Ájiniyaz atindaģi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánler fakulteti

II.2. Кеm ushraytuģın omırtqalı haywanlar
Ózbekstan Respublikası ayrıqsha ósimlik hám haywanat dúnyasına iye. Sońǵı jıllarda insannıń xojalıq iskerligi nátiyjesinde flora hám faunaģa unamsız tásir kúsheydi. (Ózbekstanda ámeldegi 4 mıńnan aslam ósimlik túrleriniń 10 -12 procenti qáwipsizlik talabı. Orman resursları sheklengen hám ormanlardı qayta qayta tiklew jumısları talapqa tolıq juwap bermeydi. Eń qımbatlı taw ormanlarınıń maydanı onlap ret qısqarıp ketken. Toǵaylar hám qayır ormanları kópshiligi kesip taslanǵan. Tábiyiy jaylawlardıń jaǵdayı jamanlasqan hám olardıń maydanı 6, 5 mln.ga keńeygen. Ózbekstanda dárilik ósimliklerdiń túrleri de kóplegen ushraydı hám olardıń kópshiligi házirgi waqıtta qáwipsizlik talabı. Respublikamızda ósimlik resurslarınan aqılǵa say paydalanıw hám olardı qorǵawdı támiyinlew maqsetinde túrli ilajlar ótkerilmekte.
Ózbekstan faunası 682 tur omırtqalı haywanlar hám 32484 tur omırtqasız haywan túrlerinen ibarat. Ele tolıq úyrenilmegen omırtqasız haywanlar ishinde qáwipsizlikke muqtajları ajratılmaģan. 1983 jılı daǵaza etilgen (Ózbekstan « qızıl kitap » ına omırtqalı haywanlardıń 63 túri kiritilgen bolıp balıqlar-5 tur; qus -31 tur; sút emiziwshiler-22 tur; sudrelip juretuǵınlar -5 túrden ibarat esaplanadı. Ózbekstanda Turan jolbarısı, qızıl qasqır, gepard, jolaq giena sıyaqlı túrler qirilip ketken. Ústúrt qoyı, burama shaqlı eshki, qar barsi, buxara buģısı hám basqa ayırım túrler joǵalıp ketiw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde bolıp tabıladı. Aral teńiziniń qurıwı, dáryalar suwınıń pataslanıwı hám suw bazalarınıń qurılısı kóplegen qımbatlı balıq túrleriniń azayıwına alıp keldi. (Ózbekstanda hár jılı on mińlaǵan túrli haywanlar ań etiledi. Ruxsatsız ań qılıw ayırım kem ushraytuǵın haywan túrleriniń joģalıwına alıp kelip atır. Ózbekstanda kem ushraytuǵın ósimlik hám haywanlar nızam tárepinen qorǵaw etiledi hám olardan aqılǵa say paydalanıw, qorǵaw ushın túrme-túr ilajlar ótkerilmekte.
Omırtqalılar xordalılar tipiniń, ulıwma, haywanat dúnyasınıń eń joqarı rawajlanǵan toparı esaplanadı. Omırtqalılar aktiv háreketlenip turmıs keshirimge ótken bas skeletsizlerden kelip shıqqanlıǵı shama etiledi. Násillik ózgeriwshenlik hám tábiyiy tańlanıw nátiyjesinde bas skeletsizlar arasınan aktiv azıqlanıwǵa maslasqan, yaǵnıy nerv sisteması, háreketleniw sisteması hám basqa shólkemleri anaǵurlım jaqsıraq rawajlanǵan formaları ajralıp shıqqan. Evolutsiya processinde olardıń dúzilisi barǵan sayın quramalılasıp barıwı sebepli omırtqalılar kelip shıqqan Omırtqalilardıń denesi bas, moyin, gewde, ayaqlar hám quyrıq bólimlerden ibarat. Terisi kóp qabatlı epiteliy hám onıń astında jaylasqan biriktiriwshi toqıma qabatınan ibarat. Teri haywan organizmin túrli mexanik hám sırtqı ortalıqtıń basqa zıyanlı tásirinlerinen qorǵaw etedi. Teri túrli ósimlikler atap aytqanda, suyek yaki muguz qabırshaqlar, pár, yuń hám hár túrlı bózni payda etiwi múmkin. Terinen ónim bolģan ósimtalar hár túrlı sistematik gruppalarda hár qıylı baladı. Omırtqalılar, ádetde, omırtqasızlarǵa salıstırǵanda talay iri. Uzınlıǵı bir neshe mm den (ayırım balıqlar) 30 m ge shekem (ayırım kitler) boladı.
