. Натижада ­етакчи кучлар ўртасидаги кучлар нисбатида ўзгаришлар юз берди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин АҚШнинг жаҳон миқёсидаги мавқеи кескин мустаҳкамланди, у урушда қатнашган бўлса-да, иқтисодиётда бевосита йўқотишларга дуч келмади.

4. 
   Табиий ҳодисалар ( экинларнинг нобуд бўлиши, ­табиий офатлар). Шундай қилиб, 1972 ва 1974 йилларда АҚШда ғалла ҳосили паст бўлган глобал озиқ-овқат инқирозининг сабабларидан бирига айланди , бу эса қишлоқ хўжалиги ­маҳсулотлари ­нархининг ошишига олиб келди. 1975 йид июл ойида Бразилия учун ғайриоддий совуқлар қаҳва кўчатларини йўқ қилди, бу эса қаҳва нархининг ошишига олиб келди, чунки Бразилия ушбу маҳсулотнинг жаҳон бозорига энг муҳим етказиб берувчиси ҳисобланади. Аксинча, юқори ҳосил ­бозорнинг ҳаддан ташқари кўпайишига ва жаҳон нархларининг пасайишига олиб келиши мумкин .
   
5. 
   Иқтисодий ривожланишни ресурслар билан таъминлаш. Албатта, маълум бир ресурснинг этишмаслиги, қоида тариқасида, тўсатдан пайдо бўлмайди, балки истеъмол қилинганда аста-секин тўпланади. Шунинг учун, ресурслар билан таъминлаш эмас
   

бир нуқтада пайдо бўладиган оппортунистик омил ва омил - ­қисқа муддатли таъсирнинг қарзидир. Шунга қарамай, 70-йилларнинг ўрталарида энергия ва хом ашё инқирози шароитида ­кўплаб фойдали қазилмаларнинг эр ресурсларининг тугаши атрофида шов-шув пайдо бўлди. Бу, биринчи навбатда, нефтга тегишли, аммо бошқа турдаги хом ашёлар, хусусан, баъзи металларнинг рудалари ҳам айтилган. Кейинчалик маълум бўлишича, бу қўрқувларнинг барчаси жуда бўрттирилган. Орадан чорак аср ўтди, аммо тасдиқланган нефт захиралари ­камаймади, аксинча кўпайди. Худди шу ҳолат деярли барча бошқа табиий хом ашёларга тегишли.
Ривожланаётган мамлакатларда иқтисодий ўсишнинг тезлашиши улардан янада интенсив фойдаланишга олиб келадиган бўлса-да, ­ер юзидаги табиий ресурслар яна кўп ўн йиллар ­, баъзилари эса асрлар давом этади . Бу ҳолат саноат ривожланган мамлакатлар раҳбарларининг ­барча мамлакатларни, айниқса ­ривожланаётган мамлакатларни ресурслардан тежамкорроқ фойдаланишга мажбурлаш истагини юзага келтирди . Бундан ­барқарор ривожланиш концепцияси келиб чиқди, унинг асл маъноси шундаки, саноати ривожланган мамлакатлар аҳолиси ўзларининг ­турмуш даражасини ­сақлаб қолишлари ва ҳатто яхшилашлари керак, бошқа мамлакатлар эса бу борада уларга эришиш учун интилишларини мўътадиллаштиришлари керак.

6. 
   Экологик ҳолат. Атроф-муҳитнинг ифлосланиши, ўрмонларнинг кесилиши, иссиқхона газлари чиқиндилари ва бошқа ноқулай омиллар ­бизни уларнинг таъсирини камайтириш учун миллий ва глобал даражада жиддий чоралар кўришга мажбур қилади. Миллий ­миқёсда саноати ривожланган мамлакатлар саноат оқава сувларининг ифлосланишини, махсус тозалаш ускуналари ёрдамида ҳаво чиқиндиларини камайтириш бўйича чоралар кўрмоқда (дарвоқе, янги бозор пайдо бўлди - тез суръатлар билан ўсиб бораётган экологик ускуналар бозори), чиқиндиларни қайта ишлаш, ва иложи бўлса, атроф-муҳитни ифлослантирувчи саноатларни ривожланаётган мамлакатларга ўтказиш.
   

Глобал миқёсда атмосферага иссиқхона газларининг эмиссияси жиддий ташвиш туғдиради ­, бу кўплаб олимларнинг фикрига кўра , иқлимнинг техноген исишига олиб келади. Киотодаги халқаро конференцияда (1997 йил, декабрь) мамлакатлар иссиқхона газларининг, асосан, карбонат ангидриднинг техноген эмиссиясини чеклаш ва камайтириш бўйича ­ўзаро мақбул миқдорий мажбуриятларни келишиб олдилар ­(Киото протоколи). Асосий йил сифатида 1990 йил қабул қилинган. Бир қатор давлатлар иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтиришга муваффақ бўлдилар (Европа Иттифоқи мамлакатлари ва Швейцария ­- 8% га, АҚШ - 7% га, Япония ва Канада - 6% га ва бошқалар). Россия ­ўзи учун белгиланган эмиссия ҳажмига риоя қилади ва ҳатто ундан ошиб кетди , чунки ­ишлаб чиқаришнинг умумий пасайиши ­туфайли иссиқхона газлари чиқиндилари 1997йил даражасининг атиги 1990-йилнинг 70% га тўғри келди. Тахминларга кўра, 2010 йилга қадар Россияда иссиқхона газлари эмиссияси даражасининг 1990 йилнинг 96% идан ошмайди. Бу Россияга ўз чегараларига тўғри келмайдиган мамлакатларга ўзи ишлатмайдиган квоталар сотиш имконини бериши мумкин . Афсуски, ­Киотода имзоланган битимларни ратификация қилишдан бош тортган АҚШ маъмуриятининг позицияси уларнинг кучга киришини шубҳа остига қўяди.­
Кўриниб турибдики, замонавий шароитда экология ­ривожланишни чекловчи омил бўлиб, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш чора-тадбирлари ­учун қўшимча харажатларни талаб қилади . Буни жаҳон ва миллий иқтисодиётларнинг динамикаси ва шароитларини ўрганишда ҳисобга олиш керак.