Ájiniyaz atindaǵi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánler fakulteti zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

I.QISQISHBAQA TÁRIZLILER KLASI- CRUSTACEA
1.1. Qısqıshbaqa tárizlilerge ulıwma sıpatlama
Bul kishi tip ózine teńiz qisqishbaqa tárizliler klasın alıp onıń xarakteristikaına tuwrı keledi.
Bul kishi tip saǵaq menen dem alıwshı kópshilik saw buwınlardı ózine aladı, tek ayrımları teńayaqlilar qurǵaqlıqta jasasada saǵaq penen dem alıwın saqlaydı. Kóbisinde saǵaq joǵalıp denesi menen dem aladı. Saǵaq penen dem alıwshılardıń bası bas ósimtesinen (akrondan ) ibarat ol jaǵdayda kóz hár qaysısı jup ósimshesine iye 5 sigmentten ibarat. Birinshi juptan basqasınıń hámmesi formasın ózgertirgen ayaqlar bolib esaplanadı.
Aldınǵı eń sigmentniń ósimsheleri sezim aǵzalarınıń, kem ushraytuǵın háreket qılıw aǵzalarınıń wazıypaların atqarsa, qalǵanları awqattı maydalaw, seziw wazıypasın atqarıp awızdıń janında hám arqasında jaylasadı. Bas buwınları az-kóp birikken boladı:
Ayırıw aǵzaları formasın ózgertirgen metanemfridiya bolıp buqınayaqlilardan ayırmashılıǵı bir jup (kem ushraytuǵın 2 jup) bolıp bas ósimshesiniń ekinshi yamasa aqırǵı tiykarında ashıladı. Olar tómendegi teńiz qisqishbaqa tárizliler kishi klasına ajiraladi. Jaqın waqıtqa shekem japıraq ayaqlılardı, jaq ayaqlılardı taǵı rakushkalilardi tómengi teńiz qısqıshbaqa tárizliler kishi klasına biriktirip keldi. Házir múmkin emes sebebi bulardıń kelip shıǵıwı hár túrlı.
Teńiz qısqıshbaqa tárizliler klasınıń xarakteristikası -teńiz qısqıshbaqa tárizliler teńiz hám dushshı suwda kóp tarqalǵan hám hár túrlı tereńlikte (11 km) de jasaydı. Olardıń kóbisi erkin jasap karp balıqlarida parazitlik etetuǵın Mısalı : (Ergasilus sibddi, Lampoglena pulchella) túrleri ha'm bar. Bazi birleri qurǵaqlıqta jasaydı. Házir olardıń 2000 den artıq túri málum. Úlkenligi 60 -80 sm ge shekem jetedi (langust hám omarlar).


1.2. Qısqıshbaqa tárizlilerdiń sırtqı hám ishki dúzilisi.
Rossiya arqa bólegi mısalı Arqa Qazaqstannıń áste aǵar dáryalarında ushıraydı. Úlkenligi 8-15sm. Ayaqları 19 jup. Aldıńǵı 1-jubında qısqıshları bar. Qısqıshbaqa tárizliler 30000ǵa jaqın túri bar. Qısqıshbaqalar denesi xitin qabıq penen qaplanǵan. Xitin qabıǵı onıń denesin sırtqı ortalıq tásirinen qorǵaydı. Dene ushın sırtqı skelet wazıypasın atqaradı. Oǵan ishki organlardıń bulshıq etleri ayaqları kelip birigedi. Qısqıshbaqanıń denesi bas (6 buwın), kókirek (8 buwın), qarın (7 buwın). Basınıń aldıńǵı bóliminde ushlı rostrum ósimtesi, kókirektiń qarın tárepinde kókirek ayaqları jaylasqan. Saǵaqlar sol ayaqlardıń ústingi tárepinen ósip shıǵadı.
Basınıń aldınǵı tárepinde jaylasqan bir juptan uzın hám kelte murtlar iyis biliw hám seziw organları esaplanadı. Awız tesigin úsh jup jaq ayaqlar orap turadı. Bas kókirektiń keyingi bóliminde 8 jup ósimteler bar. Olardan 3 jubı jaq ayaqlar bolıp azıqdı uslap awızǵa júrgiziw hám saǵaqlarǵa suwdı aydaw wazıypasın atqaradı. Qalǵan 5 jubınan birinshi jubı qısqıshqa aylanǵan keyingi tórt jubı haqıyqıy júriw ayaqları esaplanadı.
Qarın bólimi háreketsheń ayırım buwınlardan ibarat bolıp onıń aqırǵı buwını japıraq tárizli ayaqlar menen birikken halda aqırǵı háreket organı selomdı payda etedi. Basda eki jup murtları bar, biri antenulla. Basında bir jup jaq ayaqlılar hám úsh jup úlken ayaqları (saǵaqlar) jaylasqan. Bes jup kókirek ayaqları júriw ushın xızmet etedi. Sodan úshewi tiykarınan birewi qısqıshlı ósimteler bar. Bul awqattı uslaw ushın xızmet etedi. Qarındaǵı hámme ayaqları eki ayrı yaǵnıy ishki endopolit hám sırtqı ektopodit shaqalarǵa iye. Terisi gipoderma tipindegi epiteliyadan dúzilgen. Gipoderma xitindi jetistiredi.
As sińiriw organlarınıń aldınǵı bólimi awızdan baslanǵan kelte qızıl óńesh menen birikken úlken asqazannan ibarat. Asqazannıń ishki diywalı xitin menen qaplanǵan eki bólimge bólingen. Onıń aldinǵı bóliminde xitinlasqan úlken ósimteler “asqazan tisleri” jaylasqan.