Háreketleniw shólkemleri dáslepki suwda jasawshı omırtqalı haywanlardan ibarat. Qurǵaqlıqta jasawǵa maslasqanlarında bolsa háreketleniw shólkemleri wazıypasın ayaqlar hám qanatlar atqaradı.
Skeleti. Ishki skeleti bas skeleti, kósher skeleti (xorda yamasa omırtqa tekshesi) hám basqa bólimlerden ibarat. Omırtqalı haywanlardıń omırtqa tekshesi bir-biri menen jıldam tárzde qosılǵan bir qansha omırtqalardan ibarat boladı.
Jaģsizlardıń ( dógerek awızlılar klası wákilleriniń) omırtqaları murtek jaǵdayında boladı, soǵan kóre omırtqa tekshesi bólimlerge bólinedi. Balıqlardıń omırtqa tekshesi 2 bólimge — qabırǵalar ornalasqan dene bólimine hám qabırǵasız quyrıq bólimine bólinedi. Qurǵaqlıqta jasawshı omırtqalılardıń tipik omırtqa tekshesi bólimnen, yaǵnıy moyın, tós, bel, dumg'aza hám quyrıq bólimlerinen ibarat. Tós bóliminiń qabırǵaları tósmenen qosılıp, tós qápesin payda etedi. Ulıwma, rawajlanģan omırtqa tekshesi bir tárepden, pútkil gewdege tayansh bolsa, ekinshiden arqa mıy hám ishki organlar ushın saqlawshı qap bolıp xızmet etedi. Qurǵaqlıqta jasawshı omırtqalılarda kósher skeleti ayaq qamarları menen qosılıp, jup ayaqlarǵa da tayanısh boladı.
Ayaqlar skeleti toq hám jup ayaq (qalash qanat ) skeletlariga bólinedi. Toq ayaqlar (qalash qanat ) skeleti tek baslanǵısh suw haywanlarında (dógerek awızlılar hám balıqlarda) boladı. Olar arqa, quyrıq hám anal qalash qanat perdelerin tırewish sırtqı skelet — sáwlelerden hám de gewde muskullerine ornasqan hám qalash qanat sáwlelerin tırewish ishki skelet — radial sáwlelerden ibarat. Jup ayaqlar (qalash qanatlar ) skeleti, ayaq qamarları skeletiga hám erkin ayaq skeletlariga bólinedi.
Háreket shólkemleri qamarları hámme waqıt haywan denesiniń ishinde jaylasqan boladı. Olardıń dúzilisi hár túrlı gruppalarda túrlishe bolǵanlıǵı ushın ôz jayında tusintiriledi. Balıqlarning qalash qanat qamarları anaǵurlım ápiwayı dúzilgen hám omırtqa tekshesine qosılıp turmaydı. Qurǵaqlıqta jasawshı omırtqalılardıń jup ayaqları balıqlarning jup qalash qanatlarınan parıq etedi. Aldınǵı yamasa jelke qamarınıń tipik elementlerine gúrek, korakoid hám prokorakoid kiredi. Olarda qaplawshı suyek - omırawında boladı. Tos yamasa paxtanıń ǵóregi qamarında jambas, quymısh hám qabırģa suyekleri bar. Paxtanıń ǵóregi qamarında qaplaģısh suyekler joq.
