Jaqtiliqtin tuwri siziqli taraliwi. Jaqtiliqtin tegis aynadan shagilisiwi. Tegis aynada suwretleniwdi jasaw

4. Optikanin ayqinlasiwi
Optika (grekshe: optikalıqe — kóriw haqqındaǵı pán) — fizikaning jaqtılıqtıń tábiyaatın, jaqtılıq hádiyseleri nizamlıqların, jaqtılıq menen elementlardıń óz-ara tásirin úyrenetuǵın bólimi. Jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylap tarqalıwı áyyemginde Mesopotamiya hám qáddi. Egipette málim bolǵan hám de odan qurılıs jumıslarında paydalanıwǵan. Suwrettiń aynada payda bolıwı menen eramızǵa shekemgi 3-asirde Aristotel, Platon, Yevklidlar shuǵıllanıwǵan. O. dıń rawajlanıwı I. Nyuton, R. Guk, F. Grimaldi, X. Gyuygens hám basqalardıń jumısları menen baylanıslı. 11-asirde arab alımı Ibn al-Xaysam (Algazen) O. tuwrısında qollanba jazǵan bolsada, jaqtılıqtıń sınıwı nızamın ańlatpalay almaǵan. Tek 1620 -jıllarda bul nızamdı tájiriybe jolı menen golland alımı v. Snellius hám R. Dekart tastıyıqladı. 17-ásirden jaqtılıq haqqında korpuskulyar hám tolqın teoriyaler payda bóle basladı. Jaqtılıq korpuskulyar (bólek) teoriyasınıń úgitshisi X. Gyuygens edi. Jaqtılıqtıń tolqın tábiyaatı haqqındaǵı qıyallar M. Lomonosov hám L. Eyler tárepinen rawajlantırıldı. 19 -ásir baslarında ingliz alımı T. Yung hám O. Frenel jumısları jaqtılıq tolqın teoriyasınıń úzil-kesil jeńisine alıp keldi. O. Frenel kristallooptika hádiyselerine tolqın teoriyasın qolladı. T. Yung jaqtılıq interferensiyasi hádiysesin kuzatdi. Bul hádiyse jaqtılıq tolqın tábiyaatına iye ekenligin kórsetdi. O. Frenel jaqtılıq interferensiyasi tiykarında jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boylap tarqalıwın, túrli difraksiya xrdisalarini hám basqalardı túsintirdi. Jaqtılıqtıń sınıwı hám qaytıwında jaqtılıqtıń polyarlanıwın fransuz alımı E. Malyus kuzatdi (1808) hám pánge " jaqtılıqtıń polyarlanıwı" terminin kirgizdi. M. Faradey jaqtılıq polyarlanıw tegisliginiń magnit maydanda búklemin jańalıq ashdı (1846 ) hám elektromagnetizm menen O. arasındaǵı baylanısıwdı, tok kúshi elektromagnit birliginiń elektro-statikalıq birligine qatnası jaqtılıq tezligine teńligin (3-10°sm/s) taptı.
6.. Jaqtılıqtıń sferaliq betlerde siniwi. Linza tenlemesi. Jiynawshi ham shashratiwshi linzalar
Jaqtılıqtıń tarqalıw nızamların jaqtılıq nurları túsinikleri arqalı uyreniletuǵın optikalıqa bólimi geometriyalıq optikalıqa dep ataladı. Jaqtılıq nurlari dep, tolqın betlerine normal bolǵan sızıqlar boyınsha tarqalatuǵın jaqtılıq energiyaleri aǵımına aytıladı.
Linzalar delingende, eki sirt menen shegaralanǵan tınıq deneler túsiniledi. Eki sırtından biri, ádetde, sferik yamasa cilindrik, ekinshisi-sferik yamasa tegis bolıwı múmkin. Bul betler jaqtılıq nurın sindirib, buyımlardıń optikalıq suwretin qáliplestiriwi múmkin. Ádetde linzalar shıyshe, kvarts, kristall hám plastmassa elementlarınan tayarlanadı.
Sırtqı kórinisine qaray linzalar: eki tárepi qabarıqlı, yassi qabarıqlı, eki tárepi oyıqlı, yassi oyıqlı, bir tárepi qabarıq -ekinshisi oyıqlı, bir tárepi oyıq ekinshisi qabarıqlı bo' lishi múmkin (4 - súwret).
 4-súwret.
Optikalıq qásiyetlerine qaray linzalar yig'uvchi hám sashatuǵın linzalarga bólinediler.
