Ájiniyaz atindaģi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánler fakulteti

II. TIYKARǴI BÓLIM
II.1 Ózbekstanda shólkemlestirilgen qorıqxanalar
Qorıq jerler mámlekettiń qáwipsizlik etiletuǵın aymaqları sistemasın 10 % in quraydı. Milliy parklar jaqın jıllarda quraģan, 1976 jılda Ugom CHotqol milliy parkin shólkemlestiriw menen Miliy parklar qáwipsizlik qılınıp atırǵan jámi aymaqtıń 30% in quraydı. Mámleket qáwipsizlik aymaqların 39% in quraydı. Qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlar sisteması Ózbekstan wálayatları hám tábiyiy ekologiyalıq zonalar boyınsha asa tegis emes jaylasqan. Olardıń tiykarǵı bólegi Tashkent wálayatına tuwrı keledi. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw zárúr, qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqlar regionlardıń ulıwma rawajlanıw strategiyasınıń elementine aylanbaǵan. Olardıń ulıwma maydanı normativliklerden 3-6 ret kam bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, biosferanıń óz-ózin qayta tiklew hám tákirar islep shıǵarıw ózgesheliklerin saqlap qalıw ushın mámleketler aymaǵınıń 10% ten 25 % ge shekem qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlarǵa aylandırıw kerek. Qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqlar hár qanday mámleket aymaǵın 10 % ten 25 % ge shekem bólegin uyımlastırıwı kerek. Ózbekstanda túrli dárejede qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqlardıń ulıwma maydanı 20,6 mıń km² in quraydı. Qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqlar : biotúrlilikti saqlap qalıw, tábiyiy ekotizmni asıraw, joǵalıp ketiwi qawpi bolǵan, ósimlik hám haywanat dunyasın kóbeytiw, túrli rejimde iskerlik kórsetetuǵın aymaqlıq rekreatsiya sistemaların qurıw, tábiyat ekologiyalıq koridorların qurıw sıyaqlı wazıypalardı óz aldına maqset etip aladı. Dúnyada qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlardıń sanı 20 mıńnan kóbirek bolıp tabıladı.
Ózbekstan ǵárezsizlikke erisken soń, tábiyat qáwipsizligi máselelerin jedel hám úlken juwapkershilik menen sheshiwde jańa basqısh baslandı. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasında «Puqaralar átirap tábiyiy ortalıqqa ıqtıyatlıq munasábette bolıwǵa minnetli» (50- statya ), «Jer, jer astı baylıqları, suw, ósimlik hám haywanat dúnyası hámde taǵı basqa tábiyiy rezervler ulıwma milliy baylıq bolıp tabıladı, olardan aqılǵa say paydalanıw zárúr hám olar mámleket qáwipsizligi» (55- statya ) dep bekkemlenip qoyılǵan. Házirde Ózbekstannıń átirap ortalıq hám tábiyaat baylıqlarınan paydalanıw hám de olardı qorǵawǵa tiyisli nızamshılıģı 80 ge jaqın nızam hám qararlardı óz ishine aladı. Turaqlı rawajlanıwdıń milliy strategiyası hám átirap ortalıqtı qorǵaw háreketiniń milliy jobası islep shıǵıldı hám qabıllandı, sonıń menen birge, shólge qarsı gúres háreketleri milliy jobası da tayarlanǵan. Keleside geoekologik máseleler húkimettiń turaqlı qadaǵalawı astında : buǵan baylanıslı dáslepki tabıslar qolǵa kiritilip atır, awıl xojalıǵı jerlerinen barǵan sayın aqılǵa say paydalanılıp atır, átirap ortalıq jaǵdayı kóp qala hám regionlarda jaqsılanıp atır, qazilma baylıqlardı nabıt etiwge shek qóyılıp atır. 1991 jılda «Ekosan» xalıq aralıq ekologiya hám salamatlıq fondı islengen. Bul fond Ózbekstan hám ulıwma, pútkil Oraylıq Aziya regioni geoekologik jaǵdayın jaqsılawǵa, átirap