Ájiniyaz atindaģi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánler fakulteti

II.3. Átirap ortalıqtı qorģawda qorıq jerlerdiń áhmiyet
Ózbekstan Respublikasında toǵay ormanzarlar Ámiwdarya, Sirdarya, Surxondarya Zarafshan, SHirshiq hám Qashqadárya dáryalarınıń tómen bólegi oypatlıqlarında ensiz qayıs bolıp tarqalǵan (1973). 70-jıllarǵa kelip Badaytoģay aymaǵınıń Ámiwdarya eteklerinde toǵayzar eń kóp saqlanıp qalǵan aymaq ekenligin kórsetip ótiw kerek. Ol jaǵdayda toǵayzarģa tán bolǵan haywanat hám ósimliklerdiń barlıq ózgeshelikli túrleri ámeldegi bolǵan. Áne solardıń hámmesi Qaraqalpaqstan Respublikasında birden-bir qorıq jer júzege keliw etiliwine jay jarattı. «Baday-toǵay» Mámleket qorıq jeri Ózbekstan húkimetiniń 1971 jıl 26 apreldegi buyrıģına tiykarlanıp tábiyiy toǵayzarlar jáne onıń haywanot dúnyasın saqlap qalıw maqsetinde júzege keliw etilgen.
Búgingi kúnde «Baday-toǵay» qorıq jeri maydanı 6462 ge maydandı quraydı. Jaylasıw ornı hám shegarası. Qorıq jer Ámiwdarya oń jaǵaında Sultanuvays dizbesi jan oypatında Qaraqalpaqstannıń Beruniy rayonında jaylasqan bolıp, Ózbekstan Respublikası Awıl hám suw xojalıǵı ministrliginiń Orman xojalıǵı Bas basqarması janındaǵı Qorıqxanalar hám milliy baǵlar hám de ańshılıq xojalıqları basqarması ıqtıyarına kiredi. Ósimliklerdi qorǵaw Ózbekstan aymaǵında shól, bálent jerler, taw aldı, taw hám biyik taw biyiklik regionları ósimlik oramı tarqalǵan. Respublika aymaǵında 4100 den artıq ósimlik túri bolıp, sonnan 577 i dárilik, 103 i boyawlı hám 560 tasi efir maylı. Ósimliklerdiń 10 -12% qáwipsizlikke mútáj. Bunnan tısqarı mámlekette, atap aytqanda. Aral boyinda tábiyattı qorǵaw maqsetinde bóget ormanları qurıw dawam etpekte. Bunnan 40 - 45 jıl burın tegisliktegi dárya hám saylar qayırları talay tıǵız toǵay hám qamıszarlar menen oralǵan bolıp, toǵaylarda turang'il, tal, jiyde, jıńǵıl sıyaqlı terek hám putalar qalıń ósedi.
JUWMAQLAW
Juwmaq etip aytsaq, sonı atap ótiw múmkin, Ózbekstanda tábiyiy sharayattı túp jaǵdayında saqlap qalıw jáne onı qorǵaw jumısları Ózbekstannıń ǵárezsizlik jıllarından baslap jedel alıp barılmaqta. Bul birinshi náwbette Ózbekstannıń Mámleket siyasatın tuwrı júritiliwi menen anıqlama bernsa, ekinshi náwbette mámleketimizde jasawshı xalıqtıń ana tábiyaattı áyyemginen ardaqlap keliwinde bolıp tabıladı. Bul jaǵday hátte xalqımızdıń úrp-ádet hám dástúrlerinede de ayqın kórinisin kórsetip turadı. Ásirese, Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskem soń, tábiyaattı asıraw jáne onı qorǵaw jumısların mámleket siyasatı dárejesine kóterdi. Buǵan baylanıslı keń kólemli reformalar aparıp atır. Tábiyaattı qorǵawǵa tiyisli júdá kóplab nızam hám qararlar, huqıqıy normativ hújjetler qabıl etilgen. Mámleketimizde qorıq jerlerdiń dúziliwi hám olarǵa tiykarlanǵan halda bólek qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlardıń shólkemlestirilip, kengatirilishi Respublikamız aymaǵı tábiyaatın qorǵawda kútá úlken orınǵa iye.
Qorıq jerlerden tısqarı milliy baǵlar, buyırtpaxanalar hám sol sıyaqlı aymaqlar tiykarlanıp qorıq jerlerge tiykarlanǵan halda alıp barılmaqta. Usınıń sebepinen mámleketimizde qorıq jerlerdi rawajlandırıw hám keńeytiw tábiyaattı qáwipsizlik qılıw daǵı orınlanıwı shárt bolǵan tiykarǵı iskerlik bolıp tabıladı.