Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

PEDAGOGIKALÍQ ShEBERLIKTIŃ shÓlkemlestiriwshi KOMPONENTLERI

• 
  оqıtıwshılıq kásibine sadıqlıq
  
• 
  ;
  

• 
  óz pániniń oqıtıw metodikasın sheber biliwi;
  

• 
  pedagogikalıq iskerligin kórsete biliwi;
  

• 
  pedagogikalıq texnikanı óz ornında qollay biliwi.
  

1.2-keste

Solay etip, pedagogikalıq sheberlik iyesi bolıw ushın oqıtıwshı óz oqıw predmetin dáwir talapları tiykarında biliwıi pedagogikalıq hám psixologiyalıq bilimlerge iye bolıwı, insanıylıq, izleniwshilik hám pidayılıqtı ózinde saqlawı lazım. İ.P.Rachenko pedagogikalıq sheberlikti pedagogikalıq kórkem ónerdiń bir bólimi sıpatında táriplep, bılay jazadı: “Pedagogikalıq sheberlik degende, oqıtıwshınıń pedagogikalıq-psixologiyalıqbilimlerin, kásiplik tájiriybe hám kónlikpelerin quramalı iyelewi, óz kásibine qızıǵıwı, rawajlanǵan pedagogikalıq pikirlewi hám intuiciyası, ómirge ádep-ikramlıq, estetikalıq múnásibette bolıwı, óz pikir-juwmaǵına isenimi hám qatań kúshi túsiniledi”. İzertlewshilerdiń pikirine kóre, tómendegi tórt komponent pedagogikalıq sheberliktiń tiykarǵı quramı esaplanadı:
Sonı ayrıqsha atap ótiw zárúr, oqıtıwshılıq kásibi quramalı hám juwapkershilikli procesten ibarat. Usı kásiptiń ullılıǵı hám quramalılıǵı sol menen belgilenedi, oqıtıwshı barlıq waqıtta sananıń birden-bir iyesi bolǵan insannıń tálim-tárbiyası menen shuǵıllanıp, ol menen sáwbet alıp baradı. Sanalı hám tiri janzat bolsa aqılıy, ruwxıy hám fizikalıq tárepten barlıq waqıtta rawajlanıwda boladı. Sol sebepli, bolajaq oqıtıwshılar tárbiyalanıwshı menen úziliksiz qatnasta bolıwı, oǵan tásir kórsetiw ushın turaqlı túrde psixologiya hám tárbiya teoriyasın tereń úyrenip, óz kásiplik iskerligin úziliksiz rawajlandırıp barıwı kerek.
Oqıtıwshılardıń jeke pazıyletlerine iyman-isenim, dúnya qarasınıń keńligi, belsendiligi, ádep-ikramı, puqaralıq minnetin seze biliwıi, mánawiyatı, talapshańlıǵı, óz maqsetlerine umtılıwı, insansúyiwshiligi, huqıqıy bilimdanlıǵı mámleketimizdiń jámiyetlik-siyasiy talaplarına óz pikir-usınısları menen jedel qatnasıwı kiredi.
Oqıtıwshılardıń kásiplik qásiyetlerine: óz kásibin, balaların jaqsı kóriwi, ziyrekligi, saldamlılıǵı, oy-órisi, qábileti, sóylew mádeniyatı, kásiplik ukıplılıǵı, mánawiy talap hám qızıǵıwı, intellekti, jańalıqtı ańlap hám qollana alıwı, kásiplik maǵlıwmattı úziliksiz asırıwǵa umtılıwı hám basqa pazıyletleri kiredi.
Oqıtıwshılardıń kásiplik pedagogikalıq tayarlıǵı shártli ráwishte tómendegi jónelislerde alıp barıladı:

1. 
   Oqıtıwshınıń jeke pazıyletler boyınsha tayarlıǵı.
   
2. 
   Oqıtıwshınıń ruwxıy-psixologiyalıq tayarlıǵı.
   
3. 
   Oqıtıwshınıń jámiyetlik-pedagogikalıq hám ilimiy- teoriyalıq tárepten tayarlıǵı.
   
4. 
   Oqıtıwshınıń arnawlı hám qánigelikke tiyisli bilimlerdi iyelep barıwı.
   

Jáne atap ótiw kerek, pedagogikalıq sheberlik oqıtıwshılar hám tárbiyashılar jeke hám kásiplik sıpatlarınıń jıyındısı bolıp, oqıtıwshı sheberligin qáliplestiriwdi támiyinlewshi principlerdi, pedagogikalıq-psixologiyalıq, metodikalıq bilimlerdi úziliksiz iyelep barıwı lazım. Joqarı pedagogikalıq sheberlikti qáliplestiriwdi támiyinlewshi principler tómendegiler:

