Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Klass ortalıǵı menen qarım-qatnastı shólkemlestiriwdiń ekinshi basqıshı
Usı basqıshta ortalıq aktivleriniń oqıtıwshı qarım-qatnasınan kelip shıǵatuǵın talaplardı qollap-quwatlawı hám de óz náwbetinde bul talaplardı ortalıq aǵzaları moynına qoyıwı menen xarakterlenedi. Oqıtıwshı ortalıqta payda bolatuǵın mashqalalardı jalǵız ózi sheshpeydi. Ortalıq aktivleri menen qızǵın qarım-qatnas nátiyjesinde tárbiyalıq islerdi alıp baradı.
Oqıwshılar ámeliy háreketiniń turaqlı túrde quramalasıp barıwı usı dáwirdiń eń áhmiyetli qásiyeti sanaladı. Ekinshi basqıshta oqıtıwshı qarım-qatnasın ortalıqtıń tiykarǵı áhmiyetli islerin oqıwshılar tárepinen erkin rejelestiriwge, keshelerdi ótkeriwge, háreket nátiyjelerin dodalawǵa, jámiyet háreketiniń jaqsı qásiyeti esapqa alınıwın kórsetiwshi dereklerge tayanıp shólkemlestirililedi.
Ortalıqta erkin hárekettiń júzege keliwinde jámiyet aktivleriniń roli úlken. Biraq ortalıq aktivleri, ortalıq aǵzaları arasında húrmetke erisiwi, olarǵa úlgi bolıwı óz wazıypaların puxta hám anıq orınlawı hám de óz abıroylarınan orınsız paydalanbawı kerek.
Klass ortalıǵı menen qarım-qatnasıqtı shólkemlestiriwdiń úshinshi basqıshı
Klass ortalıǵı háreketinde bul basqısh ónimdarlı esaplanadı. Endi ortalıq isine tek aktivler ǵana emes, bálki onıń pútkil aǵzaları qızıǵadı. Jámiyet ómirinde sociallıq erkin pikirlew júzege keledi. Oqıtıwshı usı jóneliste qarım-qatnastı maqsetke muwapıq hám sistemalı pedagogikalıq háreket alıp barǵan sharayatta ǵana oqıwshılarda erkin pikir júritiw hám sanalı intizamdı qáliplestiriwge erisiw múmkin. Usı maqsette oqıtıwshı qarım-qatnas tiykarında ol yaki bul keshe rejesin, ortalıqtıń birgeliktegi háreketin hám onıń aǵzalarınıń is-háreketin topar bolıp talqılaydı, túrli temalarda sóylesiw hám lekciyalar shólkemlestiredi, oqıwshılar ortasında ónimli xabar derekleri járdeminde social- ideyalıq, ádep-ikramlıq, estetikalıq, ekologiyalıq, huqıqıy, ekonomikalıq hám basqa da bilimlerdiń násiyatlanıwı shólkemlestiriledi.
Klass ortalıǵı menen qarım-qatnastı shólkemlestiriwdiń tórtinshi basqıshı. Bul basqıshta oqıtıwshı qarım-qatnası bárshe klass aǵzalarınıń aldında turǵan wazıypaları arasında óz ózlerine qattı talaplar qoya alıwı menen túsindiriledi. Sonı da aytıw kerek, hár bir basqıshta hám topar aǵzaları ózlerine qarata belgili talaplar qoyıwı kerek. Biraq qoyılǵan hár bir talap ózine tán jónelisi menen ajıralıp turıwı kerek.