1-súwret. Dárya shayanınıń sırtqı kórinisi.

Asqazan terige birikken arnawlı bulshıq etler járdemge háreketke kelgennen soń sol tisler azıqtı tolıq ezip, maydalap beredi. Soń jaqsı maydalanǵan azıq orta ishekke ótedi. Orta ishek kelte, onıń astı beti, qaptal hám ústki táreplerine bir qansha nay sisteması ashılǵan. Orta ishek hám onıń sol naylarında azıq tolıq sińiriw bolıp denege tarqaladı. Orta ishektiń bul nayshalar sisteması sırtdan bir pútin sarǵısh organ formasında kórinedi (onı aldın “bawır” dep ataladı.) Qarın arqalı ótken uzın arqa ishek hám xitin menen qaplanıp, aqırǵı buwınǵa ashılǵan. Ol sińbey qalǵan zatlardı shıǵarıwǵa xızmet etedi.

Qısqıshbaqa qabıq taslaǵanda jaqlar, jaq ayaqlar hám basqa sırtqı ortalıq organları menen bir qatarda asqazan “tisleri” hám túsip qaladı. Bul jaǵdayda taza “tisler” shıǵaman degenshe awqatsız qaladı.
Bólip shıǵarıw organı basda jaylasqan bir jup búyreklerden hám olardıń nayshalar sistemasınan dúzilgen. Búyrektiń tiykarǵı bólimi selomik shar bolıp, olar uzın hám búklengen quramalı nayǵa tutasqan. Nayshalardıń ushı sidik sharına olar eki jup murtlardıń astında sırtqa ashılǵan. Sonıń ushında usı bólip shıǵarıw sistemasi ayırım waqıtları “antenna bezleri” yamasa “antenna búyrekleri” dep te ataladı. Bulardan basqa taǵı bólip shıǵarıw processinde dene boslıǵında suyıqlıqlardıń bólip shıǵarıwı ayırıqsha rol oynaydı.

2-súwret. Qısqıshbaqalardıń ishki dúzilisi.

Qan aylanıw sisteması. Qısqıshbaqalardıń basqa buwın ayaqlılarǵa qaraǵanda birqansha jaqsı rawajlanǵan. Arqa ishektiń ústki tárepinde arnawlı sinus boslıǵında úlken júrek jaylasqan. Júrekte úsh jup tesiksheler bar; bular sinus boslıǵınan ótken arteriya qanı júrektiń ishine ótkiziwge xızmet etedi. Júrekten 5 arteriya oq tamırlar ajıralıp bulardıń úshewi bas tárepine birewi quyrıqqa jáne birewi qarın tárepke jóneltirilgen. Sonǵı tamır óz náwbetinde qarın tárepinen denesine sozılǵan hám ayaqlarǵa baratuǵın tamırlardı payda etedi. Júrektiń qısqarıwı menen ondaǵı arterial (oksidlengen) qan sol tamırlar hám lakunlar arqalı denege tarqaydı. Toqımalarda payda bolǵan CO2 li venoz qanı basqa arnawlı tamırlar arqalı saǵaqlarǵa, oksidlenip júrek aldı sinusına toplanadı hám qan aylanıw shınjırı payda boladı hám tákirarlanıp turadı. Qan aylanıw sisteması ashıq.