ortalıqtı qorǵawǵa, xalıqtıń salamatlıǵın qorǵaw hám saw awladti saqlap qalıwǵa qaratılǵan programma hám joybarlardı ámelge asıradı. Tábiyattıń kem ushraytuǵın, dıqqatqa iye obyektlerin úńgirler, ájayıp formalı jar taslar, jıralar, sarqıramalar, jer qatlamları ashılıp qalǵan jaylar, ayrıqsha bulaqlar, úlken jaslı terekler kiritiledi. Tábiyattıń bunday obyektleri ilimiy, rekreatsiya, turizm, sayaxat maqsetlerinde úyreniledi hám qáwipsizlik etiledi. Tábiyattıń gózzal, reńli hawa hám suwı tap-taza, tábiyaatı shıpalı landshaftları da arnawlı qáwipsizlik etiledi. Sebebi bunday landshaftlardı hasıl jaǵdayında saqlap qalıp, qorǵaw, olardaǵı tábiyiy processler hám ekologiyalıq teń salmaqlılıqtıń waqıt dawamındaǵı nızamlı ózgerislerin izertlew tárepinen de zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Ózbekstan Respublikası Tábiyattı qorǵaw mámleket komiteti respublika aymaǵında 400 den artıq tábiyaat esteligin esapqa alǵan. Bulardan 80 ge jaqinı jansız tábiyat estelikleri bolıp tabıladı. Jansız tábiyat estelikleri arasında túrme-túr karst relefi formaları, sonday-aq, arxeologik áhmiyetke iye bolǵan úńgirler, sonıń menen birge kemde-kem ushraytuǵın bulaqlar, sarqıramalar, ilimiy tárepten úlken áhmiyetke iye bolǵan jar taslar hám geologik ashılmalardi qorǵaw zárúrli wazıypalardan esaplanadı. Áyyemgi shınar, Boysundaģı Chorchinar, adamlardıń áyyemgi áwladi tabılǵan Tesiktas ģari, Xojakenttegi biyiklikke sızılǵan súwretler, Shınar, Ámir Temur g'ori, Qirqqiz, Adamtosh, «Dinazavrlar jańa» jar tasları hám basqalar usılar sıyaqlı, olardıń ayrıqsha, tilsimli hám ıshqı ketkenkor tábiyat kórinisileri saldamlı qáwipsizlikke mútáj bolıp tabıladı.
Ózbekstannıń qorıq jerlerinde alıp barılǵan hám alıp barılıp atırǵan jumıslar kólemi júdá keń, áyne waqıtta júdá aktual esaplanadı. Usınıń menen birge alıp barılıp atırǵan izertlewler aldınǵı izertlewlerdi mazmunan dawamı bolıp, tiykarlanıp bir maqsetke, yaǵnıy tábiyattı qorǵawǵa qaratılǵan.
Qorıq jerlerde jedel alıp barılıp atırǵan izertlew hám ilimiy tekseriw jumısları nátiyjesinde qorıq jerler maydanı keńeytirilip, bólek qáwipsizlik etiletuǵın hám de izertlew oraylarına aylantırılǵan aymaqlar shólkemlestirilip kelinip atır. Bunday jaǵdaydı derlik barlıq qorıq jerler negizinde kóriwimiz múmkin. Mısalı, 1988 jılda qorıq jerde Zarafshan qırǵawılın jasalma kóbeytiw maqsetinde qırǵawıl kitapxanası qurıldı. Tábiyatta tóplanǵan máyeklerdi inkubatsiya qılıw, polapanlardi shıǵarıw, tábiyattaǵı palapanlardı tutıw hám keyinirek volerlarda ósiriw, awqatlantırıw ratsionlarin hám inkubatsiya tártiplerin islep shıǵıw hám taǵı basqalar boyınsha jumıslar jolǵa qoyıldı. Biraq tájiriybe tabıslı ótpedi hám palapanların úlken qusqa deyin óstirip bolmadı, máyekten shıqqan palapanlar bir neshe hápteden keyin qaytıs boladı. Sonnan kelip shıǵıp, 1990 jıl baslarında bul jumısqa shek qoyıldı. 1992 jılda qırǵawıldı úyreniw jumısların qayta tiklewge qarar etildi hám ITK Basqarmasınıń «Zarafshan qirģawilin pitomnik sharayatında jasalma kóbeytiw» teması tastıyıqlandi. 2006 jılda ush volerda 8 qushdan ibarat 3 shańaraq (3 qoraz hám 5 tawıq ) boqildi. Materiallıq-texnikalıq támiynattıń emesligi, qorıq jerde elektr energiyasınıń úzliksiz joq ekenligi, tolıqqonli azıq bazasınıń jeterli emesligi izertlew jumısların dawam ettiriwdi qıyınlaspaqta.
