Ájiniyaz atindaǵi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánler fakulteti zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

Orta jer teńizi krabı- sayız suwda, taslar astında kóp ushırasadı. Onıń jasıl qabıǵı 8 smge jetedi. Qáwip sezse dárhal qashıp ketedi. Onıń tezligi sekundına 1m ge teń.

Kórinbes qısqıshbaqa- bul qısqıshbaqanıń ózine tánligi sonda ol derlik suw otlarınan kórinbeydi. Arıq uzın ayaqlı esaplanadı. Maskirovka jaqsı rawajlanǵan.
Kók qan aristokratlar- bul qısqıshbaqa ápiwayı kóriniwi múmkin, biraq alımlar bunday emesligin anıqlanadı, olardıń qan reńi kók, awız organı onıń denesi átirapında jaylasqan. Bunday qısqıshbaqalar dúnyanıń barlıq suw hám qurǵaqlıqlarında jasaydı. Biraq, kóbinese olar tropikalıq jerlerden tabıw múmkin. Úlkenligi bir neshe mm den 4 mge shekem. Bul qısqıshbaqa taza suwdı jaqsı kóredi hám kóp waqtın sol jerde ótkeredi. 850 túri ushırasadı hám barlıq túrleri taza suwda jasaydı.
Noqat qısıqıshbaqa – Dúnyadaǵı eń kishi qısqıshbaqa esaplanadı. Onıń uzınlıǵı bir neshe mm ge teń. Bul qısıqıshbaqa midiya arasında jasaydı hám ayırım waqıtları tiri mollyuska menen qabıq ishinde jasaydı. Bunday qısqıshbaqanı anıqlaw júda qıyın.


Juwmaqlaw.
Buwın ayaqlılar jer júzinde keń tarqalǵan bolıp, jer sharınıń hár bir jerinde ushırasadı. Teńiz hám okeanlarda, suw túbiniń eń tereń jerlerinen tartıp, eń biyik shıńlarına shekem, shóller, batpaqlıqlar, qaynar bulaqlar, jer astı suwlarında ushıraydı. Bular omırtqasızlar ishinde eń kóp túrdi óz ishine aladı.
Buwın ayaqlılar omırtqasızlar ishinde eń joqarı rawajlanǵan janzatlar esaplanadı. Bulardıń kóp tarqalǵanlıǵı taǵı kóp túrliligi evolutsiyalıq processlerda, sırtqı sharayatınıń tásirinde túrli jasaw sharayatına maslasqan. Mısalı; Buwın ayaqlılar teńizlerde, okeanlıqta, dushshı suwda jasap qo'ymasdan jer júziniń hámme jayında qurǵaqlıqta, hawada jasaydı hám tarqalǵan.
Qısqıshbaqalar teńiz, okean, dushshı suwlarda keń tarqalǵan boladı. Denesi segmentlerge bólingen bolıp qarın tárepinde ayaqları jaylasqan. Denesi buwınlarǵa bólingen. Nerv sisteması, as sińiriw, bólip shıǵarıw, seziw organları jaqsı rawajlanǵan. Ayaqları kóp bolıp aldınǵı ayaqları qısqıshqa aylanǵan. Ayırım qısqıshbalarda quyrıq bóliminde záhárli zatlar islep shıǵaradı, bul basqa haywanlardan qorǵaw wazıypasın atqaradı. Bir qansha túrlerin insanlar azıq esabında paydalanıladı.
Seziw organları arnawlı ósimteler ústinde jaylasqan bir jup quramalı kózler eki jup murtlar, jaq ayaqlar hám basqa ayaqları jaylasqan. Iyis seziw hám teri seziw qılshaları hám shar tárizli ósimtelerinen ibarat (qılshalar tiykarınan murtlarda jaylasqan). Hár bir quramalı kóz – ammotidler dep atalıwshı mıńlaǵan kózshelerden turadı. “fotosetik kózi” dep atalıwshı mozaykalıq kóriw kópshilik buwın ayaqlılarǵa tán bolıp esaplanadı.
Darya qısqıshbaqaları tuqımınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı urǵashı qısqıshbaqanıń qarınsha bóliminde, qarınsha ayaqlarınıń aralıǵında boladı. Máyegi jetilgen urǵashı arnawlı shılımshıq zat ajıratıp shıǵaradı. Qarınshanıń pútin artqı bólimi toldırılǵan shılımshıq zat ishine bir neshe júz máyek qoyadı. Bul waqıtta shılımshıq zat tásirinde erkeklerden alınǵan spermatofora qabıǵı erip onnan ajıralıp shıǵıwshı spermatozoidlar máyekti tuqımlandıradı. Tuqımlanǵan máyekler ayaqlar aralıǵında (bekkem jaylasqan halda) rawajlanadı.
Bulardıń kóbisi jer júzinde qurǵaqlıqta jasap hár túrlı sharayatlarǵa iykemlesken. Buwın ayaqlılar bunday kóp tarqalıwina, iykemlesiwine hám rawajlanıwına bólek belgileri xarakterli bolǵan.
Qısqıshbaqa tárizlilerdiń kópshiligi ásirese irileri awlanadı. Olardıń denesi hám ayaqlarındaǵı muskullerden azıq awqat ushın konservalar tayarlanadı. Dúnya boylap restoranlarda hám úylerde hár jılı 8,1 million tanna qısqıshbaqa góshi paydalanıladı. Qısqıshbaqa góshi belokqa bay, sonıń, ushın toyımlı azıq esaplanadı. Bunnan tısqarı quramında B12 vitamini bar. Qısqıshbaqa góshi júrek kesellikleriń aldın alıw hám qan basımın páseytiriw ushın awqatlanıw ushın buyırıladı. Biraz mayda qısqıshbaqa tárizliler bolsa balıqlar ushın azıq esaplanadı.
Teńiz qısqıshbaqa tárizliler klasınıń xarakteristikası -teńiz qısqıshbaqa tárizliler teńiz hám dushshı suwda kóp tarqalǵan hám hár túrlı tereńlikte (11 km) de jasaydı. Olardıń kóbisi erkin jasap karp balıqlarida parazitlik etetuǵın Mısalı : (Ergasilus sibddi, Lampoglena pulchella) túrleri ha'm bar. Bazi birleri qurǵaqlıqta jasaydı. Házir olardıń 2000 den artıq túri málum. Úlkenligi 60 -80 sm ge shekem jetedi (langust hám omarlar).