1. 
   qánigelik boyınsha oqıw predmetin, zaman, ilim, texnika rawajlanıwı dárejesinde tereń biliwıi, onıń basqa oqıw pánleri menen óz ara baylanıslıǵın támiyinlew tájiriybesine iye bolıwı;
   
2. 
   tálim alıwshılardıń jas, fiziologiyalıq, psixologiyalıq hám jeke qásiyetlerin esapqa alıwı, olardıń iskerligin obektiv baqlawı hám bahalawı;
   

v) tálim procesin demokratiyalastırıw hám insansúyiwshilik tiykarında óz iskerligin shólkemlestiriw;
g) Oqıw-tárbiyalıq procesti zaman talapları dárejesinde shólkemlestiriw ushın tiykarǵı pedagogikalıq-psixologiyalıq hám metodikalıq maǵlıwmatlarǵa iye bolıw;
d) pánlerdi oqıtıw procesinde zamanagóy xabar texnologiyaları imkaniyatlarınan keń paydalanıwdı biliwı;
e) topardıń “kóre biliwı”, oqıwshılardıń qızıǵıwları, umtılıwı, olardıń ómir iskerliklerinde ushıraytuǵın qıyınshılıqlardı túsiniw hám olarǵa sherik bola alıw, óz waqtında olardıń pikirin ańlay biliwı, hár bir balanıń xarakter qásiyeti, qábiletin túsiniw hám olarǵa áwmetli tásir kórsetiwdin forma, usıl, qurallarınan xabardar bolıw;
j) óziniń jeke sıpatların rawajlandırıw tájiriybesine iye bolıw.
Oqıtıwshınıń pedagogikalıq sheberligi pedagogikalıq joqarı bilimlendiriw shólkemlerinde qáliplesip baradı. Joqarı dárejedegi pedagog kadrlar tayarlawǵa bolǵan talaplar, olardıń tájiriybesin asırıw hám qayta tayarlaw sistemasın rawajlandırıw, óz kásibi menen úziliksiz rawajlanıwǵa úylese alatuǵın oqıtıwshınıń qáliplesiwi, bolajaq oqıtıwshınıń ulıwma milliy abıroyınıń ósip barıwin támiyinleydi.
Mámleketimizdiń ǵárezsizlik jolındaǵı dáslepki qádemlerinen baslap-aq, ullı mánawiyatimızdı tiklew hám jáne de rawajlandırıw, milliy tálim-tárbiya sistemasın rawajlandırıw, onıń milliyligin bekkemlew, zaman talapları menen úylestiriw tiykarında jáhán dástúrleri hám kónlikpeleri dárejesine shıǵarıw maqsetinde tálim sistemasında úlken ilajlar alıp barılmaqta. Tiykarınan, Ózbekstan Respublikası Oliy Majilisiniń IX sessiyasında qabıl etilgen “Bilimlendiriw haqqında” ǵı hám “Kadrlar tayarlaw milliy baǵdarlaması haqqında” ǵı Nızamında tálim sistemasında alıp barılıp atırǵan is-ilajlarda oqıtıwshı-tárbiyashılardıń miynetiniń ullılıǵı, olar aldında barkamal áwladtı tárbiyalawday juwapkershilikli wazıypa turǵanlıǵı atap ótiledi. “Bilimlendiriw haqqında”ǵı nızamnıń 3-statyasında tálim Ózbekstan Respublikası ekonomikalıq rawajlanıwında tiykarǵı taraw dep daǵazalanǵan hám tálim tarawındaǵı mámleket siyasatınıń tómendegi tiykarǵı principleri belgilep berilgen;
-tálim hám tárbiyanıń insansúyiwshilik, demokratiyalıq xarakterde ekenligi;
-tálimniń úziliksizligi hám birdeyligi;
-ulıwma orta, orta arnawlı, kásip –óner táliminiń májbúriyligi;
-orta arnawlı, kásip–óner táliminiń jónelisi: akademiyalıq licey de yaki kásip-óner kolledjinde oqıwdı tańlawı;
-tálim sistemasınıń dúnyalıq xarakterde ekenligi;
-mamleketlik tálim standartları sheńberińde tálim alıwdıń hámme ushın ashıqlıǵı;
-tálim dástúrlerin tańlawǵa birden bir qatnas jasaw;
-bilimli bolıw hám talantlılıqtı bahalaw;
-tálim sistemasında mámleket hám jámiyet basqarıwın birlestiriw.