Qorıq jerde 2000 jılda shólkemlestirilgen hám joqarı dárejede úskenelestirilgen tábiyat muzeyi xızmet etedi. Ol jaǵdayda qorıqxananıń úsh tiykarǵı ekosistemasi: toǵayzar, suw qasındaǵı hám taw aldi ekosistemalari kórsetiw etiledi. Bunnan tısqarı «Zarafshan qorıq jeri shıbın-shirkeyleri» vitrinalari bar. Hár jılı 900 danaǵa shekem adamģa muzeyge keledi. Qorıq jer aymaǵında 2 ilimiy ekologik marshrut ámeldegi: Bul sıyaqlı izertlew jumısları tegislik regioninde jaylasqan qorıq jerlerde de islengen bolıp, izertlewler izbe-iz dawam ettirilip atır. Mısalı, Bodayto'qayqo'riqxonasi aymaǵında da izertlew jumısları keń kólemde islengen.
Qorıq jer ótken zamanında toǵaylar balıqshılıq inventarları hám shirimeytuģın keń bolıp tabıladı talasinan torlardı tayarlaytuǵın arnawlı derek edi. Ken bolıp tabıladı talasınıń joqarı sapaǵa iye ekenligi áyyemginen Amiwdarya hám Sirdarya tómen bóleginde jasaǵan xalıqlardan málim edi (Dunin-Barkovsiy, 1941 y.) keń bolıp tabıladı, ilimiy tanısıw 1865 jılǵa barıp taqaladı. Sol waqıtta I. G. Barshov birinshi ret Aral-Kaspiy úlkesiniń botanika boyınsha maqalalarında dáliller alıp kelgen (I. G. Barshov, «Aral-Kaspiy úlkesiniń botanik geografiyası ushın maqalalar». Pánler akademiyasınıń 1865 jil). 1893-1894 jıllarda Mámleket qaǵazların tayarlaw ekspediciyasınıń Rossiya sınaq bóliminde ótkerilgen tájiriybe kendirdan etilgen qaǵaz joqarı sapalı bolıp, pul belgilerin islep shıǵarıw ushın jaramlı ekenligin kórsetdi. 1894 jılda pul qaǵazların shıǵarıw maqsetinde talshıq tayarlaw ushın Turkistan úlkesine ekspediciya shólkemlestirildi. Ekspediciya 40. 000 pud keń bolıp tabıladı talasin tayarlawı kerek edi, lekin laboratoriyada sınaq ushın kishi kólemde keltiriw menen sheklenildi. Úlken kólemde alıp keliw ekonomikalıq tárepten ózin aqlamadı hám kendirden paydalanıw máselesi biykar etildi. Ámiwdarya tómen bóleginen orın alǵan «Baday-Toǵay» haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmat 1927 jılda Zaktregerdiń «Ámiwdarya tómen aǵımı toǵayzarlari» Ózbekstanda birinshi qorıq jer 1926 jılda Zamin rayonınıń Jizzaq orman xojalıǵına qarawlı Kólsay hám Ģoralashsay háwizlerinde «Ģoralash» taw-arsha aǵashı qorıq jeri atı menen shólkemlestirildi. Lekin qorıq jer 1930 jılǵa kelip tamamlanılıp, onıń aymaǵı qoyanshılıq sovxozına qosıp berildi. Qoyanshılıq sovxozı da óz iskerligin 1933 jılǵa kelip toqtadı. 1933 jılda «Ģoralash» taw-arsha aǵashı qorıq jeri qayta tiklendi. 1951 jılǵa kelip «Ģoralash» qorıq jeri biykar etildi. Ózbekstan Húkimetiniń 1959 jıl 20 iyundaǵı kórsetpesine kóre, 1960 jılda «Ģoralash» taw-arsha aǵashı qorıq jeri Zomin taw-orman qorıq jeri atı menen qayta tiklendi.