Sirt radiuslarına salıstırǵanda qalıńlıǵı kishi bolǵan linzalar juqa linzalar dep ataladı. Linzalarning betleri egriligi orayından ótetuǵın tuwrı sızıq linzaning bas optikalıq o'qi dep ataladı. Bas optikalıq o'qda yotuvchi hám odan jaqtılıq nurı ótkende sinmaydigan noqat linzaning optikalıq orayı dep ataladı.
Linza betleri qıysıqlıq radiusların (R1 va R2), linzadan buyımǵa shekem (a) jáne onıń suwretige shekem (b) bolǵan aralıqlar menen baylanıslılıqlıǵın kórsetiwshi koefficient - juqa linzaning ańlatpası dep ataladı. Bul ańlatpanı keltirip shıǵarıw ushın eń qısqa waqıt talap etiletuǵın usuldan paydalanıladı, yaǵnıy jaqtılıq nurı traektoriyasın basıp ótiw ushın eń minimal waqıt talap etiletuǵın traektoriya alınadı.
 5-súwret.
bolsa, linzadan shıǵıp atırǵan nur bir-birine parallel bolıp tarqaladı (5- súwret) hám a = f ga teńlesedi.  (7)
F -shama linzaning optikalıq kúshi dep ataladı jáne onıń ólshem birligi - dioptriya esaplanadı. 1 - dioptiriya - fokus aralıǵı 1 m ga teń bolǵan linzaning optik kúshi bolıp tabıladı: 1 diop= 1/m.
6 -súwret.
Oń optikalıq kúshke iye bolǵan linzalar yig'uvchi, teris optikalıq kúshke iye bolǵanları bolsa sashatuǵın linzalar dep ataladı.
Linzaning fokusidan ótetuǵın, bas optikalıq o'qqa perpendikulyar bolǵan tegislik - linzaning fokal tegisligi dep ataladı.
Ádetde, yig'uvchi linzadan ayrıqsha, sashatuǵın linzalarda abstrakt fokuslar ámeldegi boladı (6 - súwret).
Linzaning optikalıq kúshi ańlatpasınan paydalanıp linzaning ańlatpasın tómendegishe jazıw múmkin:
 (8)
Sashatuǵın linzalar ushın f hám b aralıqlar teris esaplanadı. Linzalarda buyımdıń suwreti tómendegi nurlar arqalı ámelge asıriladı :
1. linzaning optikalıq orayından ótetuǵın nur;
2. bas optikalıq o'qqa parallel jónelgen nur (bul nur linzadan sınǵanda linzaning ekinshi fokusi arqalı ótedi);
3. linzaning birinshi fokusi arqalı ótetuǵın nur (bul nur linzada sınǵannan keyin, linzaning bas optikalıq oǵına parallel bolıp shıǵadı ).
7 - suwretde yig'uvchi linza arqalı suwretti dúziw usılı keltirilgen. Suwret hám buyımdıń sızıqlı ólshemleri qatnası linzaning sızıqlı úlkenlashtirishi dep ataladı.
Jaqtılıqtıń sınıwi -jaqtılıq eki ashıq ortalıqtıń bóliniw shegarasınan otip atırǵanda tarqalıw baǵdarınıń ózgeriwi (suwretke q.). Bir jınslı izotrop ashıq ortalıqlardıń tegis hám uzın bóliniw shegarasında jaqtılıq nurlarınıń sınıwı Snellius — Dekart sınıwı nızamı boyınsha júz beredi. Bul nızamǵa qaray jaqtılıq túsiw múyeshi sinusining sınıw múyeshi sinusiga qatnası turaqlı shama bolıp tabıladı. Bul jaǵdaydıto'la ishki qaytıw hádiyses i dep ataladı. Jaqtılıqtıń sınıw nızamın 1620 jılda golland alımı v. Snellius tájiriybeler nátiyjelerine tıykarlanıp ashtı. Pekin bul nızam baspa etilmegen edi. Fransuz alımı R. Dekart 1627 jılda arab alımı AlHasan ibn alXaysamning dóretpeleri ústinde islewi nátiyjesinde jaqtılıq tezligin qurawshılarǵa ajıratıw arqalı óziniń jaqtılıqtıń sınıwı nızamın jaratadı hám 1637 jılda " Dioptrika" shıǵarmasında baspa etedi. Sol sebepli de bul nızamdı Snellius — Dekart nızamı dep ataladı