Erkin ayaq skeleti tek ishki skeletdan ibarat bolıp, 3 bólimge bólinedi. Birinshi taraw bir, yaǵnıy jelke yamasa san súyeginen, ekinshi bólim 2 suyekten, yaǵnıy tirsek hám bilekten hám de úlken hám kishi baltır suyeklerinen ibarat, úshinshi bólim bolsa 3 kishi bólimlerge: aldınǵı ayaqta — bilezik, alaqan hám barmaq suyeklerine, arqa ayaqta — taban, ayaq kafti hám barmaq suyeklerine bólinedi.
Omırtqalı haywanlardıń muskulleri, gewde muskulları yamasa somatik muskuller hám de ishki organ menen teri muskulleri yamasa visseral muskullerge bólinedi.
Somatik muskuller hámme waqıt kese jol jol muskul talshıqlarınan ibarat boladı. Tómen omırtqalılarda tap bas skeletine uqsap muskulleri segmentlerge bólingen boladı. Joqarı gruppaǵa kiretuǵın omırtqalı haywanlardıń háreketleniwi, gewde hám jup ayaqlarında quramalı muskuller úlkeyiwi munasábeti menen metameriya kórinbey qaladı. Visseral muskuller, tiykarlanıp, as sińiriw mayı muskullerinen shólkemlesken bolıp, jaq, saǵaq, yaǵnıy alqım hám ishek muskullerinen ibarat. Ishek muskulleri tegis muskul talshıqlarınan, as sińiriw nayi aldınǵı bóleginiń muskullerı bolsa kese jol jol muskul talshıqlarınan dúzilgen. Visseral muskuller segment boladı. Omırtqalı haywanlardıń qan aylanıw sisteması tutas bolǵan shın qan aylanıw sistemasınan hám tutas bolmaǵan limfa sistemasınan shólkemlesken. Shın qan aylanıw sistemasında qan — aq hám qızıl qan kletkaları qalqıp juretuǵın reńsiz suyıqlıq — qan plazmasi, limfa sistemasında bolsa tek aq qan kletkaları qalqıp juretuǵın reńsiz limfa boladı. Qızıl qan kletkaları domalaq bolıp, ishinde arnawlı pigment — gemoglobin bar, qannıń qızıl bolıwı áne sol gemoglobinge baylanıslı.
Omırtqalı haywanlarda sezim shólkemleri jaqsı rawajlanǵan. Sezim shólkemlerine — teri sezim shólkemleri, qaptal sızıq shólkemleri, esitiw shólkemleri, kóriw shólkemleri hám laid biliw shólkemleri kiredi. Omırtqalı haywanlarda mexanik tásirinlerdi qabıl etetuǵın seziw shólkemleri erkin haldaǵı nerv úshlerinen ibarat. Olar termiń pútkil maydanına hám ishek hám de taǵı basqa shólkemleriniń shilimshiq perdeleri maydanına da tarqalǵan. Bunnan tısqarı, top-top bolıp turatuǵın hám biriktiriwshi toqıma perdesi menen oralģan arnawlı ushlı organlar — sezim denesheleri de bar.
Omırtqalılar genje tipine 38000 den artıq tur kiredi. Ózbekstanda bolsa omırtqalı haywanlardıń 700 danaģa jaqın túri ushraydı. Omırtqalılar genje tipine kiretuǵın haywanlar dúzilisi hám turmıs tárizine kóre 2 gruppaǵa boiinadi: 1. Anamniyalar, yaǵnıy murtak perdesiz (Anamnia) omırtqalılar ; 2. Amniotalar, yaǵnıy murtak perdeli (Amniota) omırtqalılar. Sonıń menen birge, omırtqalılar genje tipi 2 bolimge bolinedi: 1. Jaģsızlar (Agnatha) bólimi. 2. Jaģlı awızlilar (Gnathostomata) bolimi. Jaģsizlar bólimine jaģsızlar (Agnatha) úlken klası hám qalqandorlar (Ostracodermii) hám de dógerek awızlılar (Cyclostomata) klassları kiredi. Jaģ awızlılar bólimine bolsa balıqlar (Pisces) hám qurǵaqlıqta jasawshı omırtqalılar, yaǵnıy tórtayaqlilar (Tetrapoda) úlken klassları kiredi.