Respublikada ekinshi qorıq jer 1947 jılı dúzilgen Chotqol taw-orman qoriqxonasi bolıp tabıladı. 1970 jıldan baslap Ózbekstanda qorıq jerler tashkil etiliwine bólek itibar berile baslandı. Sol waqıtta Respublikada bar-joģi 3 qorıq jer (Zomin, Chotqol, Payǵambarorol) bolıp, olardıń maydanı 49, 3 mıń gektardı quraydi. Házir Ózbekstanda ulıwma maydanı 490 mıń gektardı shólkemlestirgen 9 qorıq jer bar. atlı qollanbasında ushraydı. Ózbekstandaǵı ámeldegi qorıq jerlerdiń jaylasıw ornı hám aymaq boyınsha tarqalıw 1993 jılda « Arnawlı qáwipsizlik etiletuǵın aymaqlar tuwrısında» nızam qabıllandı. Ol jaǵdayda bunday aymaqlardı anıqlaw, olardı tártipke salıw, qorǵaw nızam - qaǵıydaları belgilengen. Ósimlik hám haywanat dúnyasın qorǵaw, olardıń kemde-kem ushraytuǵın hám tawsilip baratırǵan túrlerin saqlap qalıwda, sanın kóbeytiwde qorıq jer, milliy baǵ hám buyırtpa qorıq jerler áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Ózbekstanda qorǵalatuǵın jerlerdiń ulıwma maydanı 2 mln.gektardan artıq. Mámlekette 9 qorıq jer bolıp, 5 tasi - tawlıq regionda 2 tasi - dárya qayırındaǵı toǵayda hám 1 tasi shól landshaftlarında jaylasqan. Bular CHotqol taw-orman, Zomin, Nurota, Zarafshon, Hisor, Surxondaryo, Kitap sıyaqlı qorıq jerler taw regionine, Qızılqum hám Bodaytóqay tegislik regioni qorıq jerleri bolıp tabıladı. Bul qorıq jerlerde bioekologik izertlewler alıp barıladı.
Xisor mámleket qorıq jeri Ózbekstan Ministrler Keńesi 09. 09. 1983 jıldaǵı 521-sanlı sheshimine muwapıq Qızılsuw hám Miroqi mámleket qorıq jerleriniń qosılıwı nátiyjesinde islengen. Xisor mámleket qorıq jeri Ózbekstanda eń iri qorıq jer bolıp, 80986 ǵa maydandı iyeleydi. Qorǵaw rejimin engiziw Qızılsuw mámleket qorıq jeri tárepinen 1974 jılda Xisar taw dizbesiniń qubla bólegindegi 30094 ke maydanda baslanǵan. 1975 jılda arqairoqda Miroqi qorıq jeri qurılģan. Xisar mámleket qorıq jeri Ózbekstan Respublikası Tábiyattı qorǵaw mámleket komiteti ıqtıyarında bolıp, tábiyaattı qorǵaw ilimiy-izertlew shólkemi esaplanadı.
Ósimlikler dúnyası - Xisar qorıq jeri tap Áyyemgi Ortayer teńiz patshaxligi qarawındaǵı Iran -Turan wálayatınıń Awģan -Turkistan geobotanik provinsiyasi Batıs Xisar okrugina kiredi. Bul jerde tek joqarı poyas ósimlikleri berilgeni hám taw etekleri kórsetilmegenligii sebepli, okrugti qamtıp alǵan barlıq ósimlikler hártúrliligı keltirilmegen. Birpara esaplarǵa joqarı ósimliklerdiń ulıwma sanı 800-900 den kem emes. Bunda Orta Aziya taw ósimlikleriniń tán belgileri talay keń kózge taslanadı. Qorıq jer quramalı gúlli (Compositae), dukkakliler (Lequminosae), krestgullilar (Cruciferae), kóplegen masaqlılar, (Gramineae), qasnaqgulliler (Umbelliferae) hám labgullilar (Labiatae) ra bay.
Dukkakliler ishinde kópsonli astragallar (Astragalus) orınlı bolıp tabıladı, Olardıń 70 túri tabılǵan, bunıń ústine olardıń 6 i Batıs Xisorda, 2 tasi tek Xisar qorıq jerinde ushraydı.
