Javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning moliyaviy va nomoliyaviy mezonlari

Javobgarlik markazlarining turlari. Xo’jalik yurituvchi subektlarda javobgarlik markazlari bo’yicha boshqaruv hisobini tashkil etishda ushbu markazlarning turlari mohiyatiga alohida e’tibor qaratish zarur.
Korxonada bo’linmalar bo’yicha boshqaruv hisobini samarali tashkil etish uchun ularni quyidagi belgilarga muvofiq tasniflash lozim:
- vakolatlar va javobgarlik hajmiga ko’ra;
- markaz bajaradigan funktsiyalar bo’yicha.
Vakolatlar va javobgarlik hajmidan kelib chiqqan holda javobgarlik markazlarini xarajatlar, sotish, foyda va investitsiyalar markazlariga bo’lish maqsadga muvofiqdir.
Xarajatlar markazi – bu faqat xarajatlarning maqsadli sarflanishiga mas’ul bo’lgan korxonaning bo’linmasidir (ishlab chiqarish tsexi, konstruktorlik byurosi va h.k.).
Xarajatlar markazini, o’z navbatida, boshqariladigan va erkin xarajatlar markazlariga bo’lish mumkin.
Boshqariladigan xarajatlar markazining rahbari, avvalo, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni eng kam miqdorga keltirishga javob beradi va uning faoliyati mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflangan meyoriy va haqiqiy xarajatlarni taqqoslash yo’li bilan baholanadi.
Erkin xarajatlar markazi faoliyatini baholash uchun aniq mezonni belgilash murakkab, chunki korxona rahbariyati bunday markazlar xarajatlari hajmiga ta’sir qila olmaydi. Konstruktorlik byurosi, kimyoviy-texnik nazorat laboratoriyasi va h.k.lar erkin xarajatlar markazlariga misol bo’la oladi.
Boshqariladigan xarajatlar markazida mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va boshqa bo’limlar o’rtasida samarali munosabat o’rnatiladi. Ushbu markazlarning xarajatlarini boshqarish oldindan tuzilgan moslashuvchan byudjetlar yordamida amalga oshiriladi.
Sotish markazi javobgarlik markazining bir turi hisoblanib, bu bo’linmada rahbar faqat tushumga javob beradi. Shu sababli, unda sotishdan olinadigan tushum va uni belgilovchi ko’rsatkichlar: sotish hajmi va baho asosiy nazorat qilinadigan ko’rsatkichlar hisoblanadi.
Javobgarlik markazlari bo’yicha boshqaruv hisobini tashkil etish shuni ko’rsatadiki, har bir bo’linma faoliyati natijalarini baholash uchun muayyan javobgarlik markazining olishi kutilayoggan foydasi hajmini belgilash zarur. Bunday sharoitda javobgarlik markazlari doirasida foyda markazlari tuzish alohida ahamiyatga ega.
Foyda markazi – bu bo’linma rahbari xarajatlar va foyda uchun javob beradigan markazdir. Bunday markazlarda xarajat va daromadlar – ishlab chiqarilgan mahsulotning puldagi ifodasi bo’lib, foyda esa ular o’rtasidagi farq hisoblanadi. Foyda markazi menejeri sotish hajmi va bahoni, shuningdek, xarajatlarni nazorat qiladi.
Foyda markazi – bu kichik ko’rinishdagi korxona iqtisodidir. Foyda markazi bo’yicha boshqaruv modelidan foydalanish ko’pgina korxonalarda foyda uchun javobgarlikni nomarkazlashtirishga imkon beradi.
Foyda markazini moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, shuningdek, rejalashtirilgan foyda olish jadvali (operatsion byudjet) yordamida boshqarish mumkin.
Investitsiyalar markazi – bu rahbar nafaqat daromadlar va xarajatlarga, balki kapital qo’yilmalarga ajratilgan mablag’larga ham javob beradigan bo’linmadir.
Kalkulyatsiyalash - ishlab chiqarish, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar tannarxini hisoblashdir.
Kalkulyatsiyalash jarayonida tannarx hisoblanadi:
- jami ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar;
- asosiy va yordamchi ishlab chiqarishlar, shuningdek xizmat ko’rsatadigan ishlab chiqarish va xo’jaliklarning alohida mahsulot turlari, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlari; keyinchalik qayta ishlash yoki sotish uchun ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar;