Balıqlar úlken klass óz gezeginde shemirshekli balıqlar (Chondrichthyes) hám suyekli balıqlar (Osteichthyes) klasslarına bólinedi. Tórtayaqlılar úlken klassına bolsa suwda hám de qurǵaqlıqta jasawshılar (Amphibia), jer bawırlap juretuǵınlar (Reptilia), qus (Aves) hám sútemiziwshiler (Mammalia) klassları kiredi.
Omırtqalı haywanlardıń kelip shıǵıwı. Baslanǵısh omırtqalı haywanlardıń áwladları házirge shekem tabilǵan zatǵan. Lekin sonday sonda da kóplegen iri zoolog ilimpazlar áyyemgi omırtqalı haywanlardıń qazilma qaldıqların tekserip omırtqalı haywanlardı 2 bólimge bólinedi: 1. Jaģsızlar (Agnatha) bólim. 2. Jaģ awızlilar (Gnathostomata) bólimi.
Jaģsizlar bólimi óz gezeginde qalqanlı maxluqlardan (balıqlarģa uqsas ) kelip shıqqan hám olar silur dáwirinde keń tarqalǵan. Qalqanlı maxluqlar óz gezeginde qalqansız maxluqlardan kelip shıqqan, degen shamalar bar. Sebebi silur hám toplam dáwirlerinde jag'sizlardıń wákilleri keń tarqalǵan. Keyinirek olardıń kóbisi qırılıp ketip, tek ǵana bir shaqasi balıqlardıń terisi hám saǵaǵında parazitlik etip jasap qalǵan. Keyinirek jag'sizlardan jaģ awızlilar, yaǵnıy balıqlar, suwda hám de qurǵaqlıqta jasawshılar, jer bawırlap juretuǵınlar, qus hám sutemiziwshiler kelip shıqqan.
Jaģsizlar teńizlerde hám bólekan dushshı suwda turmıs keshiretuǵın tómen dúzilgen omırtqalılar esaplanadı. Skeletinda suyek toqıması rawajlanbaǵan, xordasi turmısı dawamında saqlanıp qaladı. Jup qalashları hám haqıyqıy jaqları bolmaydı. Mıy qutisi hám júz skeleti shemirshekten dúzilgen. Awızı sorıwshi tipte hám dógerek formasında. Qalta tárizli saǵaqları endodermadan kelip shıqqan. Alqımınıń diywalında 7—16 jup saǵaq jarıqları bar. Saǵaq skeleti teri astında jaylasqan. Ishki qulaǵında tek eki, ayırım túrlerinde hátte bir shala sheńber naylar boladı. Tanaw toq — bir boladı.
Jaģsızlar — eń áyyemgi omırtqalılar bolıp tabıladı. Áyyemgi geologik dáwirlerde, ásirese, silur dáwirinde olar júdá túrme-túr hám kóp sanlı bolǵan. Áyyemginde jaģsızlar teńizlerde jasaǵan. Házirgi jasap turǵan túrleri bolsa teńizlerde de hám dushshı suwda da tarqalǵan. Jaģsızlar úlken klası eki klassqa bólinedi: 1. Qalqandarlar (Ostracodermii) klası. 2. Dógerek awızlılar (Cyclostomata) klası. Qalqandarlar klası wákilleri toplam dáwirdiń ekinshi yarımında qirilib ketken. Házirgi dáwirshe dógerek awızlilar klasına kiretuǵın miksinlar hám minoglar genje klassları wákillerigine saqlanıp qalǵan.
Dógerek awızlilar klassınıń ózine tán xarakterli ózgesheligi olardıń primitiv dúzilisi hám jasaw ortalıǵına sáykes belgileri bolıp tabıladı. Olarda skelet retinde xorda pútkil ómir dawamında saqlanıp qaladı. Basqa omırtqalılardan ayrıqsha oiaroq jagiari hám jup qalash qanatları joq.