Haywanat dúnyası. Palearktika shegarasındaǵı Orta Aziya ǵárezsiz zoogeografik Orta Aziya Tawlari wálayatın quraydı. Arqası -Batıs Xisar onıń tómendegi eki uchastkası tutasqan jerde jaylasqan : Batıs -Tyanshan hám Tadjikistan. Orta Aziya tawlıları basqa rayonlarındaǵı sıyaqlı Qubla - Batıs Xisarda palsarkgik fauna elementleri áyyemgi Orta jer teńizi, Iran -Turan, Orta Aziya, sonıń menen birge, talay qubla hindu-ximoloy hám arqa - Aziyanikine sáykes keledi. Aymaq haywanat dúnyası kem úyrenilgen. Lekin, berilgen maǵlıwmatlarǵa kóre omırtqalılardıń 268 túri esapqa alınǵan. Qorıq jer suw háwizlerinde eki qıylı balıq, 19 túrdegi qurǵaqlıq hám suwda jasawshı hám sudralib juretuǵın jonzotlar, Zamin taw-arsha aǵashı qorıq jeri Ózbekstandaǵı eń eski qorıq jerlerden biri bolıp, onıń qurılıw tariyxı málim qızıǵıwshılıq oyatadi, sol birpara tariyxıy dálilleri anıqlıq kirgiziwdi talap etedi. Birinshiden, kópshilik qorıq jer 1926 jılda islengen dep esaplaydı jáne bul maǵlıwmat waqıtlı baspasózde búgingi kunga shekem de tilge alınadı. Biraq arxiv hújjetlerine názer taslansa, hámmesi jaqtılasadı. Sonday qilip, L 1926 jılda Bilimlendiriw komissarlıģınıń Akademikalıq orayında kórsetiliwishe, Zamin orman atız ósimligi 200-800 jıllıq jastaǵı arsha aǵashızarlardı qorǵaw maqsetinde qorıq jer qurılıwı haqqındaǵı másele kórilgen. Tereklerdiń ortasha diametri 7-8 vershok (4, 4 sm ga tent uzınlıq ólshewi), ortasha biyikligi 12 arshın (0, 71 m ga teń uzınlıq ólshewi). Bul erda arsha aǵashı terekleri kem kesilgen hám órtke dus kelgenligi sebepli Zamin orman atız háwlisi bolajaq qorıq jer maydanı ushın ılayıq dep tapildi. Mólsherlengen aymaqtı izertlew qılıw ushın prof. v. P. Drobova, N. E. Starobogatova hám de Samarqant wálayat ormanshılıq hám tábiyaattı qorǵaw bólimi wákili qatnasıwında úsh kisiden ibarat ekspediciya qurildi. 1926 -1927 jıllarda Ģoralashsay jerleri qorıq jer ushın ajıratıp berildi, 1928 jıl 5 iyunda Sovetlarning Oraylıq ijroiya komiteti hám Xalıq komissarlar Soveti tómendegi mazmundaģı Qarardı qabılladı :
Ózbekstanıń 1975 jıldıń 4 dekabrindegi №530 sheshimi tiykarında islengen. Usı qorıq jerdi shólkemlestirwden maqset mınada, Ózbekstandaǵı bul Mámleket qorıq jerinde ań qılıwdı qadaǵan etiw, ósimliklerdi qadaǵalaw astında bolıwın támiyinlew, ol erda ushraytuǵın Xalıq aralıq Qızıl Kitapqa hám Ózbekstan Respubpikasi Qızıl Kitabına kiritilgen siyrek ushırasatuǵın endemik Seversov qoyınıń kem ushraytuǵın populyasiyasin saqlap qalıw jáne onı kóbeytiw ibarat hám de qorıq jer jańģaq turparin saqlap qosıw maqsetinde islengen. Qorıq jer shólkemlesken baslanǵısh dáwirde onıń maydanı 22537 ge maydandı iyelegen edi. Onıń dáslepki maydanı 1976 hám 1987 jıllarda wálayatlar aralıq shegaralar hám qorıq jer shegarasındaǵı orman qurılısları bir neshe márte ózgerdi. 1979 jılda qorıq jer ıqtiyarına rásmiy 22138 ge er maydanı tapsırıldı. 1990 jılda 4386 ǵa er orman xojalıǵına berilgenligi sebepli qorıq jer maydanı 17752 ge ge shekem qısqardı. 1986 jılda qorıq jerde 15322 ge maydanda qorǵaw zonası úyrenildi. Surxon mámleket qorıqxanası Surxon mámleket qorıqxanası burınǵı ÓzSSR Ministrler Sovetiniń 1989 jıldıń 8 sentyabrde «Muxrfazani kúsheytiw hám siyrek ushırasatuǵın hámde joǵalıp baratırǵan haywanlar hám ósimlikler túrlerin, arsha aǵashılı ormanlardı saqlaw» maqsetinde qabıl etilgen buyrıǵı tiykarında shólkemlesken.