- alohida bo’linmalarning mahsulotlari, ishlari, xizmatlari;
- tugallanmagan ishlab chiqarish.
Bu tannarx ko’rsatkichlari moliyaviy natijalar to’g’risida hisobotni tuzish, mahsulot tannarxini boshqarish, mahsulot (ishlar, xizmatlar) narxlarini aniqlash, shuningdek, korxona va uning alohida bo’linmalari faoliyat natijalarini aniqlash va boshqalar uchun foydalaniladi.
Rejali, smetali, normativ va hisobot, yoki haqiqiy kalkulyatsiya turlari mavjud.
Rejali kalkulyatsiya rejalashtirilgan davr (yil, chorak) uchun mahsulot yoki bajarilgan ishlarning o’rtacha tannarxini belgilaydi. Rejali kalkulyatsiyalar xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, mehnat sarflari, uskunalardan foydalanish xarajatlarining progressiv normalari va ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatishni tashkillashtirish bo’yicha xarajat me’yorlariga asoslangan holda tuziladi. Ushbu xarajat me’yorlari rejalashtirilgan davr uchun o’rtacha hisoblanadi. Rejali kalkulyatsiyaning bir turi smetali kalkulyatsiya hisoblanadi, ular biron-bir mahsulot yoki ish narxini aniqlash, mijozlar bilan hisob-kitoblar va boshqa maqsadlar uchun tuziladi.
Me’yoriy kalkulyatsiya xom ashyo, materiallar va boshqa xarajatlarni me’yori bo’yicha oy boshidagi me’yorlari (joriy xarajat me’yorlari) asosida tuziladi. Joriy xarajatlar me’yorlari korxonaning bu bosqichidagi ishlab chiqarish imkoniyatlariga mos keladi. Foydalanilgan resurslarga nisbatan barqaror narxlar bilan yil boshidagi joriy xarajatlar me’yorlari, odatda, rejali kalkulyatsiyaga kiritilgan o’rtacha xarajatlar me’yorlaridan yuqori, yil oxirida esa aksincha, past bo’ladi. Shu sababli yil boshida me’yoriy mahsulot tannarxi, odatda, rejadagidan yuqori, yil oxirida esa – pastroq bo’ladi.
Hisobot yoki haqiqiy kalkulyatsiyalar mahsulot ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlari bo’yicha buxgalteriya ma’lumotlari asosida tuziladi va ishlab chiqarilgan mahsulot yoki bajarilgan ishlarning haqiqiy tannarxini aks ettiradi. Ishlab chiqarishning haqiqiy tannarxiga rejalashtirilmagan unumsiz xarajatlari ham kiradi.
Kalkulyatsiya ob’ektlari – bu tannarxini aniqlaydigan alohida mahsulotlar, mahsulotlar guruhlari, yarim tayyor mahsulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, ishlar va xizmatlardir. Ishlab chiqarish xarajatlarining analitik hisobi, odatda, kalkulyatsiya ob’ektlari bo’yicha yuritiladi. Analitik hisobvaraqlarni har bir ob’ekt uchun emas, balki ularning guruhi uchun ochishga ruxsat etiladi.
Har bir kalkulyatsiyalash ob’ekti uchun to’g’ri kalkulyatsiyalash birligini tanlash kerak, bu esa:
- natural birliklar (tonna, metr, dona va boshqalar);
- shartli-natural birliklar, koeffitsientlar orqali hisoblanadi (ming shartli konserva bankasi, 100% li quvvatli spirt va boshqalar);
- qiymat birliklari (bir so’m sotilgan mahsulotga xarajatlar, ehtiyot qismlar qiymatining 1000 so’miga xarajatlar va boshqalar);
- mehnat birliklari (bir norma-soat, bir norma-smena).
Kalkulyatsion birliklar hisob natural birligi bilan bir xil bo’lmasligi mumkin. Qayta ishlash tashkilotlarida, masalan, hisob birligi 1 kg mahsulot, kalkulyatsion birligi esa 1 t yoki 1 ts. bo’lishi ham mumkin.

Kalkulyatsiyalash jarayonida barcha mahsulotlarning tannarxii, uning alohida turlari va alohida turlarining birliklari hisoblanadi.

Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) alohida turlari tannarxini hisoblashda quyidagi usullardan foydalaniladi: bevosita hisoblash, xarajatlarni jamlash, me’yoriy, xarajatlarni mutanosib taqsimlanishi, yo’ldosh mahsulotlar tannarxini umumiy xarajatlar summasidan chiqarish, kombinatsiyalashgan usul.