Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

5. Qorqıw hám talqılawǵa tiykarlanǵan qarım-qatnas usılı
Bunday qarım-qatnas usılına, ádette, jas, tájiriybesiz oqıtıwshılar túsip qalıwı múmkin. Usı usıl tiykarında baslanǵan qarım-qatnas, kóbinese, oqıwshılardı tez-tez eskertiw, olardı qattıqollıq penen tárbiyalawǵa háreket qılıw, oqıtıwshı jaqtırmaǵan oqıwshılar háreketin qadaǵan etiw halında alıp barıladı. Oqıwshılar aktivligi, jetekshiligi biykar etiledi. Nátiyjede, oqıtıwshı menen oqıwshılar arasında kóz ilmes qarama-qarsılıqlar payda boladı.
Qarım-qatnas basqıshındaǵı usı qarama – qarsılıqlar oqıwshılarda óz túsiniklerine muwapıq payda bolǵan dáslepki sıpatlar menen oqıtıwshınıń oqıwshılarǵa qoyatuǵın talaplar hám olardı orınlaw imkaniyatları arasında qarama-qarsılıqlardıń kelip shıǵıwınan payda boladı. Bazıda oqıwshınıń sanası menen minezi bir-birine muwapıq kelmewinen, yaki oqıtıwshınıń oqıwshılar menen jas ózgesheliklerin, peyli, xarakteri, qızıǵıwshılıkları, fizikalıq ruwxı hám fiziologiyalıq tárepten salamatlıǵın bilmewi aqıbetinde qarama-qarsılıqlar kelip shıǵadı. Qarım-qatnas basqıshındaǵı usı qarama-qarsılıqlardı joq etiw tiykarınan oqıtıwshınıń ózi qızǵın háreket alıp barıwı, ustaz oqıwshılar tájiriybelerden paydalanıwı, kerek bolǵanda, tartınbastan olardan járdem sorawı maqsetke muwapıq boladı.
Oqıwshılar tálim –tárbiya barısında milliy hám ulıwmainsanıylıq qádiriyatlardı, ádep-ikramlılıq normalardı ózlestiredi. Oqıwshı eń jaqsı insanıy pazıyletlerdi, ádep-ikramlılıqtı, qarım-qatnas mádeniyatın, tiykarınan oqıtıwshı tımsalında ańlap alıwın umıtpaslıq kerek. Oqıwshılar jámiyetinde oqıtıwshılar menen ózara múnásibetler insanıylıq principlerge tiykarlanadı. Olar, ádette, eki túrli bolıp biri rásmiy, ekinshisi rásmiy emes qarım-qatnas delinedi.
Rásmiy qarım-qatnas múnásibetleri Ózbekstan Respublikasınıń Nızamları, direktiv hújjetlerine tiykarlanadı.
Rásmiy emes qarım-qatnas pedagogikalıq etika hám estetikanıń nızamlıqlarına hám oqıtıwshı ádebine tiykarlanadı hám ortalıqtıń hár bir aǵzası tárepinen ixtıyarıy túrde orınlanadı. Qarım-qatnas ádebi psixologiyalıq nızamlılıqlar, ádep normaları, talapları hám de oqıtıwshılar ortalıǵınıń pikiri tiykarında basqarıladı.
Sociallıq múnásibetler kóleminiń keńeyiwi oqıtıwshıdan ósip kiyatırǵan jas áwladtı júdá quramalı qásiyetke iye múnásibetler barısında hár tárepleme tereń bilimge iye, barkamal insan qılıp tárbiyalaw wazıypasın qoymaqta. Psixologiyalıq, intellektual hám fiziologiyalıq tárepten saw-salamat ortalıqta bekkem tárbiyalanǵan insan turmıslıq qarama-qarsılıqlar, tiykarınan buzǵınshı ideyalar tásirine túsip qalıw, salamat emes turmıs keshiriw hám nızamǵa tiykarlanbaǵan is-háreketlerdi ámelge asırıwdan ózin uslap qala aladı. Sonday-aq, shaxstıń aqlıy qábiletke iye ekenligi jámiyet social-ekonomikalıq rawajlanıwın támiyinlewshi tiykarǵı derek.
Ózbekstan Respublikkasında demokratiyalıq hám huqıqıy jámiyet qurılıp atırǵan sharayatta jas áwladtıń ózbetinshe hám erkin pikirley alıwı júz berip atırǵan waqıya hádiyselerge jeke múnásibetin bildiriwge imkan beredi. Sociallıq barlıqta keship atırǵan ózgerislerge qarata jeke aktivligin kórsetiwshi tiykarǵı qásiyetleriniń biri. Qalaberse, erkin pikir iyesi bolǵan shaxs óz imkaniyatları, qábiletin erkin bayan ete aladı. Tálim tarawında alıp barılıp atırǵan reformalardıń hám tiykarǵı maqseti erkin, ózbetinshe pikirge iye bolǵan barkamal shaxs hám tájiriybeli qánigelerdi tárbiyalap ósiriwden ibarat.
Usı ullı juwapkershilikti talap qılıwshı wazıypalar oqıtıwshılar moynına jáne de úlken juwapkershilikti júkleydi. Pedagogikalıq sheberlik bolajaq oqıtıwshılarda jas áwlad tálim – tárbiyası ushın juwapkershilik tuyǵısın qáliplestiredi. Oqıtıwshı bunday quramalı wazıypalardı ámelge asırıwshı, mámleket hám jámiyettiń isenimli wákili bolıp tabıladı. Oqıwshılar ortalıǵın birlestiriwshi klassta tálim-tárbiyalıq barısta shólkemlestiriw hám basqarıwda oqıtıwshınıń bilimi, pedagogikalıq sheberligi hám psixologiyalıq qásiyetleri ashıq kórinedi. Dáslep, oqıtıwshı hám oqıwshılar arasında ózara birge islesiw hám bir-birine isenim tuyǵıları bolıwı hám de oqıtıwshı óz kásiplikbilimlerinen tıs basqa oqıw pánlerin hám puxta iyelegen bolıwı kerek.
Sonıń menen, klass ortalıǵın basqarıw- pedagogikalıq jámiyet, ata-analar aldında oqıtıwshınıń abıroy itibarı qay dárejede ekenligin kórsetiwshi derek. Oqıtıwshınıń ádep-ikramlılıq dárejesin, bilimin qarım-qatnas tiykarında klass ortalıǵın basqarıwda erisilip atırǵan jeńisleri belgileydi. Ádette, oqıtıwshılardıń xarakteri, individual qásiyetine qarap: jetekshi, dóretiwshi, jetekshi bolmaǵan, óz pikirine iye bolmaǵan, barlıq jumıslarǵa biyparq qarawshılar taypasına ajıratıladı. Pedagog hám psixolog alımlardıń kóp jıllıq ilimiy izleniwleri, baqlawı hám ilimiy tájiriybesine tiykarlanǵan halda oqıtıwshılardıń basshı sıpatında klass ortalıǵın basqarıwda qollanatuǵın qarım-qatnas usılları tómendegishe bayanlanadı:
1. avtoritar usılda háreket kórsetiwshi oqıtıwshılar.
2. demokratiyalıq usılda háreket kórsetiwshi oqıtıwshılar.
3. liberal usılda háreket kórsetiwshi oqıtıwshılar.