Tórtinshi basqısh topar aǵzalarınıń ózine qarata tárbiyalıq talaplar qoya alıwı menen áhmiyetli. Topardıń ómiri hám háreketi mazmunı jámiyet aǵzalarınıń hár biri ushın jeke mútájlikke aylanadı. Topardaǵı tárbiya barısı óz ózin tárbiyalaw tiykarında alıp barılıwı kerek. Biraq bul jaǵday topardıń belgili bir shaxstı jáne de rawajlandırıwdaǵı roli hám ornın páseyttirmeydi. Tórtinshi basqıshta oqıtıwshı qarım-qatnası tiykarında ámelge asırılatuǵın wazıypalar biraz qıyın hám juwapkershilikli. Usı basqıshta topar aldına keleshegi ullı hám quramalı talaplardı qoyıw ushın pútkilley qolaylı sharayat jaratadı.
A.S.Makarenko klass topar aǵzaları ortasında júzege keliwshi qarım-qatnaslardıń ishki qásiyetlerine úlken dıqqat bergen hám jámiyette qáliplesetuǵın tómendegi eń áhmiyetlilerin ajıratıp kórsetken:
1) Óz toparı menen maqtanıwı tiykarında óz qádir qımbatın ańlawı
2) Topardıń hár bir aǵzasında qáliplesken tawǵan doslıq birlik
3) Tárbiyalı, issheń háreketke jollawshı aktivlik
4) Tuyǵılardı basqara alıw hám qarım-qatnas ádebine ámel etiw.
Tájiriybeli pedagog alım tárepinen eskertilip ótilgen usı pikirler oqıtıwshınıń klass toparı menen shólkemlestiriletuǵın qarım-qatnasta hám oqıwshılar aldına qoyatuǵın talaplardı tańlawda tiykarǵı rol oynaydı. Puxta oylap qoyılǵan talaplar sistemasınıń turaqlı ámelge asırılıwı mektepte belgili tártip ornatılıwın támiyinleydi.
Oqıtıwshı qarım-qatnasın támiyinleytuǵın talaplar tómendegi sharayatlarda jaqsı nátiyjeler beredi:
1. Qoyılıp atırǵan talaplar oqıwshı shaxsın húrmet qılıw tuyǵısı menen sáykes bolıwı hám de olardıń jas qásiyetleri esapqa alınǵan bolıwı kerek.
2. Talaplar belgili mektep yaki klasstaǵı bar bolǵan sharayattı esapqa alǵan halda qoyılıwı kerek.
3. Topardıń tálim-tárbiyalıq háreketine qoyılatuǵın talapları jámiyet talapları menen úylesimli halda alıp barılıwı kerek.
4. Oqıwshılardıń sırtqı kórinisi, júris - turısı hám de qatnasına qarata qoyılatuǵın talaplar olarda ruwxıy mádeniyattıń qáliplesiwine xızmet etiwi kerek.
Oqıtıwshı qoyılıp atırǵan talaplar kólemi hám sisteması bilip úyrengen halda, talap qoyıw metodikasın da ózlestirilgen bolıwı kerek.
Minez-qulıqtı dúziwge qaratılǵan talaplar menen tanıstırıw talaplar ústinde shınıǵıwlar isletiw menen qosıp alıp barılıwı, minez-qulıqtı tárbiyalaw sananı tárbiyalawǵa qaraǵanda qıyın jumıs. Oqıwshılar talaplar qásiyetin jaqsı ańlawı múmkin, biraq basqa jaǵdaylarda olarǵa boysınbaydı. Usı sebepli turaqlı túrde minez-qulıqtı tvorni shınıqtırıw kerek.
Talaplardıń qoyılıwı basqıshında olarǵa oqıwshılardıń ámel qılıwı ústinen baqlaw ornatıladı. Baqlap barıw túrli formalar járdeminde ámelge asırıladı, minez-qulıq jurnalın júritiw, klass xanasındaǵı náwbechilik, stendte bahalardı qoyıp barıw hám basqalar. Qoyılıp atırǵan talaplardıń orınlanıwı ústinde baqlaw turaqlı túrde, sistemalı alıp barılıwı hám ádalatlı bolıwı kerek. Alıp barılǵan baqlaw nátiyjelerinen oqıwshılardı eskertip barıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.