Dógerek awızlılar klası wákilleri yarım parazit (minogalar) hám parazit (miksinalar) halda turmıs keshiredi, bul jaǵday olardı dúzilisine tásir kórsetken. Ayriqsha sorıwshi shaq tisli apparatı, kúshli rawajlanǵan muskullı tili, jalańash terisi kóplegen shilimshiq suyıqlıq óndiriwshi bózģa baylıǵı bul haywanlardıń jasaw sharayatına maslasqanlıgınan derek beredi. Bulardan tısqarı differensiallanģan nerv nayi, progressiv rawajlanǵan ayırıw sisteması, bas skelet qaqpaģı bar ekenligi hám omırtqa muftekleri bar ekenligi dógerek awızlılardı omırtqalılar genje tipine tiyisli ekenligin ańlatadı. Olardıń saǵaqları skeleti yamasa sebet tárizli. Skeleti shemirshek hám biriktiruvchi toqımadan ibarat. Iyis biliw organı (tanaw ) toq.
Dógerek awızlılar tómen dúzilgen eń áyyemgi omırtqalı haywanlardan esaplanadı (19 -súwret), olar lansetniklerge uqsas bolģan, lekin aktiv turmıs keshirgen haywanlardan kelip shıqqan. Olar paleozoy erasınıń toplam dáwiri ortalarına shekem júdá keń tarqalǵan hám kóp sanlı bolģan. Jasaw ushın gúres processinde dógerek awızlılardi olarǵa salıstırǵanda talay aktiv turmıs keshirgen balıqlar sıģıp shıǵarǵan. Házirgi dáwirde dógerek awızlılardan anaǵurlım passiv, shala parazit turmıs keshiriwshi túrliligine saqlanıp qalǵan.
Sırtqı kórinisi. Dógerek awızlilar sırtqı kórinisi dárya minogasi mısalında kórip shıǵıladı. Dárya minogasınıń gewdesi házirgi barlıq dógerek ogizlilarniki sıyaqlı silindirsimon, jılanģa uqsas boladı. Minoganiń gewdesi úsh bólekke — bas, dene hám dumga bólinedi. Bul bólimler anıq shegarasız, yaǵnıy bir-birine qosılıp ketken. Basınıń ushında sorıwshi awız voronkasiniń úlken tesigi jaylasqan bolıp onıń átirapı teri shashaqshalar menen oralǵan. Awız aldı voronkasiniń ishki, qaptal hám ústki diywallarında ózine tán shaq tisleri bar. Bulardıń jaylanıw ornı hám de sanı sistematik áhmiyetke iye, voronka awiz tesigi menen baylanısqan hám odaǵı shax tárizli elementtan ibarat tisli tiliniń ushi kórinip turadı. Basınıń eki qaptal tárepindegi jetilisken kózi yarım tınıq teri perde menen oralǵan. Eki kóziniń ortasinda bir (toq) tanaw jaylasqan. Odan arqaraqta teri túbinen bas tóbe organı aq daqqa uqsap kórinip turadı. Basınıń eki qaptal bóleginde jetiden kishi, domalaq saǵaq tesikleri bar. Bas hám dene bólimleriniń terisida qaptal sızıq organı jaylasqan. Denediń vertikal (qarın) maydanında, dene hám de quyrıq bólimleriniń qosılǵan jayında arqa shıǵarıw tesigi menen sidik-tanosil tesigi izbe-iz ornalasqan. Jelke (dorzal) bóleginde eki toq arqa qalashları jaylasqan. Keyingi qalas qanat dumdı orap alatuǵın quyrıq qalash qanati menen qosılıp ketken. Oq skeleti quyrıq qalashın eki teń bólekke boladı, bunday baslanǵısh teń máwsimli quyrıq qalashı prototserkal quyrıq qalash dep ataladı. Minogada sırtqı skelet (qabırshaq yamasa sırtqı skelettiń basqa kórinisindegi elementler) dıń hesh qanday belgisi joq ayaqları bolmaydı. Denesiniń uzınlıǵı bir neshe 10 sm den 1 m ge shekem keledi. Terisi jalańash bolıp, júdá kóp bir kletkalı shilimshiq bóz menen támiyinlengen. Terisi eki qabatlı, ústki — epidermadan hám astı shın teri qabatınan ibarat, lekin epidermisi basqa omırtqalılarģa uqsas kóp qabatlılıǵı menen lansetniklerdiń epidermisinen parıq etedi.