Jınısıy organlar. Erkek qısqıshbaqalarda bir (negizi 1 juptan rawajlanǵan) úlken tuqımlıq bolıp, ol uzın tuqım jolı menen tutasqan. Bular hámmesi kókirek bóliminde jaylasqan. Tuqım jolınıń nayshaları aqırǵı kókirek ayaǵınıń astına ashılǵan. Olardıń disk tárizli spermatozoidlar tuqım jolında toplanıp, sırtqa shıǵıwı menen birinshi jup qarınsha ayaqları (qosılıw organı) járdeminde qabıqqa oraladı. Bunday arnawlı qabıqqa oralǵan spermatozoidlardı SPERMATOFORA dep ataladı. Erkekler qosılıw waqtında sol dúzilistegi urǵashınıń qarın ayaqlarına ildirip qoyadı. Urǵashılardaǵı máyeklik jánede úlkenirek bolıp olda kókirek boslıǵında jaylasqan. Máyeklik bir jup kelte máyek jolı menen tutasıp olar óz náwbetinde otasha kókirek ayaǵınıń astına ashılǵan.
Darya qısqıshbaqaları tuqımınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı urǵashı qısqıshbaqanıń qarınsha bóliminde, qarınsha ayaqlarınıń aralıǵında boladı. Máyegi jetilgen urǵashı arnawlı shılımshıq zat ajıratıp shıǵaradı. Qarınshanıń pútin artqı bólimi toldırılǵan shılımshıq zat ishine bir neshe júz máyek qoyadı. Bul waqıtta shılımshıq zat tásirinde erkeklerden alınǵan spermatofora qabıǵı erip onnan ajıralıp shıǵıwshı spermatozoidlar máyekti tuqımlandıradı. Tuqımlanǵan máyekler ayaqlar aralıǵında (bekkem jaylasqan halda) rawajlanadı.
Qısqıshbaqa máyegi júdá ásten 5-6 ayda rawajlanadı. Máyekten shıqqan qısqıshbaqa lichinkası – zoyeada qarınsha ayaqları rawajlanbaǵan bolıp, bas tárepinde júdá uzın eki ósimtesi bolıwı xarakterli ol 2-3 jılda bir neshe on eselep qabıq taslap ósip úlkeyedi.
Oraylıq nerv sisteması. Úlken bas miy jutqınshaq ústi nerv túyinleri hám onıń menen konnektivler arqalı birikken úlken jutqınshaq astı nerv túyininen baslanadı. Jutqınshaq astı túyinin 5 jup kókirek hám 6 jup qarın nerv shınjırınan turadı. Qarın nerv shınjırı menen birikken. Bas miydegi 3 jup jutqınshaq astı nerv túyini 6 jup nerv shınjırınan qosılıwınan jetisedi. Sonıń menen qısqıshbaqalarda oraylıq nerv sisteması 20 jup nerv túyininen ibarat. Biraq buwınlardaǵı jup túyinler bir-birine júdá jaqın jaylasqanlıqtan ol “qarın nerv shınjırın” óz kórinisin joyıtadı.
Seziw organları arnawlı ósimteler ústinde jaylasqan bir jup quramalı kózler eki jup murtlar, jaq ayaqlar hám basqa ayaqları jaylasqan. Iyis seziw hám teri seziw qılshaları hám shar tárizli ósimtelerinen ibarat (qılshalar tiykarınan murtlarda jaylasqan). Hár bir quramalı kóz – ammotidler dep atalıwshı mıńlaǵan kózshelerden turadı. “fotosetik kózi” dep atalıwshı mozaykalıq kóriw kópshilik buwın ayaqlılarǵa tán bolıp esaplanadı.

3- súwret. Qısqıshbaqanıń sırtqı dúzilisi.