Surxon Mámleket qorıq jeri Surxondaryo wálayatı SHerabad rayonınıń arqa shıģısında jaylasqan eki uchastka : Aral-Paygambar hám Kohitań taw dizbeleriniń arqa qıyalarınan ibarat. Ulıwma maydanı 3092 ge ni quraydı Aral - Paygambar uchastkası qorıqxana retinde 1971 jılda oypatlıq -toǵaylı ekosistemasi hámde TMXI hám Ózbekstan Respublikası Qızıl kitabına kiritilgen Buxara buǵısın saqlaw maqsetinde qurılģan Ózbekstanda tegislik regioninda Baday - toǵay hám Qızılqum qorıq jerlerin jaylasqan. Olardıń tábiyiy sharayatı hám baylıqları taw regioni qorıq jerlerinen parıq qılsada, Ózbekstanda tábiyiy sharayatı hám tábiyǵıy baylıqları menen kútá úlken áhmiyetke iye.
Boday-toǵay qorıq jeri. Ótken ásirdiń 60 -jıllarında Ámiwdarya suwı quyilıwınıń toqtap qalıwı hám toǵayzarlardan paydalanıw keńeygen áqibetinde bul ormanzarlar hám haywanlardıń jasaw jayları keskin qısqardı. Toǵay pánjezarlari birden-bir jasaw jayı bolǵan Buxara buǵılarınıń pútkilley qirilip ketiw qáwipi tuwıldı.
Keyingi jıllarda bóget, suw bazaları hám kanallar qurılısı háwij alıp, dárya hám de say suwi keskin azayıwı, sizot suwi júzesi barǵan sayın azayıp, olardıń minerallasıwi hám shorlıǵı artpaqtası nátiyjesinde bul toǵaylardıń úlken bólim quridi (ásirese, tómen Ámiwdaryada ) Respublika jaylawlarınıń házirgi jaǵdayı da talay uwayımlı bolıp tabıladı. Bulardıń tiykarǵı sebepleri - jaylawlardan nadurıs paydalanıw, taw aldı hám shala shól zonasındaǵı úlken-úlken maydanlardıń negizsiz túrde aydalip, eginler egilgenligi, shólde - saksewil, tawlarda arsha aǵashı sıyaqlı qımbat bahalı terek hám puta ósimlikleriniń kóplegen kesilip ketkenligi, jaylawda qoy, buyım bagıw normaına ámel etpeslik, jańa jerlerdiń ózlestiriliwi, shól zonasında jańa-jańa qala hám jollar qurılıp, jańa kánler jumısqa túsirilgenligi bolıp tabıladı.
Ózbekstannıń orman fondı, tiykarlanıp, taw ormanlarınan ibarat bolıp, tábiyaattı qorǵawda zárúrli áhmiyetke iye. Olar ájayıp tábiyiy tábiyat kórinisi, ayriqsha saw mikroklimat jaratadı, suwdı saqlaydı hám topıraqtı erroziyadan asıraydı, átirap ortalıqtıń sanitariya -gigiena jaǵdayın jaqsılaydı. Ormanlar respublika maydanınıń 5, 1% ini quraydı. Keyingi 30 -35 jıl dawamında ekologiyalıq jaǵdaydıń jamanlashuvi sebepli Ózbekstan «Qizil kitapi»na 147 ósimlik shańaraǵı kirgizildi. Bulardıń kópi qımbat bahalı dárilik ósimlikler bolıp tabıladı. Respublikamızda 1997 jılda «Ósimlik dúnyasın qorǵaw hám odan paydalanıw haqqında» nızam qabıllandı.