Skeleti. Dógerek awızlılardıń skeleti shemirshek hám biriktiriwshi toqıma perdelerden ibarat bolıp, onıń quramında suyek joq. Oq skeleti qalıń biriktiriwshi toqıma perdesi menen oralģan xordadan ibarat. Jup mayda shemirshekler dizbesi xordanıń eki qaptal diywalları boylap qatar jaylasqan. Bul shemirshekler biriktiriwshi toqıma perdesine batıp turadı. Olar arqa mıy jaylasqan kanaldı qaptal tárepinen shegaralaydı hám ústki ayqulaqlar dep ataladı. Minoganiń ústki ayqulaqları omırtqalar murtegi bolıp tabıladı. Miksinalarda bunday ayqulaqlar boimaydi. Bas skeleti júdá jón hám ózine tán dúzilgen bolıp, úsh bólimnen: mıy qutisi, awız aldi voronkasi, vistseral apparat skeletinen ibarat. Mıy qutisi bas mıy hám sezim shólkemlerin qorǵaw etiwshi kapsula esaplanıp, bas miydi qaptal átirapınan hám bólekan ústinen orap alǵan. Mıy qutisi kapsulasiniń túbinde tiykarǵı plastinka bar. Tiykarǵı plastinka qos dánem, serbar keyingi ústki shemirshek formasında mıy qutisidan aldınǵa qaray dawam etedi. Mıy qutisiniń aldınǵı bólegine toq hidlov kapsulasi bekkem turadı. Mıy qutisi keyingi bóleginiń eki janında bir jup esitiw kapsulası ornalasqan. Bular minoga bas skeletiniń aqırǵı bólegin quraydı, sebebi dógerek awızlılarda bas skeletniń jelke bólimi pútkilley rawajlanbaǵan. Visseral skeleti saǵaq qutisinan, saǵaq qutisiniń aldına ornalasqan stil tárizli shemirshek hám kóz astı jayınan ibarat. Stils tárizli shemirshek menen kóz astı jayı forması ózgergen saǵaq ayqulaqları bolıp tabıladı. Saǵaq qutisi toǵız jińishke kese ayqulaqlar hám olardı biriktirip tamshı bóylama tórt jup shemirshekten, sonıń menen birge, júrekti arqa hám qaptal táreplerinen orap alǵan júrek aldı shemirsheginen dúzilgen. Ogiz aldı voronka skeleti tek dógerek awızlılar ushın tán, voronka diywalinı hár tárepten tırewish bir qansha shemirsheklerden ibarat. Bulardan eń tiykarǵısı halqa shemirshek hám til astı shemirshegi bolıp tabıladı. Teńizde jasawshı boyģa jetken minogalarda ót qaltası boladı, uwıldırıq taslaw ushın dáryaǵa kóshken minogalar azıqlanbaģanı ushın olardıń ót qaltası redukciyalanadi. Ót qabıģınıń ishektiń aldınǵı bólegine ashıladı. As qazan astı bezi ishektiń baslanǵısh bólegi diywalina hám bawırǵa batıp turǵan bólek danalar formasında boiadi. Minogalar azıqlanıw ushın oija (balıqtıń) denesine awız voronkası menen jabısıp aladı. Awız voronkasiniń ishindegi shax tárizli elementlı «tisleri»menen oljasina bekkem jabıwıp aladı. Tiliniń ushındaǵı shax tárizli plastinka járdeminde balıq terisi túsedi. Kúshli muskullı tildiń ritmik qısqarıp háreket etiwi sebepli ol qandı soradı. Minogalardıń mayda túrleri hár túrlı omırtqasız haywanlar menen azıqlanadı. Dem alıw sisteması basqa barlıq omırtqalı haywanlardikine keri bolģan dógerek awızlılar saǵaq qaltaları saǵaq jarıqlarında úlkeyip, endodermadan kelip shıqqan.