Ájiniyaz atindaǵi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánler fakulteti zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

Sefalokaridler (cephalocarida) kenje klassi- sefalokaridler júdá mayda teńiz túbindegi balıqshılıqqa kómilip ómir keshiredi. Uzın hám jińishke denesi putin bas 10 buwınlı kókirek hám 9 buwınlı qarınnan dúzilgen. Hár bir kókirek buwınında bir juptan ayaqları boladı. Qarın bóliminiń ayaqları rawajlanbaǵan onıń uzın qılǵa uqsas eki ósimtesi bar. Bas ósimteleri kishi ápiwayı dúzilgen tómengi jaqlardıń dúzilisi hám funkciyası basqa kókirek ayaqlılardan parıq qılmaydı. Ayaqları háreketleniw dem alıw hám azıǵın awız tesigine aydaw funkciyasın basqaradı. Sefalokaridler dúzilisiniń bir qansha qásiyetleri tiykarınan antenlardıń awızdan ishkerirekte jaylasqanlıǵı aqırǵı eli bas buwın ósimteleriniń awız organlarına aylanbaǵanlıǵın buwınayaqlılar dúzilisin eń aldınǵı belgilerinen esaplanadı. Sefalokaridler dúzilisin úyreniw arqalı qısqıshbaqalardıń ayaqları kelip shıǵıwın ańsat túsinip alıw múmkin.

7 – súwret. Sefalokaridler (Cepxolokaridia)


Jaqayaqlılar (MAXILLOPODA) kenje klassı – jaq ayaqlılardıń awız organları jaqsı rawajlanǵan bolıp azıǵın suwdan ajıratıp alıw ushın xızmet etedi. Fasetkalı kózleri hám saǵaqları bolmaydı. Kópshilik wákileriniń qan aylanıw sisteması rawajlanbaǵan yamasa júdá ápiwayı. Kókiregi ádette 6 buwınnan ibarat. Gúrek ayaqları júziw ushın xızmet qıladı. Maxillopodalar hár qıylı ortalıqda jasawǵa iykemleskenligi sebebli júdú keń tarqalǵan. Olardı teńiz hám kóllerde túrli shuqırlıqta ushıratıw múmkin. Bir qansha wákilleri basqa suw haywanlarıda sol menen birge qısqıshbaqa tárizliler denesi parazitlik qılıwǵa iykemlesken. Maksillopodalar kenje klassı mistakokaridler gúrek ayaqlılar karpxirlar murt ayaqlılar hám qalta ayaqlılar otryadlarına bólinedi.
Gúrek ayaqlılar (COPEPODA) otryadı- gúrek ayaqlılardıń bas bólimi quramalı dúzilgen bolıp oǵan birinshi kókirek buwınıda kiredi. Kókiregi bes qarın bólimi tórt buwınnan turadı. Basınıń ústinde nauplius kózi qarın tárepinde awzı uzın antennullası ádette uzın bolıp súzgish wazıypasın atqaradı. Kókirek ayaqları eki shaqlı ápiwayı dúzilgen. Qarın bólimi ayaqsız onıń úsh bóliminde ayrı shaqları boladı. Urǵashı qısqıshbaqalar jetilgen máyeklerin qarın bóliminde birew yamasa ekew qaltasına japıstırıp alıp júredi. Máyekten shıqqan nauplius lichinkası júdá kóp márte túlew arqalı er jetedi.gúrek ayaqlılar 1800ge jaqın túrleri bar. Olar plankton ómir keshiredi teńiz hám dushshı suwlarda jasaydı. Ayırım jaǵdaylarda gúrek ayaqlılar planktonnıń tiykarǵı bólimin quraydı. Mayda suw otları bakteriylar organiı zatlardıń qaldıqları menen azıqlanadı, parazitlik qılıwshı túrlerida bar. Túrli dushshı suwlarda hám salı atızlarda SIKLOP Cyclops hám Diaptomus túrine tiyisli qısqıshbaqa tárizliler kóp ushıraydı. Gúrek ayaqlılar qolaysız jaǵdayda qalın qabıǵına oralıw qásiyetine iye. Qolaylı jaǵday bolıwı menen júdá tez kóbeyip baslaydı. Orta Aziya jaǵdayında gúrek ayaqlılardıń 30dan artıq túrleri ushırawı anıqlanǵan. Suw háwizlerinde balıqlardıń azıǵı sıpatında cikloplardıń áhmiyeti júdá úlken. Sonıń menen birge olar keń lentalı qurtlardı rishta hám basqa parazit qurtlardı aralıq xojayın esaplanadı.
Teńizlerde gúrek ayaqlilardıń 1200dan aslam túri tarqalǵan. Suwdıń onsha shuqır bolmaǵan jerlerinde kalanuslar kóp ushıraydı kalanus Calanus finmarchicus Bares teńiziniń ayırım jerlerinde planktonnıń 90% ge jaqın ushıraydı. Kópshilik balıqlar hám murtlı kitler tiykarınan kalanuslar menen azıqlanadı.
Gúrek ayaqlılardıń bir qansha túrleri hár túrli haywanlar kóbirek balıqlar denesinde parazitlik qıladı. Parazit ómir keshiriw tásirinde olardıń dene dúzilisi túrli dárejede ózgeriske ushıraydı. Balıqlardıń saǵaqlarına sikloplarǵa kóbirek uqsaytuǵın ERGASILUS hám sırtqı kórinisi basqa qısqıshbaqa tárizlilerden parıq qılatuǵın LAMPROGLENA hám ACHTERES parazitlik qıladı.



8 – súwret. Gúrek ayaqlılardıń hár túrliligi.