Usı principler tiykarında oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginiń tiykarǵı mánisi jámlengen bolıp, onı ómirge sińdiriw oqıtıwshılar moynına júklengen. Oqıtıwshı joqarı tájiriybeli kadrlar tayarlaw sapasın támyinlewshi juwapker shaxs bolar eken, onıń pedagogikalıq sheberligi de házirgi zaman talapları dárejesinde, jáhán dástúrlerine sáykes ráwishte qáliplesiwi kerek. Sol sebepten, “Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması”nda da oqıtıwshınıń kásiplik sheberligin asırıwǵa úlken itibar qaratılǵan. Tiykarınan, baǵdarlamanıń 4.2 babında pedagog kadrlardıń tájiriybelerin asırıw hám olardı tayarlawdiń zaman talaplarına sáykeslesiwden, tálimniń joqarı sapalı rawajlanıwın gózlewshi sistemanı jaratıw atap ótilgen. Pedagog kadrlardı qayta tayarlaw hám olardıń tájiriybesin asırıw, básekilestiriw dárejesinde olardıń kásiplik sheberligin rawajlandırıwdı qollap- quwatlaw támiyinlenedi. Bul talaplar tiykarında hám oqıtıwshınıń pedagogikalıq sheberligin úziliksiz rawajlandırıp barıw qanshelli áhmiyetli zaman talabı ekenligi aytılmaqta. Solay eken, “Pedagogikalıq sheberlik” pániniń wazıypaların “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızam hám “Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması” talapları belgilep berdi. Onıń wazıypaları tómendegilerden ibarat:
-tálim sistemasında ámelge asırılıp atırǵan jańalanıwlar insansúyiwshilik hám demokratiyalıq dástúrler sáykes túrde alıp barıw;
-tálim mazmunın mámlekettiń siyasiy hám ekonomikalıq rawajlanıwınan, jámiyet mútájliklerinen, ilim, mádeniyat, texnika hám texnologiyanıń zamanagóy jetiskenliklerinen kelip shıqqan halda alıp barıwdı támiyinlew;
-bolajaq pedagogtıń ruwxıy hám tárbiyalıq kóz-qarasın rawajlandırıwda milliy dástúr hám úrp-ádetlerimizden, bay ádebiy miyraslarımızdan paydalanıw metod hám usılların islep shıǵıw hám járiyalaw;
-tálim hám tárbiya procesin kelesi oqıtıwshılardan talap etetuǵın dárejede sapasın rawajlandırıwdıń kepilligin, ústinlikti támiyinlew ushın normativ hújjetler, oqıw-qollanba ádebiyatlar, finans-texnika hám xabar bazası menen bayıtıp barıw;
-bolajaq pedagogtıń kásiplik tayarlýq dárejesi, tájiriybesi, bilimi, mádeniy hám tárbiyalýq dárejesin zaman talaplarýna say dárejede asýrýp barýw;
-bolajaq pedagogtı tájiriybeli kadrlar tayarlaw menen birge pedagogikalıq sheberligin hám abırayın kóteriwge úyretiw.
Pedagogikalıq sheberlikti iyelewde kásipke tiyisli teoriyalıq hám ámeliy bilimlerdi iyelew, pedagogikalıq jámiyet penen bárhá baylanısta bolıw jaqsı nátiyjeler beredi. Jáne de, bunday ortalıqta óz ara pikir almasıw, jeke pikirlerdi ózgeler bildirgen pikirler menen salıstırıw, olardıń tuwrılıǵına isenim payda etiw, bar bilimlerdi jáne de bayıtıw, qáte yaki kemshiliklerdi anıqlaw hám olardı saplastırıw imkaniyatı bar.
Ullı nemic pedagogı Adolf Disterverg oqıtıwshınıń hár dayım pánlerdi oqıw menen shuǵıllanıwın atap ótip, bılay degen edi: “Oqıtıwshı hárdayım pán menen shuǵıllanıwı lazım. Bolmasa ol shirigen terek hám tasqa usap qaladi. Shirigen terek hám tas miywe bere almaytuǵınınday, keleshekte bunday oqıtıwshılardan heshqanday nátiyje kútip bolmaydı”
Házirgi zaman pán hám texnikası jedel rawajlanıp atırǵan, zamanagóy texnologiyalar salmaǵı keskin asıp baratırǵan bir dáwirde oqıtıwshı pedagogikalıq sheberligin rawajlandırıw áhmiyetli másele sanaladı. Eger, aldın pánniń bir tarawında júz berip atırǵan úlken ashılıw on bes jıllıq hám adamlarǵa isenerliktey waqıya bolǵan bolsa, házir hár jılı, hátte hár ayda pán, texnikada jańa ashılıwlar jaratılmaqta, aldın belgisiz bolǵan bilimlerdiń jańa jónelisleri júzege shıqpaqta. Bilimge bolǵan umıtılıw dárejesi artpaqta. Sonlıqtan, házirgi kúnde oqıtıwshı tek óz páni boyınsha emes, bálki óz pánine jaqın bolǵan tarawlardaǵı jańalıqlardı biliwıi talap etiledi.
