Jaqtiliqtin tuwri siziqli taraliwi. Jaqtiliqtin tegis aynadan shagilisiwi. Tegis aynada suwretleniwdi jasaw

18. optiklaiq sistemalar abbersiyasi
(latınsha. Aberra tio -shaǵılısıw ), buzilishlar, optikalıq sistemalar tárepinen shakllangan suwret qáteleri. Optikalıq sistemalardıń abratsiyalari optikalıq suwretler onsha farq etpesligi, ob'ektlarga aniq sáykes kelmasligi yoki ranglarga aylanishi bilan anıqlamabernedi.Optikalıq sistemalarning tómendei buzılıwlari eng keng tarqalǵan :sferik -tasvirning etiwmasligi, ol jaǵdayda sistemanıń optikalıq oǵına jaqın jaylasqan ob'ekttiń bir noqatı hám sistemanıń oǵınan uzaǵıraq bóleginen ótetuǵın nurlar bir noqatda toplanmaydi:koma.-optik sistema arqalı jaqtılıq nurlarınıń oblique ótiwinen kelip shıǵıs aberatsiya. Eger optikalıq sistemanıń ótiwinde sharsimon jaqtılıq tolqıni deformatsiyalanib, ob'ekttiń bir noqatıdan chiqadigan nurlar bir noqatda kesilispese, lekin bir-birinen bir az aralıqta eki óz-ara perpendikulyar segmentlerde jaylasqan bolsa, unda bunday nurlar astigmatik dep ataladı va bu nurdıń ózi.aberatsiya -astigmatizm . Buzılıw deb atalǵan abratsiya ob'ekt jáne onıń suwreti ortasındagi geometriyalıq uqsawlıqni buzilishiga olib keledi. Optikalıq sistemalarning buzilishlari, shuningdek, suwret maydanınıń egriligini ham o'z ichiga aladı.Optikalıq sistemalar bir waqtıniń ózinde bir nechta buzılıwlarǵa ega bolıwı mumkin. Olardı yo'q qilish tizimning maqsadiga muvofiq amalga asıriladı ; ko'pincha bul qıyın jumıs. Optikalıq sistemalardıń joqarıdagi abratsiyalari geometriyalıq dep ataladı. Optikalıq ortalıqning sinishi indeksining jaqtılıq tolqın uzınlıǵına baylanıslılıǵı menen baylanıslı bolǵan xromatik aberatsiya ham mavjud.
19.YORUG'LIK DISPERSIYASI
-zat sındırıw kórsetkishi p dıń yoruglik chastotası v ga yamasa jaqtılıq tolqınları faza tezliginiń olardıń chastotasına baǵlıqlıǵı. Jaqtılıq dispersiyasi sebepli aq jaqtılıq dástesi prizma arqalı ótkeninde spektrga ajırasıwı júz beredi. Spektrga ajırasıw hádiysesin úyreniwi áqibetinde I. Nyuton Jaqtılıq dispersiyasi hádiysesin jańalıq ashtı (1672). Spektr salasında ashıq bolǵan elementda v dıń úlkenlesiwi (X dıń kishreyiwi) menen p artadı : p dıń X ga bunday baylanısıwın normal Jaqtılıq dispersiyasi dep ataladı. Elementtıń jutıw tarawı qasında p dıń tolqın uzınlıǵı X ga baylanıslı tárzde ózgeriwi talay quramalı. Mısalı, tsianin eritpesinen jasalǵan juqa prizmanıń jutıw salasında qızıl nurlar biynápshe gúli nurlarǵa salıstırǵanda kúshlilew, jasıl nur, keyininen kók nur eń kem sinadi. Bunday jaǵdaydı anomal Jaqtılıq dispersiyasi (X dıń kishreyiwi menen p dıń azayıwı ) dep ataladı. Elementda jaqtılıqtıń sınıwı jaqtılıq fazalıq tezliginiń ózgeriwi nátiyjesinde júz beredi; elementtıń sındırıw kórsetkishi p=s/SF; bunda SF — jaqtılıqtıń ortalıqtaǵı fazalıq tezligi. Jaqtılıqtıń elektromagning — _ zariyasiga kóre SF=s/ bunda e —dielektrik sińiriwshilik, ts — magnit sińiriwshilik. Spektrning optikalıq salasında barlıq elementlar ushın ts birge júdá jaqın. Usınıń sebepinen p=h1 e bolǵanı ushın Jaqtılıq dispersiyasi e dıń chastotaǵa baylanıslılıǵı menen tusintiriledi