Bizge belgili, aldıńǵı jámiyet adamınıń, tiykarınan oqıtıwshınıń mánawiy baylýǵý onýń keń dúnyaqarası, tereń pikirlewi, bilimdanlıǵı, joqarı adamgershilikli pazıyletlerge baylıǵı menen bahalanadı. “Bárshe illetlerdiń kelip shıǵıwı ilimsizlikten ” degen edi grek filosofı Sokrat. Sonday eken, jas áwladtıń joqarı bilim hám sana iyesi bolıwı ushın bárshemiz juwapkermiz. Bul juwapkershilik kóbirek oqıtıwshılar jelkesinde.
Haqıyqattan da, oqıtıwshınıń abıray -itibarın támiyinlewde tiykarǵı qural onıń tárbiyalanǵanlıq dárejesinde. Birinshiden, oqıtıwshı ruwxıy jaqtan saw hám keń pikirley alatuǵın bolıwı, óz milliy qádiriyatları, úrp-ádet dástúrleri hám ádebiy miyrasların teren biliwıi kerek. Tiykarınan, ózi tańlaǵan qánigelik hám ilim tarawında izleniwler alıp barǵan danıshpanlardıń ómiri hám dóretiwshiligin jaqsı biliwıi lazım. Bul oqıtıwshınıń pedagogikalıq sheberliginiń asıp barıwında oǵada áhmiyetli. Ásirese, milliy dástúrlerimiz, úrp-ádetlerimiz tiykarında mámleketimizdiń ullı keleshegi bolǵan jas áwladqa tereń bilim beriwde oqıtıwshılardan joqarı sheberlik hám qábilet talap etedi.
Oqıtıwshılıq kásibiniń qáliplesiwi dawamında onıń pedagogikalıq sheberligi rawajlanıp bardı. Ol hár túrli psixologiyalıq qásiyetlerge iye oqıtıwshılar menen tálim tárbiyalıq iskerligin alıp baradı. Qarama-qarsılıqlarǵa alıp keledi. Bul óz náwbetinde onı tınımsız dóretiwshilik islerge, tárbiyanıń hárqıyli qural hám usılların tawıp, sheber qollanıwǵa májbúr etedi. Tárbiya nátiyjesinde belgilengen maqsetke erisiw ushın oqıtıwshılar jıllar dawamında toplanǵan tájiriybelerge tiykarlanıp isleydi. Oqıtıwshı pedagogokalıq sheberliktiń quram bólimlerin biliwıi lazım. Tómende keltirilgen pedagogikalıq sheberlik pániniń tiykarǵı quram bólekleri milliy dástúr hám úrp- ádetlerimizden kelip shıǵıp, házirgi global rawajlanıw dáwirinde jáne de toltırıp barıw múmkin.
Oqıtıwshı kámil áwladtı tárbiyalaw procesinde qatnasar eken, mádeniy tárbiyalıq mádeniyatı menen átiraptaǵılarǵa órnek bolıwı, sonıń menen birge, pedagogikalıq sheberlik sırların kórsete alıwı, jetik oqıtıwshı sıpatında kámil insandı tárbiyalawǵa, joqarı tájiriybeli kadrlardı tayarlaw isine óziniń múnasip úlesin qosıwı zárúr.
Pedagogikalıq sheberlik- joqarı pedagogikalıq sana, tálim-tárbiya procesine ańlı, jaqsı qatnasta bolıw, metodikalıq bilimlerdi qollana biliwı bolıp, ol úziliksiz túrde pedagogikalıq bilimlerdi asırıp barıw, ótmish qádiriyatları, Orta Aziya oyshılları ádebiy miyraslarında sáwlelengen tárbiyashılardı tayarlaw haqqındaǵı maǵlıwmatlar hám zamanagóy xabar texnologiyaları, portal jańalıqlarınan xabardar bolıw, aldıńǵı shet el mámleketleriniń oqıtıwshılar tayarlaw texnologiyaların teoriyalıq jaqtan úyreniw procesinen quraladı. Jas oqıtıwshılardıń sonday-aq, tálim dárgaylarında bir neshe jıllıq miynet stajına iye bolǵan oqıtıwshılardıń pedagogikalıq sheberlikke iye bolıwı ózlerin kásiplik jaqtan jetilistirip barıw jolında bir qatar shártlerge ámel qılıw esabınan rawajlanıp baradı. Olardı tómendegi qurallar tiykarında jáne de rawajlandırıw múmkin: